وزارت علوم، تحقیقات و فناور
فهرست تصاویر
تصویر 3-1: ایمان اثر جوتو 80
تصویر 3-2: زن خوابیده اثر رضا عباسی 93
تصویر 3-3: گراوری از کلئوپاترا 94
تصویر 3-4: نگاره شاهزاده سوار به همراه ندیمه و خدمه اثر محمد زمان 98
تصویر 3-5: فتحعلی شاه،اثر مهرعلی 104
تصویر 3-6: فالگیر بغدادی اثر کمال‌الملک 106
تصویر 3-7: مجلس فردوسی در حضور سلطان محمود اثر هادی تجویدی 110
تصویر 3-8: نانوایی سنگکی اثر علی کریمی 113
تصویر 3-9: بربال فرشتگان اثر آیدین آغداشلو 115
تصویر 3-10: زمستان در ایستگاه اتوبوس اثر علی کریمی 117
تصویر 3-11: دو دلداده اثر صادق تبریزی 119
تصویر 3-12: هفت گنبد بهرام اثر هادی تجویدی 120
تصویر 3-13: بازی چوگان اثر میرزا آقاامامی 124
تصویر 3-14: ظهور اثر عباس جمال‌پور 125
تصویر 3-15: وداع از مدینه اثر رضا مهدوی 126
تصویر 4-1: گرداب اثر محمود فرشچیان 131
تصویر 4-2: سحر اثر محمود فرشچیان 133
تصویر 4-3: بخشی از تابلو سحر 134
تصویر 4-4: شهید اثر محمود فرشچیان 136
تصویر 4-5: آوای دوست اثر محمود فرشچیان 138
تصویر 4-6: پنجمین روز آفرینش اثر محمود فرشچیان 140
تصویر 4-7 : ستایش پروردگار اثر محمود فرشچیان 142
تصویر 4-8: به سور سینه شب زنده‌داران اثر محمود فرشچیان 144
تصویر 4-9: خیام اثر حسین بهزاد 148
تصویر 4-10: زکریای رازی اثر حسین بهزاد 150
تصویر 4-11: پیرچنگی اثر حسین بهزاد 151
تصویر 4-12: افسوس که نامه جوانی طی شد اثر حسین بهزاد 153
تصویر 4-13: شیرین و فرهاد اثر حسین بهزاد 154
تصویر 4-14: نقاش ازل اثر محمدباقر آقامیری 157
تصویر 4-15: شیرین و فرهاد اثر محمدباقر آقامیری 159
تصویر 4-16: غارحرا اثر محمدباقر آقامیری 160
تصویر 4-17: دنیای محبت اثر محمدباقر آقامیری 162
تصویر 4-18: ازصدايسخنعشق اثر محمدباقر آقامیری 164
تصویر 4-19: ارعاب اثر مجید مهرگان 166
تصویر 4-20: شیرین و فرهاد اثر مجید مهرگان 168
تصویر 4-21: ققنوس اثر مجید مهرگان 170
تصویر 4-22: خرم آن روز کزین منزل ویران بروم اثر مجید مهرگان 171
تصویر 4-23: مرزبان توحید اثر مجید مهرگان 173
تصویر 4-24: تاریخ انبیاء اثر اردشیر مجرد تاکستانی 175
تصویر 4-25: چاره‌گیری سیمرغ برای رستم اثر اردشیر مجرد تاکستانی 177
تصویر 4-26: مرگ رستم اثر اردشیر مجرد تاکستانی 178
تصویر 4-27: تشیع جنازه حضرت اباعبدالله اثر اردشیر مجرد تاکستانی 180
تصویر 4-28: بدون عنوان اثر اردشیر مجرد تاکستانی 181
تصویر1: تمرین قلم‌گیری از طرحی با الهام از تابلوِ “غاز حرا” اثر استاد آقامیری 186
تصویر 2: طرحی مدادی با الهام از تابلوِ “غاز حرا” اثر استاد آقامیری 187
تصویر3: طرح قلم‌گیری با الهام از تابلوِ “غاز حرا” اثر استاد آقامیری 187
