3-4-8- تکرار در سوره الرحمن
3-4-9- نقش آهنگ و نمود در گفتمان
3-4-10- تنش در سوره الرحمن
3-4-11- الگوهای تنشی آیات سوره الرحمن
3-4-12- الگوی تنشی سوره بر اساس تقسیم بندی ارائه شده
فصل چهارم : تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان یک نگاره ایرانی-اسلامی
10
11
12
13
14
14
15
18
19
23
27
29
32
37
43
44
45
46
47
48
48
49
49
50
50
52
54
54
55
56
62
62
65
65
66
66
67
68
68
69
69
69
69
70
70
71
77
77
79
80
81
82
83
85
86
87
94
4-1- خوانش گفتمانی نگاره یوسف و زلیخا اثر کمال الدین بهزاد
4-2- ویژگی‌های نگاره گریز یوسف از زلیخا
4-2-1- ویژگی بینشی نگاره
4-2-2- ویژگی مضمونی نگاره
4-2-3- ویژگی ساختاری نگاره
الف) پلان و تناسبات در نگاره
ب) رنگ در نگاره
4-3- گفتمان نگاره گریز یوسف از زلیخا
4-3-1- نظام تنشی نگاره
الف) قبض و بسط عناصر در نگاره و رابطه آن با فضای تنشی
ب) زاویه دید و جهت‌مندی عناصر در نگاره و رابطه آن با فضای تنشی
ج) عامل حضور(پیکره ها) در نگاره و رابطه آن با نظام تنشی
د) کارکرد رنگ در فضای تنشی نگاره
4-3-2- نظام ارزشی نگاره
الف) کارکرد رنگ در نظام ارزشی نگاره
4-4- طرحواره‌ی فرایند تنشی نگاره
4-5- بازخوانی فرایند گفتمانی (تنشی و ارزشی) نگاره بر اساس مربع معناشناسی گرماس
فصل پنجم : پروژه عملی
5-1- چگونگی انجام پروژه عملی
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
96
97
98
98
100
101
104
106
106
107
108
110
110
111
112
112
113
115
120
مراجع
122
فهرست اشکال
عنوان
صفحه
شکل 2-1- مربع نشانهشناختی گرماس
14
شکل 3-1- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل 3-2- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل 3-3- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل 3-4- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل 3-5- مفهوم‌سازی آیات 27 و 28 سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل 3-6- مفهوم‌سازی آیه فبای آلاء ربکما تکذبان به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل 3-7- مفهوم‌سازی آیات 5 الی 13 سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل 3-8- مفهوم‌سازی درون متنی سوره الرحمن به وسیله مربع نشانهشناختی گرماس
شکل 4-1- گریز یوسف از زلیخا اثر بهزاد
شکل 4-2- تقسیمات طلایی در نگاره بهزاد
شکل 4-3- تقسیمات عرضی نگاره بهزاد بر مبنای مستطیل جذر 2
شکل 4-4- تقسیمات طولی نگاره بهزاد بر مبنای مستطیل جذر 2
شکل 4-5- قبض و بسط عناصر در گفتمان نگاره بهزاد
شکل 4-6- جهت‌مندی عناصر و تاثیر آنها بر فضای تنشی نگاره
شکل 4-7- فرایند گفتمانی نگاره بر اساس مربع نشانهشناختی گرماس
73
74
75
75
76
76
76
77
96
103
103
104
107
109
113
فهرست نمودارها
عنوان
صفحه
نمودار 2-1- طرحواره‌ی فرایندی افت یا تنزل تنش
48
نمودار 2-2- طرحواره‌ی فرایندی افزایش یا اوج فشاره‌ی عاطفی
نمودار 2-3- طرحواره‌ی فرایندی افزایش هم زمان قدرت فشاره‌ها و گستره‌ها
نمودار 2-4- طرحواره‌ی فرایندی کاهش هم زمان قدرت فشاره‌ها و گستره‌ها
نمودار 3-1- الگوی تنشی آیات 1 الی 12
نمودار 3-2- الگوی تنشی آیه 13
نمودار 3-3- الگوی تنشی آیه 14 و 15
