چکیده
این پژوهش که به روش تحلیلی-تاریخی انجام گرفته و جمع‌آوری اطلاعات در آن به شیوه‌های کتابخانه‌ای و میدانی بوده است، با هدف بررسی قابلیت‌های تصویری نوشتار فارسی در خط-نقاشی صورت پذیرفته و در آن سعی شده تا با بررسی روند شکل‌گیری شیوه خط-نقاشی، به گستره فعالیت‌های نوشتار، اعم از بار معنایی و کاربردهای تصویری، پرداخته شود. اسلوب خطاطانه و حضور نوشتار فارسی در هنر معاصر ایران به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های تاریخی و فرهنگی، دستخوش تغییرات بسیاری شده است که اگر جنبش سقاخانه را مهم‌ترین جریان تجسمی و دوره گذار نیم قرن اخیر بدانیم، بخش عمده تحولات فرهنگی، مرهون جریان کاربرد خط در نقاشی در کالبد هنر مدرن دهه چهل و پنجاه بوده است. بدین سان موج جدید خط-نقاشی معاصر ایران نتیجه کوشش‌های پراکنده هنرمندانی است که سعی دارند فصل مشترک و نقاط اتصال خود با فرهنگ‌های جهانی را پیدا کنند تا بتوانند به احیاء دوباره خط‌نگاری در قالبی مدرن با زیرساخت‌های شرقی بپردازند. در همین راستا هنرمند باید با مبانی وکیفیات بصری نوشتار و اصول زیبایی‌شناسی خط و خوشنویسی آشنا باشد و به دور از سطحی‌نگری و توریست‌پسندی، به خلق آثاری با کاربرد فرم و رنگ و نگاه ساختاری با صدایی ناب و مشخص ایرانی بپردازد.
امروزه از فرم خط به‌عنوان یک دستاورد فرهنگی می‌توان در تعامل هنر بین‌المللی به‌عنوان یک مدیوم استفاده کرد زیرا گستره‌ای از فعالیت را برای تجسم ایده‌ها فراهم می‌آورد و قابلیت تقابل با سایر هنرها همچون موسیقی، مجسمه‌سازی، عکاسی، سینما و رویکردها و گرایش‌های مختلف را دارد. خط-نقاشی معاصر با تأثیر از ذهنیت خلاقانه هنرمند و با بهره‌گیری از هنر خطاطی و تسلط به تکنیک‌های نقاشی به شیوه‌ای تزئینی مبدل شده است. در برخی آثار، فرم‌های نوشتار از شکل سنتی خود خارج و بیشتر متمایل به استفاده از فرم‌های ابداعی و سبک شخصی شده و از این طریق با مخاطب، یک ارتباط بصری فراتر از خوانایی برقرار می‌کند، از این رو علت استقبال از این جریان در دهه‌های گذشته در حراجی‌های غرب، همانا تبدیل‌شدن آن به یک کیچ جهانی است زیرا قواعد و اصول نوشتار را فدای یک نگرش جدید به “زیبایی مدرن” کرده است.
واژگان کلیدی
جنبش سقاخانه، خط-نقاشی، مدیـوم، کیـچ جهانی
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1- تعریف مسئله 1
1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق 1
1-3- سؤال‌های تحقیق 2
1-4- فرضیات تحقیق 2
1-5- اهداف اصلی و فرعی تحقیق 3
1-6- روش تحقیق 3
1-7- روش جمع‌آوری اطلاعات 3
1-8- کاربرد تحقیق 4
1-9- پیشینه تحقیق 4
1-10- چگونگی انجام پروژه عملی 5
فصل دوم: نوشتار فارسی و خط-نقاشی در ایران
2-1- الفبا و نوشتـار در ایران 13
2-2- ریشه‌های ایرانی نوشتار 19
2-3- خوشنویسی نوشتار فارسی 23
2-4- اهمیت و قواعد خوشنویسی در نوشتار فارسی 25
2-5- نقش بصری و تزئینی نوشتار 32
2-6- نگاهی به اعتقادات فرقه حروفیه 33
2-7- شیوه‌های حروف‌نگاری در دوران گذشته 35
2-8- حکومت و تحولات جامعه قاجاری 43
2-9- هنرمندان قاجاریه 44
2-10- دوران پهلوی 47
2-11- جنبش سقاخانه و آغاز نوگرایی در ایران 60
2-12- دوران انقلاب اسلامی 73
2-13- خط-نقاشی 74
2-14- نوگرایی در تعامل بین هنرها 86
فصل سوم: مبانی بصری و قابلیت‌های تصویری نوشتار فارسی در خط-نقاشی ایران
3-1- مبادی سواد بصری 90
