
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
4.4. حجتالاسلام شیخ علیرضا پناهیان 148
4.4.1. رویکردشناسی منبر پناهیان 155
4.4.2. اسلوبهای اقناع اندیشه 156
4.4.3. روشهای تحریک احساس 156
4.4.4. مخاطب شناسی منبر 157
4.4.5. ارتباطات غیرکلامی 159
فصـل پنجم: جمعبندی و نتیجهگیری– 162
5.1. تحلیل محیط خارجی 162
5.2. تحلیل محیط داخلی 163
منابع 169
منابع مکتوب—— 169
منابع غیرمکتوب— 172
فهرست جداول
جدول1ـ- ويژگيهاي مورد انتظار جامعه ايراني و مردمان آن در افق 1404 بر اساس سند چشمانداز كشور…. 19
جدول 2ـ تعریف عملیاتی متغیرها………………………………………………………………………………………………………………………. 99
جدول 3ـ جمعبندی مؤلفه های موردبررسی منبر حجتالاسلام فلسفی………………………………………………………… 117
جدول 4ـ جمعبندی مؤلفه های موردبررسی منبرحجتالاسلام کافی……………………………………………………………. 129
جدول 5ـ جمعبندی مؤلفه های موردبررسی منبرحجتالاسلام انصاریان………………………………………………………. 147
جدول 6ـ جمعبندی مؤلفه های موردبررسی منبرحجتالاسلام پناهیان……………………………………………………….. 160
جدول 7ـ جمعبندی مؤلفه های موردبررسی در چهار نمونه تحقیق………………………………………………………………. 167
مقدمه
منبر ازجمله ارتباطات چهره به چهرهای است که با تأکید بر ارتباطات کلامی و نیروی نهفته در کلمات و افکار در پس هر کلمه، به مخاطب منتقل میشود. لذا منبر ازجمله هنرهای کلامی است که سابقهای طولانی و تأثیرگذاری بسیاری از گذشته داشته و تاکنون نیز این تأثیرگذار را حفظ کرده است. تکیه منبر بر عقاید و علوم دینی و بهخصوص تأکید بر اخلاق الهی اعتبار بسیاری به آن بخشیده است. مخاطب پای منبر میرود تا کلام دینی بشنود و از آن بیاموزد.
میدانیم در سراسر دوران گذشته، خطیبان زبانآور بسیار بودهاند. قصاصان، مذکّران و ذاکران نامهای آشنا داشتهاند. مقدمه موضوع پندهای اخلاقی و دینی بود. درراه و روش مألوف و معمول تعلیم و تربیتی، منبر و مواعظ دینی و اخلاقی روضهخوانی و تعزیه و شبیهخوانی، نیز فنون بلاغی و بیانی سینهبهسینه حفظشده است. معانی بیان جنبههای نوشتاری این فنون را دربرمیگرفت و از زمانی که رسماً درس و فن ضروری شناخته شد شأن شایستهی خود را در نظام تعلیم و تربیت گذشتهی ما حفظ کرد و رسالات عدیدهای در آن نوشتند.
بهعلاوه، از آغاز تکوین انقلاب مشروطیت به بعد اقبال مخصوص به جنبههای سیاسی سخنرانی مشهود افتاده است. اگرچه در طول تاریخ اجتماعی و فرهنگی گرانبار ما ازاینگونه شواهد کم نیست. (میلر ص9)
با ظهور انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت مبتنی بر دین، جایگاه و وظایف منبر تغییر کرد. همچنین تحولات اجتماعی و رسانهای جامعه ایرانی عرصه را بر منبر تنگ کرد و شرایط را بهگونهای رقم زد که لاجرم منبر بهعنوان رشته تخصصی ذیل تبلیغ دینی تعریف شد.
هماکنون فارغالتحصیلان رشته تخصصی تبلیغ در عرصههای مختلف تبلیغی کشور مثل دانشگاهها، امامت جمعه، مدارس و … فعالیت میکنند. ازاینرو بسیار شایسته است موفقان تبلیغ را به این مجموعه نزدیک کرده و نقایص آن را برطرف کنند تا تأثیرگذاریها بیشتر شود.
حوزههای علمیه بهعنوان پایههای اصلی این امر هماینک برنامههای تبلیغی بسیاری در دستور کار دارند. بهعنوان نمونه مجموعه سفیران هدایت 1600 طلبه تحت آموزش دارد و با 28 شعبه در ایران در حال فعالیت است. بعضی از ایدههای امام راحل رحمهالله و مقام معظم رهبری و بزرگان حوزههای علمیه و دلسوزان عرصه تبلیغ در این مجموعه موردتوجه قرارگرفته و انشاء الله با گسترش مطالعات و تحقیقات و تتبع و تدقیق بیشتر در روشهای ارتباطی و منابع و مستندات و الهام گیری از ضعفها و قوتهای گذشتگان به توان این عرصه را پربارتر از گذشته کرد.
