……………………………………………124
1-4-2-5-5 ترکمنستان و بازی روسی…………………………………………………………………………124
2-4-2-5-5 تحریم‌های آمریکا علیه بخش انرژی ایران و تأثیر آن بر صادرات گاز ترکمنستان به ایران…………………………………………………………………………………………………………………………………….125
6-5 جمع‌بندی…………………………………………………………………………………………………………………129
7-5 نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………………………………………130
فهرست جدول‌ها
عنوان صفحه
جدول شماره 3-1………………………………………………………………………………………………………………35
جدول شماره 3-2………………………………………………………………………………………………………………38
جدول شماره 3-3………………………………………………………………………………………………………………38
جدول شماره 3-4………………………………………………………………………………………………………………41
جدول شماره 3-5………………………………………………………………………………………………………………41
جدول شماره 4-1………………………………………………………………………………………………………………73
فهرست شکل‌ها
عنوان صفحه
شکل شماره 3-1………………………………………………………………………………………………………………..36
شکل شماره 4-1………………………………………………………………………………………………………………..71
شکل شماره 4-2………………………………………………………………………………………………………………..88
شکل شماره 4-3………………………………………………………………………………………………………………..96
شکل شماره 5-1………………………………………………………………………………………………………………114
فصل 1
کلیات تحقیق
1-1 بیان مسأله
انرژی، به عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های جهان معاصر، از درجه اهمیت روبه رشدی در معادلات اقتصادی و سیاسی برخوردار است. بسیاری کماکان بر این باورند که علت اصلی مناقشات یکصد سال گذشته، ناشی از پیدایش این ماده حیاتی در جهان و ورود آن به معادلات سیاسی و رقابت‌های پایان‌ناپذیر قدرت‌ها برای تسلط بر مناطق و کشورهای دارای این دردسر بزرگ است، با گذشت زمان نه تنها از درجه اهمیت انرژی در ساختار روابط بین‌الملل کاسته نشده است، بلکه هر روز بر میزان پیچیدگی و افزایش درجه ریسک و نزاع برای تسلط بر این منابع افزوده شده است. امروزه با پیشرفت علوم و فنون، سوخت‌های فسیلی نفت و گاز از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخوردار شده‌اند. پایان جنگ سرد و فروپاشی شوروی، علاوه بر آنکه سیاست بین‌الملل را به کلی دگرگون ساخت، تغییرات وسیع ژئوپلیتیکی در بخش اعظم اوراسیا پدید آورد، که بر هم خوردن ژئوپلیتیک آسیای مرکزی و قفقاز، برجسته‌ترین نمود این تغییر بود. تحول ژئوپلیتیکی یاد شده، به نوبه خود پیامدهایی در سیاست و اقتصاد جهانی، از خود بر جای گذاشت که شکل‌گیری قطب جدید ژئواکونومیک در منطقه هارتلند، از آن جمله می‌باشد. به دنبال آن بازی بزرگ قدرت در منطقه آغاز شد، که شباهت‌هایی جدی با بازی بزرگ قرن نوزدهم بین انگلستان و روسیه در آسیای مرکزی، داشت اما این بار ژئوپلیتیک انرژی، نقطه ثقل بازی جدید را تشکیل می‌داد. در بازی بزرگ جدید، قدرتهای فرامنطقه‌ای آمریکا و اتحادیه اروپا، به رقابت با هژمون‌های منطقه‌ای روسیه و چین، مبادرت کرده و منافع سیاسی، امنیتی و اقتصادی خود را در کنار هم تعقیب نمودند. اما این بازی ضلع دیگری هم دارد، و آن کشورهای دارای ثروت انرژی در آسیای مرکزی و قفقاز می‌باشد که برای دست‌یابی به اهدافی چون کسب قدرت، حفظ استقلال و تمامیت ارضی و حل مناقشات قومی، بهره‌برداری از سوخت‌های هیدروکربنی را، به پشتوانه‌ی اصلی سیاست خارجی خود تبدیل کرده اند. از زمان فروپاشی شوروی، وجود ذخایر طبیعی در تعدادی از کشورهای منطقه، به عنوان عاملی مهم در پیشرفت اقتصادی و هموار کردن مسیر استقلال واقعی، مورد توجه قرار گرفت که یکی از این کشورها، ترکمنستان می‌باشد.