نمودار 3-4- الگوی تنشی آیه 16
نمودار 3-5- الگوی تنشی آیه 17
نمودار 3-6- الگوی تنشی آیه 18
نمودار 3-7- الگوی تنشی آیه 19و20
نمودار 3-8- الگوی تنشی آیه 21
نمودار 3-9- الگوی تنشی آیه 22
نمودار 3-10- الگوی تنشی آیه 23
نمودار 3-11- الگوی تنشی آیه 24
نمودار 3-12- الگوی تنشی آیه 25
نمودار 3-13- الگوی تنشی آیات 26-28
نمودار 3-14- الگوی تنشی آیه 29
نمودار 3-15- الگوی تنشی آیه 30
نمودار 3-16- الگوی تنشی آیات 31-36
نمودار 3-17- الگوی تنشی آیات 37-45
نمودار 3-18- الگوی تنشی آیه 46
نمودار 3-19- الگوی تنشی آیه 47-59
نمودار 3-20- الگوی تنشی آیه 60-61
نمودار 3-21- الگوی تنشی آیه 62-77
نمودار 3-22- الگوی تنشی آیه 78
نمودار 3-23- الگوی تنشی سوره الرحمن
نمودار 4-1- طرحواره‌ی فرایند تنشی نگاره بهزاد
48
48
49
86
87
87
87
88
88
88
88
89
89
89
89
90
90
90
90
91
91
92
92
93
94
94
113
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1-تعریف مسئله:
قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی است و برای هدایت نوع بشر و همه اعصار و ملل فرستاده شده است، لذا منطق حکم می‌کند که خداوند حکیم و توانا زبانی را به کار گرفته باشد که قابل فهم برای تمام انسان‌هایی باشد که قرار است مورد هدایت واقع شوند. رسالت قرآن هدایت انسان است و از آنجا که از طرف قدرت مطلق فرستاده شده است باید به گونهای باشد که رسالت خود را به نحو احسن انجام دهد و از آنجا که برای انذار بشر زبانی قدرتمند و الفاظی گیرا نیاز است، لذا زبان قرآنی باید حاوی قدرتی باشد که مخاطب را تحت تاثیر خویش قرار داده موجب گردن نهادن به دستورات و مقررات دینی شود.
امروزه توجه به زبان و گفتمان قرآن مورد توجه پژوهشگران زیادی قرار گفته است و در این بین دانش‌های زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی1 از جمله دانش‌های جدید و موثری در حیطه‌ی مطالعه زبان قرآن مطرح شده‌اند.
نشانه‌شناسی ساختگرا متکی بر رابطه‌ای تقابلی بود. این رابطه‌ها ما را با نظام‌های بسته و مکانیکی در حوزة معنا مواجه می‌ساختند. چرا که اغلب آنها قطب‌های معنایی از پیش تعیین شده بودند که به نوعی به اثبات آنها در متن مورد مطالعه پرداخته می‌شد، اما نشانه-معناشناسی پساگرمسی معنا را جریانی سیال می‌داند که بر اساس رابطه‌ای تنشی تعریف می‌گردد. بر این اساس نشانه2 پدیده‌ای است که میتواند از صفر تا بی‌نهایت در نوسان باشد. چنین رابطة سیالی که از تلاقی دو محور کمی و کیفی شکل میگیرد ارزش‌ها معنایی جدیدی را نیز تولید می‌کند. ارجاع به دیدگاه پدیدارشناختی3 در مطالعات مربوط به نشانه از آنجا ناشی می‌شود که نشانه-معناشناسان فرانسوی در دهة هشتاد به این موضوع بسیار مهم پی بردند که دیگر صورت‌گرایی محض و یا رابطة صرف مکانیکی بین دال4 و مدلول5 نمی‌تواند پاسخگوی بسیاری از مسایل دخیل در بررسی ساز و کارهای مربوط به دنیای نشانه-معناها6 باشد. چرا که بدون در نظر گرفتن “موقعیت انسانی”، جنبة وجودی نشانه، ارتباط حسی-ادراکی با چیزها، به ویژه تجربة زیستی و منحصر به فردی که در تلاقی با هر نشانه شکل میگیرد و ضامن سیالیت معناست، نمی‌توان به بررسی نظام‌های گفتمانی پرداخت.