این تحقیق شامل پنج فصل هست: در فصل اول کلیات پژوهش ارائهشده، در فصل دوم چهارچوب مفهومی بحث شامل آیندهنگاری تحولات، افق چشمانداز 1404 جمهوری اسلامی ایران، رابطه دین و رسانه و نیز رسانه دینی موردبررسی قرارگرفته است. در این فصل همچنین به موضوع «رسانه منبر» و ویژگیهای آن نیز بهطور مبسوط توجه شده است. فصل سوم، روش تحقیق و متغیرهای موردبررسی را مورد مداقه قرارداده است. فصل چهارم به بررسی یافتههای تحقیق بهصورت بررسی جداگانه آقایان «فلسفی»، «کافی»، «انصاریان» و «پناهیان» پرداخته است و در فصل پایانی (پنجم) جمعبندی و نتیجهگیری شده است.
امید که این تحقیق بتواند چشماندازی مقدماتی در ترسیم نقشه آیندهنگاری رسانههای دینی باشد و با تلاش اساتید حوزه و دانشگاه تکمیل و روز آوری گردد.
1. فصل اول: کلیات پژوهش
1.1. بیان مسئله
«تبلیغ» به مفهوم عام آن، عبارت است از: «روش یا روشهای بههمپیوسته (در قالب یک مجموعه) برای جهت دادن به نیروهای اجتماعی و فردی، از طریق نفوذ در شخصیت، افکار، عقاید و احساسات افراد، بهمنظور رسیدن به یک هدف مشخص که ممکن است سیاسی، نظامی، فرهنگی و… باشد.»
در تعریف دیگر آوردهاند: «تبلیغ عبارت است از: انتقال فکر، به جهت تأثیرگذاری بر افکار و اعمال دیگران و نیل به مقاصد خاص، با استفاده از ابزار و شیوههای گوناگون در زمان و مکانی محدود.»
در این تعاریف، «تبلیغ» به معنای عام آن که در لغت عرب با واژههایی چون: «دعوت»، «اعلام»، «دِعایه» و در فرهنگ غربی با واژهی «Propagand » معادل است، شناسانده شده است؛ امّا «تبلیغ» در فرهنگ اسلامی از منظری خاص معرفی شده؛ ازجمله «هو اعلاء کلمه اللّه فی کل بکافة وسائل الاتصال المناسبة لکلّ عصر والّتی لا تناقض مقاصد الشریعه الاسلامیه؛ برافراشتن کلمهی توحید در هر زمان با هر وسیلهی ممکن و مناسب آن عصر که با مقاصد و اهداف شریعت اسلامی در تناقض و مخالفت نباشد.»
دعوت و هدایت، از زمان آدم ابوالبشر آغاز شده است تا بعثت حضرت محمد (ص) هزاران پیامآور در عرصهی ارشاد و هدایت، گام برداشتهاند «و لقد بعثنا فی کل امة رسولاً ان اعبدوا اللّه واجتنبوا الطّاغوت؛ ما در میان هر امتی پیامبری فرستادیم، با این هدف که خدا را پرستش کنند و از طاغوت، اجتناب نمایند.»
قرآن کریم و روایات ائمهی معصومین (ع) دهها شیوهی تبلیغی از انبیا و پیامبران ذکر میکند. آنان علاوه بر دعوت مشترک به توحید، معاد و اصول اخلاقی، بر جنبههای خاص نیز تکیه داشتهاند. پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام نیز، «تبلیغ» بهویژه در شکل «خطابه» و «منبر» یکی از ابزارهای اصلی انتقال معارف اسلامی بود، خطبههای ارزشمند امام علی (ع)، سخنان گهربار ائمهی معصومین در مناسبتهای مختلف و تشکیل جلسات علمی و موعظه، مبیّن این اهتمام است. این نکته نیز قابلذکر است که پس از واقعهی کربلا به توصیهی امامان (ع) موضوع عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع) نیز به تبلیغ شیعه، جهت خاص داد؛ حوزهی شناخت و عمل با حوزهی عاطفه درهمآمیخته شد.
«تبلیغ» و «خطابه» در طول تاریخ تا امروز، دستخوش تحولات فراوان بوده است؛ امّا اساس و بنای آن، بهویژه در قالب «منبر»، اصالت خود را حفظ نموده و در فراز و نشیبهای مختلف تاریخ، مورداستفاده قرارگرفته است. فرآیند «تبلیغ» دربردارندهی عناصر مبلّغ، مخاطب (جامعهی تبلیغی)، موضوع، شیوه، ابزار، هدف، زمان و مکان است. ازآنجاکه عنصر اصلی تبلیغ دینی از قدیمالایام «منبر» بوده، لذا بهعنوان یک رسانه عمومیشناختهشده است.