3-2- عناصر اولیه و کیفیات بصری در ارتباط تصویری 91
3-3- مقایسه بصری آثار تایپوگرافیک و خط-نقاشی 105
3-4- شیوه‌های حساسیت بخشیدن 109
3-5- نقش ابـزار 109
نتیجه‌گیری 112
واژه‌نامه 116
مراجع 120
پروژه عملی 128
پروژه دوم عملی 134
فهرست تصاویر
عنوان صفحه
تصویر 1-1- مفردات رسم الخط سفیر 6
تصویر 1-2- کتابت قرآن با خط سفیر 7
تصویر 1-3- طراحی عناوین جلد کتاب 9
تصویر1 -4- نشانه نوشتاری نشر دبیره 9
تصویر 2-1- لوح گلی از تمدن کهن ارته (در جیرفت کنونی) 14
تصویر 2-2- نمونه‌ای از خط هيروگليف مصرى 15
تصویر 2-3- کتیبه خط میخی به زبان عیلامی، بابلی 15
تصویر 2-4- حروف اصلی الفبای فنیقی 16
تصویر 2-5- نسخه قدیمی‌ترین اثر به خط آرامی در ایران 16
تصویر 2-6- نمونه خط اوستـایی 17
تصویر 2-7- دین دبیره اوستایی از گات‌ها 18
تصویر 2-8- نسخ، نی‌ریزی با سرلوح نفیس 19
تصویر 2-9- تعلیق به خط خواجه اختیار منشی گنابادی 20
تصویر 2-10- خط نستعلیق، رضا مافی 21
تصویر 2-12- ظرف منقش به خط کوفی. مکشوفه در تپه مدرسه، نیشابور 23
تصویر 2-13- نمونه‌ای از کالیگرافی اسلامی ترکیه‌ای 24
تصویر 2-14- اثری از پرویزکلانتری،خط و ربط 25
تصویر 2-15- اثری از مهدی سعیدی،کاربرد حروف در طراحی جلد کتاب 25
تصویر 2-16- اندازه‌های حروف فارسی بنابر قواعد تعلیم راوندی 26
تصویر 2-17- نمونه خوشنویسی 27
تصویر 2-18- خط کوفی اولیه مربوط به سده اول یا دوم هجری 28
تصویر 2-19- برگی از قرآن؛ کوفی به شیوه ایرانی 28
تصویر 2-20- نمونه خط پیرآموز قرن سوم هجری 29
تصویر 2-21- نمونه کوفی تزئینی 30
تصویر 2-22- نمونه کوفی تزئینی 30
تصویر 2-23- نمونه خط کوفی مصور 30
تصویر 2-24- نمونه خط بنایی (شطرنجی) 31
تصویر 2-25- ثلث اولیه به خط ابن مقله 31
تصویر 2-26- کتیبه‌های ثلث تاج محل به خط امانت خان شیرازی 31
تصویر 2-27- اثری از دیوید کارسون، کاربرد حروف 32
تصویر 2-28- نمونه‌ای از شمایل‌نگاری خط بر روی چهره زن اسکیمو 33
تصویر 2-29- تصويري متعلق به بكتاشيان قرن 19 م، تركيه 34
تصویر 2-30- سفالینه سامانی مکشوفه در نیشابور 36
تصویر 2-31- نمونه‌ای از بسمله‌نگاری 37
تصویر 2-32- سیاه‌مشق، اثری از میرزا کلهر 38
تصویر2 -33- سیاه‌مشق، اثری از مافی 38
تصویر 2-34- سیاه‌مشق، اثری از صداقت جباری 38
تصویر 2-35- سیاه‌مشق، اثری از علی شیرازی 38
تصویر 2-36- مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک، اثر جلیل رسولی 39
تصویر 2-37- فرم لک‌لک، اثر بکتاش نوری، ترکیه 39
تصویر 2-38- هیئت شیر به خط توقیع 39
تصویر 2-39- جانورنگاری، اثری از احمدآریامنش 39
تصویر 2-40- خط ثلث تزئینی به صورت پرنده 40
تصویر 2-41- سبک تزئینی معروف به گلزار، اثر خوشنویس ایرانی 41
تصویر 2-42- طغرا به خط نستعلیق و تحریر فضایلی 41
تصویر 2-43- نمونه خط مثنی ماشاءالله (هرچه خدا بخواهد) ترکیه 42
تصویر 2-44- کتیبه‌نگاری به اواخر قرن یازدهم / هفدهم 42
تصویر 2-45- نمونه‌ای از خط نستعلیق، اسماعیل جلایر 44
تصویر 2-46- سیاه‌مشق، اثری از کلهر 45
تصویر 2-47- سیاه‌مشق، اثری از میرزا غلامرضا اصفهانی 45
تصویر 2-48- حبسیه‌های مدرن، اثری از عمادالکتاب 46
تصویر 2-49- حبسیه‌های مدرن، اثری از عمادالکتاب 46
تصویر 2-50- خوشنویسی موسوم به گلزار، اثر حسن زرین قلم 47
تصویر 2-51- بدون عنوان، پیل‌آرام (از سری آثار سقاخانه‌ای) 47
