تقديم به ارواح طيبه
شهداي قيام 30 تير 1331
که در راه مبارزه با استعمار و عمالش بي‌ادعا از جانشان گذاشتند؛ کساني گه حتي نامشان در پاورقي تاريخ هم نيامده است.
تقديم به پدر و مادرم
که هيچگاه من را از دعاي خيرشان محروم نکردند
و هر چه دارم از برکات دعاي آنهاست
تشکر و قدرداني
در آغاز اين دفتر مراتب سپاس و قدرداني صميمانه‌ام را از آقاي دکتر محمدعلي هرمزي‌زاده، استاد محترم راهنما، ابراز مي‌کنم.
همچنين با سپاس از آقاي دکتر موسي فقيه حقاني، استاد محترم مشاور، که مطالب زيادي از حضور ايشان آموختم.
جا دارد، از دوست و همکارم آقاي بهنام ياوري که حق استادي بر گردنم دارند؛ تشکر کنم. کسي که در تمامي لحظات اين پژوهش از طرح و انجام تا دفاع در کنارم بود و در روزهاي سخت و بن‌بست انجام پايان‌نامه، وجودش به من دلگرمي و اميدواري ميداد.
در آخر از مجتبي خسروي، عماد فرخي، شهريار صادقي، سبحان رضايي، جلال آذري‌پسند، سهيل احاديث، مهدي يوسفي پارسا، بهروز ياوري، حسين اسماعيلي‌زاد و ساير دوستان عزيزي که مرا در انجام اين پژوهش ياري رساندند، کمال تشکر و قدرداني را دارم.
امين فرخي حقيقت
بهار 1394
فهرست مطالب
عنوان صفحه
1- فصل اول: کليات تحقيق 1
1-1- طرح مسئله 2
2-1- ضرورت و اهميت تحقيق 3
3-1- هدف‌هاي تحقيق 4
4-1- سؤال‌هاي تحقيق 4
5-1- تعريف مفاهيم و مقوله‌ها 5
2- فصل دوم: مباني نظري تحقيق 7
1-2- بررسي تحقيقات پيشين 8
2-2- مباني نظري تحقيق 13
1-2-2- مفهوم ايدئولوژي و نظريه بازتوليد 13
2-2-2- نظريه بازنمايي رسانهاي 14
3-2-2- ديپلماسي رسانهاي 15
4-2-2- امپرياليسم رسانهاي 16
3-2- چارچوب نظري تحقيق 17
1-3-2- نظريه برجسته‌سازي 17
1-1-3-2- تعاريف نظريه برجسته‌سازي 17
2-1-3-2- عوامل مؤثر در برجسته‌سازي 20
2-3-2- نظريه گفتمان 22
1-2-3-2- تعاريف تحليل گفتمان 22
2-2-3-2- مهم‌ترين اهداف تحليل گفتمان 27
3-2-3-2- رويکرد تئون ون‌دايک در تحليل گفتمان 27
3-3-2- نظريه انگاره‌سازي 28
4-3-2- نظريه چارچوب‌سازي 32
3- فصل سوم: روش تحقيق 40
1-3- روش تحقيق 41
?-3- عملياتي کردن يا مقوله‌سازي 44
?-?- متن موردمطالعه 47
?-3- حجم نمونه 48
?-3- روش نمونه‌گيري 48
6-3- روش و ابزار گردآوري اطلاعات 49
7-3- روش تجزيه وتحليل اطلاعات 49
?-3- اعتبار و پايايي تحقيق 50
4- فصل چهارم: يافته‌هاي تحقيق 52
1-1-4- تحليل و بررسي متن گزارش‌هاي “ويژه شصتمين سالگرد کودتاي ?? مرداد” 53
1-1-1-4- گزارش اول: فراز و فرود زندگي سياسي محمد مصدق 54
2-1-1-4- گزارش دوم: مطالب رسانه‌هاي آمريکا در دوران مصدق، 60
3-1-1-4- گزارش سوم: نگاهي به وقايع ?? تا ?? مرداد 1332 65
4-1-1-4- گزارش چهارم: مصاحبه اختصاصي با طراح اصلي کودتاي ?? مرداد 70
5-1-1-4- گزارش پنجم: پيامدهاي کودتاي ?? مرداد 75
6-1-1-4- گزارش ششم: سهم نيروهاي داخلي در کودتاي ?? مرداد 82
7-1-1-4- گزارش هفتم: بررسي دلايل و روند شکل‌گيري کودتاي 28 مرداد 88
1-2-1-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- دکتر مصدق و جبهه ملي 97
2-2-1-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آمريکا 103
3-2-1-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- انگليس 109