کشور ترکمنستان، با مساحت 488100 کیلومتر مربع، پس از قزاقستان، وسیع‌ترین کشور در منطقه‌ی آسیای مرکزی است و از لحاظ جغرافیایی، در قسمت جنوب غربی منطقه و از غرب به دریای خزر، از جنوب به ایران، از جنوب شرق به افغانستان، از شمال شرقی به ازبکستان و از شمال به قزاقستان محدود است. ترکمنستان در میان پنج کشور آسیای مرکزی، تنها سرزمینی است که با ایران مرز مشترک دارد، این ارتباط از ناحیه شمال شرق و از طریق استان‌های خراسان، گلستان و مازندران برقرار می‌شود. رود اترک، کوه‌های هزار مسجد (کپه داغ ) و ترکمن‌صحرا، مرزهای طبیعی ایران و ترکمنستان را، تشکیل می‌دهند. موقعیت جغرافیایی ترکمنستان، باعث شده این کشور به دروازه‌ی آسیای مرکزی تبدیل گردد. واقع شدن در مسیر جاده ابریشم، که خاور دور را به اروپا متصل می کند، مجاورت با دریای خزر، امکان ارتباط با خلیج فارس و اقیانوس هند از طریق ایران و پاکستان.1
مهم‌ترین منابع نفت و گاز آسیای مرکزی و قفقاز، در پنج نقطه‌ی مهم قرار دارند؛ شمال دریای خزر، جنوب دریای خزر، شمال اوست یورت و منقشلاق و حوزه‌ی آمودریا. ترکمنستان، در بخش جنوبی خزر قرار دارد و بخش‌هایی از آمودریا را نیز در در خود دارد. اساس و پایه‌ی انرژی ترکمنستان را، علاوه بر منابع نفتی آن، عمدتا گاز طبیعی تشکیل می‌دهد. در سال‌های اخیر، گاز طبیعی به یکی از مهم‌ترین منابع جهانی انرژی تبدیل شده و از ساختی بومی که در بازارهای محدود منطقه‌ای مصرف می‌شد، به کالایی مهم در تجارت بین‌المللی، مبدل شده است. بسیاری از کارشناسان انرژی، گاز را سوخت آینده می‌دانند. سوختی ارزان که به علت ناهمسانی بهای آن با دیگر سوخت های فسیلی، ذخایر درخور توجه و همچنین پاکیزگی و نداشتن آلایندگی سنگین زیست محیطی، جایگاه بسیار مهمی در آینده خواهد داشت. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، حداقل تا سال 2020، گاز طبیعی بهترین گزینه به عنوان سوخت جایگزین نفت خواهد بود. در رابطه با کشور ترکمنستان، منابع گازی آن، در مقایسه با منابع نفتی آن بسیار غنی است و کشف یک میدان جدید گازی در ترکمنستان در سال 2008، به نام “یولوتان جنوبی – عثمان” اهمیت گاز ترکمنستان را بیشتر نمود، ذخایر این میدان 14 تریلیون متر مکعب بر آورد شده است، که دومین میدان گازی بزرگ دنیا بعد از پارس جنوبی است. ترکمنستان پس از روسیه، ایران و قطر چهارمین ذخایر گاز را در اختیار دارد. توجه به این ظرفیت بالا اهمیت این کشور را در معادلات جهانی انرژی برای ما روشن می‌کند. تجارت انرژی، 10 درصد تجارت جهانی را به خود اختصاص می‌دهد، از این رو برای ترکمنستان، که اقتصاد آن وابستگی زیادی به انرژی و صادرات آن دارد در عرصه‌ی سیاست خارجی، انرژی در اولویت آن قرار دارد و موجب جایگاه برتر آن در میان قدرتهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای شده است و در صدد توسعه‌ی روابط با این کشورهاست. از جمله کشورهایی که در این عرصه با ترکمنستان همکاری دارند: روسیه، اتحادیه اروپا، چین، افغانستان، ترکیه، پاکستان می‌باشند. در این جا ما درصدد بررسی روابط ترکمنستان با این کشورها در عرصه‌ی سیاست خارجی و تأثیرگذاری عامل انرژی، بر توسعه‌ی روابط این کشور با کشورهای مورد بحث و هستیم. علاوه بر این رویکرد‌ها و تصمیم‌گیری‌های دو رئیس جمهور این کشور پس از استقلال، یعنی صفرمراد نیاز‌اف سپس بردی‌محمد‌اف در زمینه‌ی انرژی بررسی خواهد شد و بخش دیگر پژوهش، تأثیرگذاری عامل انرژی در روابط ایران و ترکمنستان پس از استقلال این کشور را در بر می‌گیرد و با اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران در واکنش به برنامه هسته‌ای ایران، تأثیرگذاری تحریم‌ها بر روابط انرژی دو کشور بررسی خواهد شد.
