مهر و امضاء مدیرگروه مهر و امضاء معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشکده
تقديم به
پدر و مادر مهربانم
که نهایت بیان مهرشان از زبانم به ابتدای بی نهایت مهرشان پیوند می‌خورد.
تقدیر و تشکر
به تأسی از فرموده رسول اللّهکه می‌فرماید:«من لا یشکر الناس لا یشکر اللّه».
بر خود لازم می‌دانم که از زحمات و راهنمایی‌های ارزشمند استاد راهنمای محترم جناب آقای دکتر سالم افسری در راستای انجام این تحقیق و همچنین از تلاش‌های بی دریغ جناب آقای دکتر شهرام محمدی، استاد مشاور محترم تشکر و قدردانی نمایم.
همچنین از داوران محترم جناب آقای دکتر رئوف رهنمون و سرکار خانم دکتر سهیلا رستمی به خاطر داوری پایان نامه اینجانب کمال تشکر و قدردانی را دارم.
و نیز از جناب آقای دکتر جمیل جعفری استاد فرزانه و بزرگوار گروه ادبیات عرب بخاطر کمک‌های بی دریغشان سپاسگذارم.
و با تشکر صمیمانه از تمامی دوستان عزیزم که در مسیر تدوین این پایان نامه من را همراهی نمودند.
از خداوند منان برای تمامی این عزیزان سربلندی دو جهان را خواستارم.
چکیده
دیه مالی است که به سبب قتل انسان معصوم یا جنایت بر اعضای او واجب میشود. دیهی اعضا به اعتبار تعیین یا عدم تعیین آن از سوی شارع به مقدر و غیر مقدر تقسیم می‌گردد. دیهی غیر مقدر حکومت نامیده میشود. در فقه اهل سنت مهمترین علت تعلق دیهی مقدر به یک عضو این است که آن عضو دارای منفعت باشد و در فقه امامیهبرای ثبوت دیهی مقدر برای یک عضو به روایات خاص یا عام از ائمه – علیهم السلام- استناد میشود.
مسئله‌ی دیه‌ي اعضاي داخلی بدن در میان فقهای متقدم مطرح نبوده است و در نصوص فقهی، نصی در مورد چگونگی دیه‌ي عضو داخلی نمی‌توان یافت؛ ولی معاصرین تا حدودی این مسئله را مورد توجه قرار داده‌اند. فقهای معاصر در مورد این که آیا اعضای داخلی سبب وجوب دیهی مقدر هستند یا حکومت با هم اختلاف نظر دارند.دیدگاه آن دسته از علمایی که معتقدند جنایت بر عضو داخلی سبب وجوب دیهی مقدر است با مقتضای نصوص وارده در باب جنایت بر کمتر از نفس هماهنگ استزیرااثبات مقادیر شرعی که دیهی اعضا از جمله آن می‌باشد، از طریق قیاس جایز است اگر شرایط قیاس که مهمترین آن‌ها شناخت علت و تحقق وجود آن در فرع است، فراهم باشد. تفویت منفعت به طریق اولی در اعضای داخلی تحقق می‌یابد در نتیجه این اعضا به وجوب دیه‌ي مقدر در آن‌ها نسبت به اعضای ظاهری احق هستند. دیگر اینکه قاعده دیهی اعضای زوج و فرد عام بوده و دلیلی دال بر انصراف این قاعده نسبت به اعضای داخلی وجود ندارد. در ماده‌ی 563 قانون مجازات جدید نیز، با توجه به همین قاعده برای اعضای داخلی بدن دیهی کامل مقرر شده است.
واژه‌های کلیدی: دیه، حکومت، عضو داخلی، امامیه، مذاهب اربعه.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه 1
بیان مسئله 2
اهمیت و ضرورت تحقیق 2
اهداف تحقیق 3
سوالات تحقیق 3
پیشینهی تحقیق 3
روش تحقیق 4
ساختار تحقیق 5
فصل نخست (تحلیل مفاهیم و کلیات)
1-1- مفهوم دیه 7
1-1-1- معنای لغوی دیه 7
1-1-2- معنای اصطلاحی دیه 8
1-1-3- مفاهیم مرتبط با دیه 15
1-1-3-1- مفهوم ارش 15
1-1-3-1-1- معنای لغوی ارش 15
1-1-3-1-2- معنای اصطلاحی ارش 16
1-1-3-2- مفهوم حکومت 19
1-1-3-2-1- معنای لغوی حکومت 20
1-1-3-2-2- معنای اصطلاحی حکومت 20
1-1-3-2-3- روش محاسبه حکومت 21
1-1-3-2-4- شرایط وجوب حکومت 24
1-2- مشروعیت دیه و حکمت تشریع آن 25
1-2-1- مشروعیت دیه 25
1-2-2- حکمت تشریع دیه 29
1-3- پیشینهی تاریخی دیه 29
1-3-1- دیه در میان ملل مختلف 30
1-3-2- دیه در شریعت‌های الهی 33
1-3-3- دیه در اسلام 34
1-4- مفهوم عضو داخلی 34