4-2-1-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- شاه و نيروهاي طرفدار سلطنت 111
5-2-1-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آيت‌الله کاشاني و نيروهاي مذهبي 114
6-2-1-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- حزب توده و کمونيست‌ها 118
?-1-4- گفتمان و انگاره‌هاي متن گزارش‌هاي “ويژه‌ي شصتمين سالگرد کودتاي ?? مرداد” 119
2-4- تحليل و بررسي متن مستند “مصدق، نفت و کودتا” 121
1-1-2-4 مضمون اول: جنبش ملي نفت؛ بهم خوردن خواب آرام استعمار 121
2-1-2-4 مضمون دوم: جنگ سرد؛ نظم جديدي براي جهان 128
3-1-2-4 مضمون سوم: ايالات‌متحده؛ متحدي فرضي عليه بريتانيا 131
4-1-2-4 مضمون چهارم: بحران ملي 135
5-1-2-4 مضمون پنجم: قيام 30 تير 1331 138
6-1-2-4 مضمون ششم: نزديکي حزب توده به مصدق 143
7-1-2-4 مضمون هفتم: طراحي کودتا 145
8-1-2-4 مضمون هشتم: مرحله اول عمليات؛ کودتاي ناکام 151
9-1-2-4 مضمون نهم: مرحله دوم عمليات؛ موفقيت کودتاي 28 مرداد 158
1-2-2-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- دکتر مصدق و جبهه ملي 163
2-2-2-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آمريکا 168
3-2-2-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- انگليس 172
4-2-2-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- شاه و نيروهاي طرفدار سلطنت 175
5-2-2-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آيت‌الله کاشاني و نيروهاي مذهبي 178
6-2-2-4- تحليل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- حزب توده و کمونيست‌ها 182
?-2-4- گفتمان و انگاره‌هاي متن مستند “مصدق، نفت و کودتا” 184
3-4- جداول يافته‌هاي تحقيق 188
5- فصل پنجم: نتيجه‌گيري و پيشنهادها 190
1-5- خلاصهي يافته‌ها 191
1-1-5- گزارش‌هاي “ويژه‌ي شصتمين سالگرد کودتاي ?? مرداد” 193
2-1-5- مستند “مصدق، نفت و کودتا” 196
2-5- جمع‌بندي 199
3-5- محدوديت‌هاي تحقيق 200
4-5- پيشنهادها 200
1-4-5- پيشنهادهاي آموزشي 200
2-4-5-پيشنهادهاي پژوهشي 201
3-4-5-پيشنهادها به رسانه‌ي ملي و ساير رسانه‌ها 201
فهرست منابع و مآخذ 203
فهرست جداول
جدول شمارة 1-4- گزارش‌هاي “ويژه شصتمين سالگرد کودتاي ?? مرداد” از نظر گفتمان‌هاي ساخته‌شده در مورد گروه‌هاي درگير ……………………………………………………………………………………….. 183
جدول شمارة 2-4- مستند “مصدق، نفت و کودتا” از نظر گفتمان‌هاي ساخته‌شده در مورد گروه‌هاي درگير ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 184
فصل اول
کليات تحقيق
1-1- طرح مسئله
رسانه‌هاي جمعي را خواه مانند جبرگرايان تکنولوژيک شکل‌دهنده به واقعيت‌هاي اجتماعي بدانيم (مک‌کوايل، 1385، ص??) يا وابسته به تغييرات اجتماعي، آنچه مسلم است تأثير رسانه‌هاي جمعي بر مخاطبان خويش است. از همين روست که اين رسانه‌ها عموماً توسط قدرت‌هاي اقتصادي و سياسي براي مقاصد خاصي به کار گرفته مي‌شوند. هرچند که کارکرد يک رسانه جمعي خاص تا حدودي به مالکيت آن بستگي دارد (مک‌کوايل، 1385، ص??)، اما همواره دولت‌ها با ايجاد قوانين مشخص، محتواهاي معيني را براي رسانه‌ها تعيين مي‌کنند که بر سياست‌گذاري‌ها و جهت‌گيري‌هاي اين رسانه‌ها در زمينه‌هاي مختلف سياسي و اجتماعي اثرگذار است.