در نگاه پديداري، ديگر معنا جرياني از پيش تعيين شده، تثبيت يافته و قطعي نيست. چرا كه تجربة زيستي و شهودي سبب مي‌گردد تا معنا در شرايط مختلف و با توجه به نوع رابطه‌اي كه با چيزها برقرار مي‌كنيم، متفاوت باشد. با توجه به همین ویژگی‌های ناپایدار معنایی است که رابطة تقابلی جای خود را به رابطه‌ای سیال می‌دهد.
این پژوهش نیز روش نشانه-معناشناسی گفتمانی و الگوهای تنشی را برای مطالعات گفتمان قرآن مد نظر قرار داده است. در اینجا مستقیما به متن قرآن پرداخته می‌شود تا از منظری مدرن تعریفی جدید از گفتمان قرآنی ارائه دهد و با تأکید بر ساختار و زبان قرآن، به بیان طرح کلی گفتمان قرآنی برای بشر بپردازد و مهمترین ویژگی‌های آن و تاثیر و تاثر این گفتمان بخصوص گفتمان سوره الرحمن و ایجاد انگیزش در کنار ایجاد معرفت و شناخت در این گفتمان را بیان کند.
1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق :
لزوم بررسی گفتمان قرآنی از نگاهی نو و بررسی آن به عنوان یک ضرورت در پژوهش‌های نوین قرآنی تبیین شده است. عملیات زبانی گفتمان که در بطن الگوی “نشانه-معناشناختی”7 قرار میگیرد، دیدگاه تازهای است که میتواند پژوهشگران را وا دارد تا به گونهای دیگر قرآن و خالق آن را بنگرد. عملیات زبانی گفتمان8 چشمان پژوهشگران را بر زاویههای جدید میگشاید تا خواننده را با خوانشی دیگر از قرآن مواجه سازد.
در خصوص اهمیت پژوهش‌های زبان‌شناسی قرآن، باید گفت این بحث، بحث علمی پرچالشی است و از این رو که برای پژوهگشران ما، عرصه‌ای نو و جدید است که در این رابطه مباحث بسیاری مطرح می‌شود که باید به ابعاد آن به درستی توجه کرد و مباحث، در قالب نقدهای علمی، بررسی شود. شكي نيست كه تحقيق و پژوهش علمي در اسلام اهميت بسيار فراواني دارد و پر واضح است كه افكار، انديشه‌ها و آثار محققان و پژوهشگران هر جامعه زير ساخت‌هاي علمي آن جامعه را تشكيل داده، بناهاي علمي و نتايج عملي و تجربي فراواني به همراه دارد. از اين رو، اگر محققان و پژوهشگران ارزش‌هاي خوب و پسنديده اخلاقي را با مسائل پژوهشي خود همراه كنند؛ زير ساخت‌هاي علمي جامعه اثرات و نتايج مثبت و هميشگي خواهند داشت.
تدبر و تفکر در قرآن، فهم روشمند و هماهنگ ظاهر قرآن کریم است. توصیه‌های قرآنی و روایی مبنی بر التزام به “تدبر در قرآن” و ضرورت بهره‌مندی از قرآن به عنوان کتاب اعجاز و غیر قابل تحریف، اهمیت پرداخت به این موضوع را نشان می‌دهد.