تصویر 4: بخشی از نقاشی نیم تمام، با الهام از تابلوِ “غاز حرا” اثر استاد آقامیری 188
تصویر 5: نقاشی با الهام از تابلوِ “غاز حرا” اثر استاد آقامیری 189
تصویر 6: مراحل انجام کار طرحی با الهام از تابلو “به سوز سینه شب زنده‌داران” 190
تصویر 7: نقاشی با الهام از تابلو “به سوز سینه شب زنده‌داران” اثر استاد فرشچیان 190
مقدمه:
نور، در هنر ایران، قبل از ورود اسلام نقش مهمی ایفا می‌کند. در فرهنگ زرتشتیان، مزدک‌ها و مانوی‌ها، نور عنصری هستی‌بخش است که تمامی موجودات، از آن کسب فیض می‌کنند و به رشد و نمو و حرکت خود ادامه می‌دهند. در این فرهنگ، اهورامزدا به منزله‌ی روشنیِ بیکران و رنگ، اولین دختر نور است. پس از ورود اسلام به سرزمین ایران، تفکّر اسلامی باعث تکامل هر چه بیشتر فرهنگ و هنر گردید. در تفکّر اسلامی نیز نور، به مثابه حق و حقیقت است و نماد خوبی، پاکی و نیکی به شمار می‌رود. همچنین بحث رنگ در این سنت مقدس، جایگاهی بس ویژه دارد و بارها در قرآن کریم بدان اشاره شده است.
در سده‌های ششم و هفتم هجری قمری، شیخ شهاب‌الدین سهروردی، نجم‌الدین کبری و نجم رازی، به مفهوم نور و رنگ در باور اشراقی خود پرداختند. چنانکه تأثیر این تفکّرات، در هنر هنرمند ایرانی به خوبی مشخص است و «نگارگر در اثر خویش، دنیایی خیالی، بدون سایه و غرق در نور را ترسیم می‌کند و رنگ‌ها نیز در نگارگری با عدم تبعیت از رنگ‌های جهان مادی، روایتگر عالمی دیگر و جهانی فراترند»(خوش‌نظر و رجبی، 1388a، 70).
تأثیر دیگری که در هنر هنرمند معاصر ایران، مشاهده می‌شود؛ تأثیر تفکّر غربی است. تأثیر این تفکّر بر هنر ایران، از زمانی شروع شد که راه رفت و آمد اروپاییان به ایران باز گردید. فکر هنرمند ایرانی جنبه‌ی مادی‌گرایی به خود گرفت و از تفکّر معنوی دور شد. بازتاب نور، نیز در اثر هنرمند ایرانی تغییر کرده و یک نقطه‌ای شد. رنگ، دیگر آن درخشندگی سابق را نداشت و بیشتر، برای القای جهان مادی به‌کار می‌رفت.
در دهه‌های اخیر، هنرمندانی به پا خاسته و به شیوه‌های متفاوت و رنج مقدس خود، هنر ایرانی را احیا کردند. به یقین، استادانی چون هادی تجویدی، حسيـن بـهزاد، حاج حسيـن مصـور‌الملکي، ابوطالب مقـيمي، محمدعلي زاويه، عـلي مطـيع، محـمود فرشـچـيان، هـوشنگ جزي‌زاده، محمدباقر آقامیری، عـباس جمال‌پور، مجید مهرگان، اردشیر مجرد تاکستانی و… از چهره‌های ماندگار، گران‌قدر و ارزندۀ هنر نگارگری معاصر ایران می‌باشند که سهم والایی در احیا و تجدید عظمت این هنر دارند. چنانکه این هنر ایرانی را می‌توان در آثارشان مشاهده کرد. البته برخی به اشتباه، گمان کرده‌اند هنرمندان مکتب سقاخانه، میراث‌دار این هنر هستند که در این پایان‌نامه، اشاره‌ای مختصر به آن می‌شود.