ارتباط دين و رسانه با توجه به تنوع پيامها و آموزههاي دين و متقابلاً تنوع رسانهها و ظرفيتهاي متفاوت آنها، متفاوت خواهد بود. رسانههاي گوناگون نوشتاري، گفتاري، صوتي و تصويري هر يك بهتناسب ظرفيتها و محدوديتهاي ذاتي، راهبردهاي فرهنگي، سياستهاي برنامهسازي، نوع و قالب برنامه، ميزان تقاضا، نقشها، كاركردها، اهداف و انتظارات، نسبتهاي متفاوتي با دين دارند. علاوه بر اينكه اقتضائات و ظرفيتهاي زمينهاي و بافت فرهنگي ـ اجتماعي محل فعاليت رسانه، ويژگي مخاطبان، سطح و نوع تقاضا، امكانات بهرهوري از توانهای بالفعل و بالقوّه رسانه، درجه و توان حرفهاي گردانندگان رسانه، مديريت رسانه، امكانات جانبي فعاليتهاي رسانهاي و… نيز در اين نسبت سنجی مؤثر خواهند بود. پیامهای ديني نيز فينفسه تنوع درخور توجهي دارند. گاه اين تنوع در مقام ابلاغ و ارائه، پيچيدگي بيشتري مييابد.
برای بررسی آینده رسانه «منبر» نیمقرن اخیر در نظر گرفته شد که با فرآیند پژوهی نسبت به آیندهنگاری منبر اقدام شود، ازاینرو خطیب شهیر مرحوم حجتالاسلام محمدتقی فلسفی و حجتالاسلام شیخ احمد کافی موردمطالعه قرار میگیرد و سپس حجتالاسلام شیخ حسین انصاریان و حجتالاسلام علیرضا پناهیان موردمطالعه میباشند. خصوصیت هر چهار نفر این است که مورد اقبال عمومی قرارگرفتهاند و جریان ساز بودهاند. لذا این تحقیق با فرآیند پژوهی تاریخی منبر این چهار نفر نسبت به آیندهنگاری تحولات رسانه دینی منبر در افق 1404 جمهوری اسلامی ایران اقدام خواهد نمود.
1.2. اهداف تحقیق
آیندهنگاری تحولات رسانه دینی نه معطوف به تفسیر متن است و نه صرفاً تحلیل توصیفی متن را مدنظر دارد، بلکه بخشی از روش کار را تشکیل میدهد که دارای عملکرد پیشبینی است؛ زیرا درک درست از تحولات و تغییرات علمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و بینالمللی و تجزیهوتحلیل پدیدهها بسیار سخت و مشکل است؛ بنابراین فرآیندها، الگوهای تغییر در چیزهای پراهمیت از دید مشاهدهگر هستند که در طول زمان به وقوع میپیوندند و اولین گام در آیندهپژوهی، کشف فرآیندهایی است که هماکنون در جریان هستند. این روش در حقیقت پیشبینی آینده از روی قرائن و شواهد تاریخی است که تغییرات یک داده در گذشته نشان میدهد. تجزیهوتحلیل فرآیندها بهویژه برای سنجش کارایی سیاستگذاریها و نمایان ساختن مشکلات در حال ایجاد، مفید هست.
ازاینرو «شناسایی رویدادهایی که علیرغم احتمال ناچیز وقوع، اثر بسیار شدیدی باقی میگذارند» و «رصد منابع اطلاعاتی» در این روش میتواند بهعنوان مبنایی برای تدوین سناریوها، نقشه راه یا چشمانداز استفاده کرد.
لذا اهداف اصلی این تحقیق عبارت است از:
فرآیندشناسی رسانه دینی منبر طی 50 سال گذشته و بررسی مهمترین تحولات رسانه دینی منبر
1.3. پیشینه تحقیق
باوجود منابع سودمند متعدد درباره آیندهنگاری و سناریونویسی، پیرامون آیندهنگاری رسانهها در دنیا مطالعات خوبی صورت گرفته است و برخی از آنها تا افق سال 2050 میلادی را نیز موردنظر قراردادهاند، همینطور مطالعات بسیاری درباره آینده رسانهها صورت گرفته است، لکن بهصورت تخصصی آیندهپژوهی درباره رسانه دینی موردتوجه نبوده است. مطالعه منبر بهعنوان یک رسانه دینی نیز در دستور کار بسیاری از محققین بوده است و زوایای مختلف آن موردبررسی قرارگرفته است از کتاب «کبریت الاحمر فی شرائط المنبر» مرحوم بیرجندی گرفته تا کتاب «منبر رسانه عمومی جهان اسلام» جناب دکتر خندان؛ لکن نگاه آیندهپژوهانه به آن نشده است و کمتر مطالعهای به آینده منبر پرداخته است. در زیر به برخی از پژوهشهای مهم این حوزه اشاره میشود:
الف) کاویانی، محمد (1390)، روانشناسی و تبلیغات با تأکید بر تبلیغ دینی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ چهارم.
این کتاب که حاصل پژوهشی در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است، سعی کرده تا کاربرد روانشناسی در تبلیغات را با بیانی ساده و روان، همراه با استحکام علمی و بیان دیدگاههای دینی به بحث و تحلیل بگذارد. این کتاب مبتنی بر مکتب خاصی از روانشناسی نیست، بلکه یافتههای مسلم مکاتب مختلف را موردنظر داشته است؛ لذا ویژگی اصلی این کتاب در دو چیز است: اول اینکه موضوع بحث روانشناختی است؛ دوم اینکه همه مباحث به