چرا نظريه‌ی تنشی9 امروزه در مطالعات مربوط به نشانه-معناها و گفتمان از اهمیت زیادی برخوردار است پرسشی‌است که پاسخ به آن را باید در بعد پدیداری و وجودي نشانه یافت. بررسی تنشی آیات قرآن (مطالعه موردی آیات سوره الرحمن) نشان داد که دیگر نمی‌توان نشانه‌ها را گونه‌هایی مکانیکی، کلیشه‌ای و دارای معناهای تثبیت شده دانست. بلکه با فرآیندی مواجه هستیم که ما را با تجربة ناب کنش‌گر10 و جریان زندة شکل‌گیری ارزش‌ها مواجه می‌سازد. این همان چیزی است که ما آن را بعد پدیداری نشانه نامیدیم. این مطالعه نشان داد که جریان معناسازی جریانی پویا و سیال است و راه نشانه‌راهی بی‌پایان.
فرآیند تنشی نیز به نوبة خود جریان‌هایی گستره‌ای11 (کمی و شناختی)، فشاره‌ای12 (کیفی و عاطفی)، هم‌سو و ناهم‌سو را می‌آفریند و بالاخره همین جریان‌ها هستند که سبب تولید ارزش‌هایی می‌گردند. فرآیند تنشی گفتمان سیالیت معنا را در پی دارد و سیالیت معنا سبب سیالیت ارزش می‌شود. مهمترین دستاورد نظام تنشی و ارزشی گفتمان این است که معنا را مبتنی بر رابطه‌های صرف مفهومی و انتزاعی نمی‌داند. بلکه آن را جریانی می‌داند که بر اساس تجربة زیستی و پدیداری کنش‌گران در فرآیندی پویا و سیال بدست می‌آید. به همین دلیل است که در چنین نظامی ما با جریان معناسازی مواجه هستیم که بر اساس تجربة شهودی، حضور حسی- ادراکی، بافت، موقعیت، فرهنگ، جهت‌مندی، و موضعگیری کنشی در گفتمان حاصل می‌گردد.
1-3- سوال‌های تحقیق
سوالاتی که در خصوص تحلیل گفتمان قرآن و مطالعه نشانه-معناشناختی و نظام تنشی و ارزشی این آیات پیش می‌آید عبارتند از: عناصر و اجزای تشکیل‌دهندة گفتمان قرآن کدامند؟ نقش واسطه‌ای گفتمان در تولید معنا در سوره الرحمن چیست؟ به راستی، فرایند تنشی در سوره الرحمن چگونه عمل کرده و در نهایت وجه انگیزشی و معرفتی قرآن چگونه در تعامل با هم معنا تولید می‌کنند؟
همچنین، گفتمان و فضای تنشی و ارزشی در گفتمان دیداری چگونه عمل می‌کنند؟
1-4- فرضیات تحقیق
ما با تکیه بر رویکردی نشانه-معناشناختی و نشانه‌شناسی پساساختگرا نشان می‌دهیم که در صورت بکارگیری دید‌گاهی پدیداری در هنگام مطالعه‌ی نشانه میتوان همه‌ی زوایای حضور زندة آن را مورد مطالعه قرار داد.
از دیدگاه عملیات زبانی گفتمان، شاخصهای اصلی، همچون موضعگیری گفتمان، اتصال و انفصال گفتمانی و تنش وجود دارند که میتوان به وسیلهی آنها زاویه جدید از خوانش آیات سوره الرحمن بدست آورد و بر اساس این عوامل و فضای تنشی موجود در سوره نشان می‌دهد که چگونه این آیات ایجاد انگیزش در مخاطب کرده و چگونه وجه معرفتی و انگیزشی قرآن در کنار هم معنا تولید می‌کنند و بر دل و قلب مومنان و مخاطبان قرآن تاثیر می‌گذارند.
1-5- اهداف اصلی و فرعی
هدف از ارائه‌ی این مطلب بررسی بنیادی نظریه‌ی تحلیل گفتمان