1-4-1- مفهوم عضو 36
1-4-1-1- معنای لغوی عضو 36
1-4-1-2- معنای اصطلاحی عضو 37
1-4-2- مفهوم جوف و جائفه 37
1-4-2-1- معنای لغوی جوف و جائفه 38
1-4-2-2- معنای اصطلاحی جوف و جائفه 40
1-4-3- تعریف عضو داخلی 43
فصل دوم (اسباب و علل وجوب دیه، ارش مقدر و حکومت)
2-1- اسباب وجوب دیه، ارش مقدر و حکومت (نفس – کمتر از نفس) 46
2-1-1- قتل 46
2-1-2- جنايت بر کمتر از نفس 48
2-1-2-1- از بین بردن عین عضو 49
2-1-2-2- از بین بردن منفعت عضو 63
2-1-2-3- شجاج 71
2-1-2-4- جراح 73
2-1-2-5- آنچه که جزو چهار قسم سابق به حساب نمی‌آید 74
2-2- علت وجوب دیه، ارش مقدر و حکومت در جنایت بر کمتر از نفس 75
2-2-1- علت وجوب دیهی مقدر (دیهی کامل و ارش مقدر) 75
2-2-1-1- مذاهب اربعه 75
2-2-1-2- امامیه 84
2-2-2- علت وجوب دیهی غیر مقدر (حکومت) 89
2-2-2-1- مذاهب اربعه 89
2-2-2-2- امامیه 90
فصل سوم (دیدگاه فقهاءو دلایل آن‌ها درباره دیهی اعضای داخلی و رویه‌ی حقوقی موجود در کشورهای اسلامی)
3-1- دیدگاه مذاهب اربعه و سبب اختلاف آن‌ها 92
3-1-1- دیدگاه مذاهب اربعه 92
3-1-2- اسباب اختلاف 93
3-1-2-1- قیاس در مقدّرات شرعی 94
3-1-2-1-1- معناي مقدّر 94
3-1-2-1-2- معناي قیاس 94
3-1-2-1-3- حکم قیاس در مقدّرات شرعی 95
3-1-2-1-3-1- مناقشه دلایل مانعین جریان قیاس در مقدرات 97
3-1-2-2- دیه‌ي اعضایی که سالم بودن آن‌ها معلوم نیست و مشکوک است 99
3-2- دیدگاه امامیه و سبب اختلاف 100
3-2-1- دیدگاه امامیه 100
3-2-2- سبب اختلاف 100
3-2-3- اقوال اماميه و دلایل آن‌ها 101
3-3- جنایت بر جوف 103
3-3-1- حکم جراحت جائفه در حالت عمد و خطا 103
3-3-2- صدمه به اعضای داخلی بر اثر جراحت جائفه 104
3-4- دیهی منافع مربوط به اعضاي داخلی 105
3-5- دیهی اعضا و منافعی که با وجود فقدان آن‌ها طول بقا قابل تصور نیست 109
3-6- دیهی عضو داخلی در قوانین کشورهای اسلامي 109
3-6-1- ایران 109
3-6-2- سایر کشورهای اسلامی 110
فصل چهارم (جمع‌بندی و نتیجه گیری)
4-1- جمع بندی و نتیجه گیری 112
فهرست منابع و مآخذ 116
پیوست 128
مقدمه
حمد و سپاس، فقط شایسته‌ی خداوندی است که آدمی را به گوهر عقل و خرد، و جامعه بشری را به زیور علم آراسته کرد و ما را بر شریعت پاک و جاودان اسلام قرار داد تا از بندگان صالح و شاکر او باشیم، و درود بی پایان بر فرستاده‌ی او محمّد مصطفیپرچمدار صلح و نجات و درود و سلام بر آل و اصحاب او و بر پویندگان راه او تا روز قیامت.
شریعت اسلام برای رعایت مصالح بندگان در معاش و معاد آمده است، در هر زمان و مکان هر‌چند شرایط یا طبیعت زندگی تغییر کند، روح تشریع با تغییرات زمان و مکان همراه میشود و مسائلی را که برای بشر رخ میدهد مطابق مصالح بندگان در سایه‌ی منهج شریعت، روشن می‌سازد. از مهمترین مصالح بندگان که شریعت برای رعایت و حفظ آن آمده است، حفظ نفس است. خداوند متعال می‌فرماید: «وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا».[إسراء/ آیه 33] حفظ نفس از ضروریات خمس است که خداوند متعال به حفظ آن‌ها دستور داده است. از جمله احکامی که برای حفظ نفس یا بعضی از آن از هلاکت تشریع شده است، قصاص و دیات و ارش جنایات است.عمل به این احکام صیانت از نفس و عمل نکردن به آن موجب هلاکت نفس است. از این رو لازم است احکامی که در راستای حمایت از نفس انسان تشریع شده‌اند مورد توجه ویژه واقع شوند و مطابق با مقتضیات زمان تعدیل شوند.
بیان مسئله
ديه از لحاظ لغوی مالی است که به عنوان بدل نفس مقتول، به ولي دم پرداخت میشود. در اصطلاح شرع مال واجبی است که به سبب جنایت بر شخص آزاده در نفس یا کمتر از آن پرداخت میشود.