2-1 سوال اصلی
انرژی، از چه جایگاهی در سیاست خارجی ترکمنستان و روابط آن با جمهوری اسلامی ایران برخوردار است؟
3-1 فرضیه اصلی
با توجه به منابع غنی نفت و گاز در ترکمنستان و وابستگی زیاد اقتصاد این کشور به درآمدهای حاصل از آن، انرژی اهمیت راهبردی در سیاست خارجی ترکمنستان و تعاملات این کشور با جمهوری اسلامی ایران دارد.
4-1 متغیر مستقل: انرژی
5-1 متغیر وابسته: روابط ترکمنستان با ایران
6-1 پیشینه‌ی تحقیق
در رابطه با موضوع جایگاه انرژی در سیاست خارجی ترکمنستان و تأثیر آن در روابط با ایران، از جمله کارهای صورت گرفته در ارتباط با این پژوهش:
• روسیه و ترکمنستان در بازی بزرگ انرژی آسیای مرکزی؛ از حمیدرضا عزیزی، در این کتاب، به بررسی سیاست خارجی و روابط خارجی روسیه با غرب، آسیا و نهایتا کشورهای خارج نزدیک، شامل جمهوری‌های سابق اتحاد شوروی پرداخته شده است و به تغییرات صورت گرفته در عرصه‌ی سیاست خارجی این کشور پس از فروپاشی شوروی، اشاره شده است و اینکه سه گفتمان “اروآتلانتیک‌گرایی”، “اوراسیاگرایی” و “ملی‌گرایی” هریک در دوره‌هایی توانستند، جهت‌گیری سیاست خارجی روسیه را شکل‌دهند و نهایتا روابط دو کشور ترکمنستان و روسیه، طی چند دوره تا سال 2011 بررسی می‌شود. در این کتاب، به شکل موردی بیشتر به نقش روسیه، اشاره شده است و سایر کشورهای مورد بررسی در این پژوهش را در برنمی‌گیرد.
• نقش عامل انرژی در روابط ایران و ترکمنستان؛ از حمید رضا عزیزی، این مقاله، روابط انرژی ایران و ترکمنستان تا سال 2009 را در بر می‌گیرد و اشاره‌ای به روابط دو کشور، بعد از اعمال تحریم‌ها بر ایران نشده است و لذا مباحث جدید تا سال 2014 را در برنمی‌گیرد.
• روابط ایران و کشورهای آسیای مرکزی: روند ها و چشم اندازها؛ از مهدی سنایی، در این کتاب علاوه بر مباحث اقتصادی، مباحث فرهنگی و سیاسی ایران، با این کشورها نیز بررسی شده است و اشاره‌ی چندانی به بحث انرژی درروابط دو کشور ایران و ترکمنستان نشده است و تمرکز بیشتر بحث بر روابط اقتصادی است.
• مطالعه تطبیقی رهیافت‌های امنیت انرژی چین و ژاپن در آسیای مرکزی؛ از الهه کولایی، در این مقاله به جذابیت‌های منطقه برای دو کشور چین و ژاپن در حوزه‌ی انرژی، پس از حوادث 11 سپتامبر و رهیافت‌های امنیتی دو کشورچین و ژاپن در زمینه‌ی انرژی، در کل منطقه‌ی آسیای مرکزی، اشاره شده است و به کشور ترکمنستان، به عنوان یکی از