از سويي ديگر يکي از کارکردهاي رسانه‌ها، توضيح، تفسير و تشريح واقعيت‌هاي تاريخي و اجتماعي است (قندي، 1387، ص??) که در سطوح مختلف ملي و بين‌المللي رخ مي‌دهد. کودتاي 28 مرداد سال 1332 که عليه دولت قانوني دکتر مصدق انجام شد، يکي از اين رخدادهاي تاريخي مهم ايران است که اسناد تاريخي گواه دخالت دولت‌هاي ايالات‌متحده آمريکا و انگليس در اين واقعه است (آبراهاميان، 1388؛ بهنود، 1371). اين واقعه منجر به برکناري دکتر مصدق و روي کار آمدن زاهدي به‌عنوان نخست‌وزير شد. تلويزيون فارسي بيبيسي نيز که از سال 1387 فعاليت خود را آغاز کرده است، در شصتمين سالگرد اين واقعه، برنامههاي مختلفي را در حوزه‌هاي گوناگون براي تفسير اين واقعه تاريخي تدارک ديده و پخش نمود. از جمله اين برنامهها مي‌توان به گزارش خبري، مصاحبه) به‌عبارت‌ديگر(، برنامه‌ي تعاملي (نوبت شما)، ميزگرد (پرگار)، هنري(تماشا)، مستند (مصدق، نفت، کودتا) و فيلم سينمايي (زنان بدون مردان) اشاره کرد که تمامي آن‌ها به‌نوعي به حوادث کودتاي 28 مرداد 1332 اختصاص داشتند.
از يک‌سو، پخش چنين برنامههاي مفصلي در ژانرهاي مختلف درباره اين واقعيت تاريخي، نشان‌دهنده اهميت اين واقعه براي اين بنگاه سخن‌پراکني است. از سويي ديگر، نحوه پرداخت و تفسير و تشريح کودتاي 28 مرداد که دولت انگلستان نيز در آن نقش فعالي ايفا نمود حائز اهميت است. درزمينه? جهت‌گيري رسانه‌ها، اين امر به يک واقعيت تبديل‌شده است که هم مالکيت رسانه‌ها و هم ايدئولوژي کارکنان سازمان‌هاي خبري، نقش مهمي در جهت‌گيري محتواهاي يک رسانه خاص ايفا مي‌کنند (چامسکي به نقل از سورين و تانكارد، 1388، ص350). بنابراين، پيروي از يک ايدئولوژي خاص، ميتواند بر نحوه پرداختن به واقعيت‌هاي اجتماعي، سياسي و تاريخي اثرگذار باشد.
ازاين‌رو، اين پژوهش به تحليل گفتمان برنامههاي مختلف بيبيسي فارسي در رابطه با کودتاي 28 مرداد 1332 مي‌پردازد. به‌عبارت‌ديگر، اين پژوهش در پي تحليل ايدئولوژي خاص سازمان رسانهاي بيبيسي فارسي در بازنمايي کودتاي 28 مرداد 1332 است. چنانچه پيش‌تر هم ذکر شد، با توجه به نقش دولت انگلستان در جريان اين واقعه تاريخي و وابستگي سازمان رسانهاي بيبيسي فارسي به دولت انگلستان، تحليل گفتمان اين برنامهها ميتواند به تحليل و بررسي نحوه پرداخت اين رسانه و ايدئولوژي خاص آن منجر شود.