فصل اول این پایان‌نامه، با عنوان “کلیات پژوهش”، به ادبیات نظری و ضرورت تحقیق پرداخته و اهداف تحقیق نیز، مسیر آن را مشخص می‌کند. فصل دوم با عنوان “بررسی رنگ و نور در نگارگری اسلامی ایران”، ابتدا به مبانی نظری واژگان ضروری اشاره دارد و در ادامه، رنگ و نور در قرآن، گفتار بزرگان دین، مکتب اشراق سهروردی، مکتب کبرویه نجم‌الدین کبری و نجم رازی بررسی شده، سپس رنگ و نور در ادبیات ایران مورد مطالعه قرار می‌گیرد. فصل سوم، با عنوان “تحولات نگارگری پس از نیمه عصر صفوی تا معاصر”، تحولات نگارگری، از نیمه عصر صفوی تا دوران معاصر بررسی می‌شود و اشاره‌ای دارد به پیدایش مدرسه مستظرفه و نقشی که در این تحولات داشته است. فصل چهارم، با عنوان “بازشناسی رنگ و نور در تحلیل آثار” به تحلیل دو جزء به هم وابسته، یعنی رنگ و نور، در تعدادی از آثار حسین بهزاد، محـمود فرشـچـيان، محمدباقر آقامیری، مجید مهرگان و اردشیر مجرد تاکستانی می‌پردازد. تحلیل آثار در این فصل از طریق مصاحبه با چند تن از نگارگران صورت می‌گیرد و امید است این پژوهش، مفید واقع شود.
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1 بیان مسئله
از منظر فیزیک، “نور” امواج الکترومنیتیک (انرژی خورشیدی) است که دارای طول موج و طیف‌های مرئی و نامرئی هستند(براگ، 1362). در نگره‌ی نقاشان (کلاسیک) غرب، نور عنصری فیزیکی است که برای نشان دادن اشیاء غرق در تاریکی، از آن بهره می‌گیرند. اما در نگره‌ی هنرمند شرقی، همه‌ی اشیاء در نور غرقند و منبع نور واحد وجود ندارد.
از نظر نگارگر ایرانی اسلامی، هر شیء از افاضه وجود بهره‌مند است زیرا خدا نور مطلق آسمان و زمین است؛1 و از نگاه عرفای مسلمان همانند مولانا، نور را چنین تعبیر می‌کنند:
هرکه را باشـد زدیده فتح باب او به هر ذره بـبینـد آفـتاب
هم ببیند نقش و هم نقاش را فرش دولت را و هم فراش را
مولوی
در هنر اسلامی رنگ‌ها راه و وسیله‌ای برای نمایش نور هستند. در نظر نقاشان ایرانی رنگ پیوند لطیفی با عالم ملکوت پیدا می‌کند، چنانکه آن‌ها سعی کرده‌اند به وسیله رنگ‌ها و آشنا شدن با عوالم نورانی، با عالم ملکوت پیوند نزدیک داشته باشند(آيت‌اللهي، 1377).
همان‌گونه که مطالعۀ نور و رنگ در اروپا، ابتدا حوزه‌های فلسفی، علم و فیزیک را در بر می‌گیرد، سپس به وادی هنر و زیبایی‌شناسی وارد می‌شود، در جهان اسلام نیز، بررسی نور و رنگ شامل حوزه‌های علمی، حکمی، عرفانی و زیبایی‌شناسانه می‌شود. با این تفاوت که مطالعۀ نور و رنگ در همۀ حوزهها، تحت سیطرۀ حکمت اسلامی است و جدایی این حوزهها، به سادگی ممکن نیست.
مورد دیگری که مطرح است زمان ورود اروپائیان به ایران است که فکر هنرمند ایرانی را تحت تأثیر خود قرار داد و این تأثیر در دوره‌های تاریخی متمادی ادامه پیدا کرد تا اینکه در زمان حاضر با پیشرفت تکنولوژی و ارتباط آسان با کشورهای غربی، منجر شد که تأثیر قابل ملاحظه‌ای در همه عرصه‌ها مخصوصاً در نقاشی ایرانی بگذارد.
قانع به خیالی ز تو بودیم چو حافظ یا رب چه گدا همّت و بیگانه نهادیم
(حافظ، 1384، 539)
در هنر معاصر جهان‌بینی هنرمندان ایرانی تغییر می‌کند و در نقاشی این دوره، رنگ، همچنان ملموس‌تر و نور متمرکز می‌شود. به همین دلیل است که از مبانی سمبولیک و رمزی و حقیقتی دور شده و به وسیله‌ای برای نمایش عوارضی بدل می‌گردد.