هدف و حكمت تشريع ديه، جبران خسارت و زيان وارده به خانواده‌ي مقتول و جلوگیری از كينه و نفرت و دشمني احتمالي و حفظ خون انسان‌ها از پایمال شدن است. فقهای مذاهب اسلامی در مورد تعلق دیه به اعضای ظاهری و خارجی مانند دست، پا، بینی و گوش و غیره تقریباً اتفاق نظر دارند و این موضوع را در تأليفات فقهي خود در باب ديه مورد بررسي قرار داده‌اند، اما در مورد ديه‌ي اعضاي داخلي بدن سخني جامع و مورد توجه به ميان نياورده‌اند و وجه تمايز اعضاي ظاهری با اعضای داخلی از لحاظ تعلق یا عدم تعلق دیه را به طور واضح روشن نساخته‌اند. منظور از عضو داخلي اعضايي است كه در داخل گلو، قفسه‌ي سينه، شكم، پهلو‌ها و لگن خاصره قرار دارد، نظير ناي، قلب، كليه، طحال، روده‌ها و سایراعضا.
اهمیت و ضرورت تحقیق
با توجه به محدوديت‌هاي علمي و پزشكي كه در گذشته وجود داشت، فقهای پیشین تعريفي دقيق از اعضاي داخلي و ميزان كاركرد و منفعت آن‌ها در بدن نداشته‌اند و بديهي است كه چنین مسئله‌اي به گونهای که امروزه مطرح است در آن زمان سوال برانگیز نبوده‌است، شاید بتوان گفت از جمله علل عدم تعرض فقهای متقدم به دیهی اعضای داخلی امور زیر بوده است:
1- در آن زمان جنایت بر اعضای داخلی که منجر به از بین رفتن کامل منفعت عضو یا جدا شدن آن شود، به ندرت روی می‌داد به دلیل سادگی وسایل نقلیه و کم بودن حوادث مرتبط با آن و عدم وجود مواد شیمیایی یا مواد تشعشعی که منجر به تلف شدن این اعضا شود.
2- در آن زمان به دلیل ضعف امکانات پزشکی،در صورت از بین رفتن این اعضا احتمال مرگ مجنی علیه زیاد بود در نتیجه دیهی نفس واجب می‌شد.
3- حتی اگر تفویت یک عضو داخلی منجر به مرگ مجنی علیه نمی‌شد امکانات پزشکی آن زمان این امکان را به آن‌ها نمی‌داد تا به شکل قاطع نوع و میزان جنایت بر آن عضو را مشخص کنند تا در نتیجه برای آن دیه تعیین کنند.
اما، امروزه با توجه به پیشرفتهای چشمگیر علم پزشكي، امكان شناسايي دقيق اين اعضا و ميزان كاركرد و نقش آن‌ها در حفظ حيات انسان فراهم شدهاست، در نتيجه اين ضرورت ايجاد ميشود كه به صورت دقيق‌تر و موشكافانه جنايات وارده نسبت به اين اعضا مورد بررسي واقع شود و حكمي كه به موازين و اصول شرع و مقاصد شريعت نزديكتر است براي اين اعضا صادر گردد؛ به ویژه که شیوهی زندگی انسان تغییر کرده و جنایت بر این اعضا بیشتر روی میدهد.
اهداف تحقیق
1. بررسی سیر تاریخی دیه.
2. تبیین مناط تعلق دیه به عضو.
3. تبیین وجوه افتراق و اشتراک اعضای داخلی و خارجی.
4. تبیین دیدگاه فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت و مذهب امامیه در این زمینه و بیان دلایل و مستندات آنان.
5. بررسی وضعیت حقوقی کشورهای اسلامی و رویه‌ی قضایی موجود در این زمینه و برخی دیگر از مباحث مربوطه از اهداف این پژوهش است.
سوالات تحقیق
1. علت وضع دیهی مقدر و غیر مقدر (حکومت) چیست؟
2. وجوه افتراق عضو داخلی با عضو خارجي کدام است؟
3. آیا قیاس عضو داخلی بر عضو خارجی صحیح است؟
4. وضعیت فقهی و حقوقی فقهای مذاهب خمسه و نظر حقوقدانان اسلامی نسبت به دیهی اعضای داخلی به چه صورت است؟
پیشینهی تحقیق
در کتب فقهای متقدم، بحثی در مورد چگونگی دیهی اعضای داخلی بدن وجود ندارد، تنها مبحثی که در آن جنایت بر عضو داخلی مورد توجه قرار گرفته مبحث جائفه است. در این مبحث برخی از فقهاء آسیب وارده بر اعضای داخلی بر اثر جراحت جائفه را معتبر شمرده‌اند و اعضای داخلی را به عنوان اعضایی مستقل که باید ضمان مستقل داشته باشند، مورد توجه قرار داده‌اند. اما، در میان معاصرین موضوع دیهی اعضای داخلی تا حدودی مورد بررسی قرار گرفته است. مطالب و نوشته‌هایی که در این زمینه وجود دارد به شرح زیر است:
1- کتاب «شرح اخصر