2-1- ضرورت و اهميت تحقيق
تاريخ هر کشور به‌منزله هويت و شناسنامه آن در عرصه‌هاي جهاني مطرح است و جزء ميراث ماندگار هر نظامي است که ميتواند به‌عنوان چراغ راهي در اختيار نسل‌هاي آينده آن کشور قرار گيرد. لذا حراست و حفظ آن از تحريف و دست‌کاري امري ضروري به نظر مي‌رسد. کشور ايران داراي عقبه و گذشته‌اي پرفراز و فرود بود که آشنايي با آن و مراقبت از آن در برابر تحريف‌ها امري ارزشمند تلقي مي‌شود. اهميت اين مسئله را در بيانات مقام معظم رهبري نيز مي‌توان مشاهده نمود: “من به جوانان عزيز توصيه مي‌کنم، با تاريخ گذشته نزديک کشورتان آشنا شويد. يکي از راه‌هاي فريب و اغواگري، تحريف تاريخ که امروزه اين کار به‌وفور مورد انجام است.” (بيانات مقام معظم رهبري در ديدار مردم کاشان و آران و بيدگل ????/??/??)
تابستان سال 1392 که مصادف با شصتمين سال کودتاي 28 مرداد 1332 بود، اسناد اين واقعه از سوي دولت و آمريکا انتشار يافت که نشان‌دهنده دخالت آشکار اين دولت در امور داخلي ايران و نقش مهم آن‌ها در سرنگوني دولت مصدق در جريان کودتا بود.
عموماً در چنين شرايطي که اسناد رسمي درباره يک واقعيت تاريخي منتشر مي‌شود، رسانه‌ها آن را به‌مثابه يک خبر تلقي کرده (بديعي و قندي، 138?، ص??) و به تفسير و تشريح آن مي‌پردازد. با توجه به وابستگي اقتصادي بيبيسي فارسي به دولت انگلستان و با در نظر گرفتن نقش آشکار اين دولت در جريان کودتا، تعبيري که اين رسانه از کودتا براي مخاطبين خود ارائه مي‌کند، قابل‌تأمل است و ميتواند برداشت مخاطبان از اسناد منتشرشده را تحت تأثير قرار دهد. حتي بسياري از مخاطبان فارسي‌زبان اين رسانه، دسترسي و امکان چنداني براي پيگيري اسناد اصلي منتشرشده (که به زبان انگليسي است) ندارند. با توجه به اهميت واقعه کودتاي 28 مرداد در تاريخ معاصر ايران و تأثيرگذاري آن بر بسياري از وقايع تاريخي 60 سال اخير، اين نکته حائز اهميت است که رسانهاي پرمخاطب مانند تلويزيون بيبيسي فارسي، چه تحليلي از اين واقعه ارائه مي‌دهد.
همچنين ارائه تحليلي درست و علمي از پرداختن تلويزيون بيبيسي فارسي به واقعه کودتاي 28 مرداد، براي سياستگذاران رسانهاي کشور نيز مفيد خواهد بود؛ زيرا با نشان دادن ايدئولوژي هدايت‌کننده اين برنامهها، ميتوانند هم اين ايدئولوژي را براي مخاطبان داخلي و خارجي خود نشان دهند و هم با توجه به وقايع تاريخي و اسناد موجود، تحليلي درست از کودتاي 28 مرداد و عاملان آن داشته باشند. همچنين با توجه به اهميت مالکيت و ايدئولوژي در جهتدهي به محتواي برنامههاي رسانه‌ها درک اين ايدئولوژي ميتواند در پيشبيني برنامههاي اين شبکه در موارد مشابه