اما بدیهی است، آثار نگارگران ممتاز این دیار، تحت تأثیر جهان‌بینی غربی قرار نگرفته و رنگ و نور در آثار نگارگران معاصر ترکیبی از رنگ شناسی سنتی و غربی است از این رو لزوم بررسی و شناخت این ویژگی مسئله اصلی تحقیق است. بنابراین بررسی آثار پنج نگارگر شاخص ایران: حسین بهزاد، محمود فرشچیان، محمدباقر آقامیری، مجید مهرگان، اردشیر مجرد تاکستانی می‌تواند روشنگر بسیاری از ارزش‌های هنر نگارگری معاصر ایران باشد.
1-2 سؤالهای اصلی
سؤال‌هایی که در این پایان‌نامه مطرح می‌شوند عبارتند از:
1- آیا مفهوم رنگ در شرق و غرب، با انگیزه و نگره‌ی واحدی به‌کار می‌رود؟
2- آیا نور و رنگ، در آثار پنج نگارگر معاصر، همانند آثار نقاشان سنتی به‌کار رفته است؟
3- کیفیت بکارگیری نور ورنگ در آثار اساتید مورد نظر چگونه است؟
1-3 فرضیه‌ها
با توجه به پیشینه و ادبیات نظری تحقیق، در پاسخ به سؤالهای مطرح شده، فرضیه‌هایی ارائه می‌شود که عبارتند از:
1- کاربرد نور و رنگ در نقاشی معاصر، با مفهوم نور و رنگ در نقاشی سنتی ایرانی اسلامی، متفاوت است.
2- به نظر می‌رسد تفاوت ماهوی نور و رنگ در نقاشی معاصر، تحت تأثیر مؤلّفه‌های هنر غربی و متأثر از نگارگران سنتی می‌باشد.
3- آثار اساتید مذکور در چند مرحله -که حاصل تجربیات ایشان می‌باشد- صورت گرفته و همه مؤلّفه‌های سنتی و ایرانی اسلامی را دارا می‌باشند. برخی از نگارگران نیز، در آثار خود از مؤلّفه غربی استفاده نموده‌اند.
1-4 اهداف و کاربرد نتایج تحقیق
این پژوهش از لحاظ هدف بنیادی می‌باشد. تحقیقات بنیادی در جستجوی کشف حقایق و واقعیت‌ها و شناخت پدیده‌ها و اشیاء بوده، که مرزهای دانش بشری را توسعه می‌دهند و قوانین علمی را کشف می‌کنند(حافظ نیا، 1387).
اولین هدف پژوهش، شناخت مؤلّفه‌های نور و رنگ، در هنر نگارگری معاصر ایران است. و دومین هدف، آسیب‌شناسی مؤلّفه‌های هنر نگارگری در تأمل و تأثیرپذیری از هنر غربی به ویژه در بکارگیری عنصر نور و رنگ، می‌باشد.
نگارگر با پشتوانۀ فکری، مطالعات بسیار در آثار گذشتگان، رنج و زحمت فراوان و سلوک اخلاقی و عملی، به این هدف (شناخت مؤلّفه‌ها) دست پیدا کرده و در آثار خود به‌کار برده است. بنابراین هنرجو و هنرمند، قبل شروع، یک نگاره، ابتدا باید همانند اساتید پیشین، به مطالعه و شناخت مؤلّفه‌هایی که می‌خواهد در اثرش ایجاد کند، بپردازد. زیرا بدون شناخت، در هیچ راهی نمی‌توان قدم گذاشت.
امید است این تحقیق بتواند در مسیر مطالعه‌ی هنرجویان راه‌گشا باشد. همچنین این پایان‌نامه، می‌تواند مورد استفادۀ پژوهشگران و سازمان‌های مربوطه قرار گرفته و در بالا بردن سطح آگاهی فرهنگی مثمر ثمر باشد.
1-5 مروری بر ادبیات نظری و پیشینه تحقیق:
1-5-1 مقالات:
1) مقالۀ “نور و رنگ در نگارگری ایرانی و معماری اسلامی”، تألیف سید رحیم خوش‌بین