تصویر 2-52- زنده‌رودی، تصویرسازی برای قرآن، سری‌گرافی روی کاغذ 51
تصویر 2-53- تابلوی نقاشی از احمد اسفندیاری 52
تصویر 2-54- جوادی پور، آرم پندارنیک، گفتارنیک، کردارنیک 53
تصویر 2-55- جوادی پور، پوستر اولین نمایشگاه گالری‌آپادانا 54
تصویر 2-56- جلیل رسولی، نمونه‌ای از ترکیبات اتفاقی 54
تصویر 2-57- اثری از منصور قندریز، سیمرغ 55
تصویر 2-58- احمدآریامنش، عشق، سه لت، خط سفیر 57
تصویر 2-59- نقاشی-خط با استفاده از خط ثلث، اثر احصایی 58
تصویر 2-60- اثری از افجه ای، بیان معنای حروف در خط نقاشی 58
تصویر 2-61- اثری از اسماعیل رشوند، دوستانه، کاربرد فرم حروف در خط نقاشی 59
تصویر 2-62- اثری از حسین زنده‌رودی، قفل 60
تصویر 2-63- تابلوی نقاشی رؤیا، اثری از ناصر اویسی 61
تصویر 2-64- اثری از پیل‌آرام، بدون عنوان 62
تصویر 2-65- از ميان هيچ، يکی از مجسمه‌های “هيچ” اثر پرويز تناولی 62
تصویر 2-66- اثری از احصایی، از مجموعه “ذکر تصویری الله” با نام “سماع” 63
تصویر 2-67- تابلوی نقاشی، اثری از منصوره حسینی 64
تصویر 2-68- اثری از صادق تبریزی، خط نقاشی 64
تصویر 2-69- اثری از حسین زنده‌رودی 65
تصویر 2-70- مجسمه چوبی 15 متری اثر پیل‌آرام 66
تصویر 2-71- اثری ازپیل‌آرام، کمپوزیسیون و فرم 67
تصویر 2-72- تناولی، مجسمه برنز عاشقان و درخت سرو 67
تصویر 2-73- اثری از احصایی، امضاء بصری از حروف 69
تصویر 2-74- اثری از احصایی، وحدث در کثرت حروف 69
تصویر 2-75- اثری از رضا مافی، مرغ بسمل 70
تصویر 2-76- کاربرد نوشتار در آثار صادق تبریزی 72
تصویر 2-77- کاربرد نوشتار در آثار صادق تبریزی 72
تصویر 2-78- اثری از احصایی، از سری الله 74
تصویر 2-79- اثری از اسماعیل رشوند، خط-نقاشی 75
تصویر 2-80- اثری از زنده‌رودی 76
تصویر 2-81- اثری از احصایی، از سری “الله” 76
تصویر 2-82- اثری از احمد آریامنش، حسبی الله 78
تصویر 2-83- اثری از عبدالله کیایی 78
تصویر 2-84- مافي، مرغ بسم‌الله 79
تصویر 2-85- اثری از صداقت جباری، گمشدگی خط 80
تصویر 2-86- اثری از اجلی (معاصر)، نقاشی خط 81
تصویر 2-87- اولین قطعه کرشمه، آریامنش (بی تو به سر نمی‌شود) 81
تصویر 2-88- آریامنش، نوع خوانای کرشمه (مهر) لوح تقدیر 82
تصویر 2-89- اثری از آریامنش، خط کرشمه 82
تصویر 2-90- معلی، به خط عجمی 83
تصویر 2-91- اثری از آریامنش، سفیر، للّه 84
تصویر 2-92- پرفورمنس آرت، جولین برتون 87
تصویر 2-93- دومین پرفورمنس کنسرت خط 88
تصویر 2-94- اثری از عبدالله کیایی، پرفورمنس موسیقی خط 89
تصویر 3-1- اثری از زنده‌رودی، بیان بصری به وسیله نقطه (نون گرد) 92
تصویر 3-2- افجه‌ای، نام اثرپَـر، کاربرد حروف برای بیان بصری خط و نظم 93
تصویر 3-3- اثری از فرامرز پیل‌آرام، خط آزاد و ارتجال 94
تصویر 3-4- اثری از آریامنش، چینش حروف به مثابه سطح برای بیان کنتراست 95
تصویر 3-5- اثری بدون عنوان از زنده‌رودی 95
تصویر 3-6- احصایی کاربرد فرمی از حروف 96
تصویر 3 -7- رنگینه‌نویسی، اثری به خط شکسته از عین الدین صادق زاده 97
تصویر 3- 8- اثری از محمد احصایی، کاربرد محدود رنگ 98
تصویر 3- 9- اثری از صداقت جباری،کاربرد رنگ‌های اسلامی ایرانی 98
تصویر 3-10- اثری از افجه‌ای، حجم بخشی به حروف 99
تصویر3 – 11- اثری از حسین کاشیان، تعادل متقارن در ترکیب‌بندی 100
تصویر 3-12- اثری از بریرانی، جنبش و حرکت 101
تصویر 3-13- اثری از زنده‌رودی، تکرار حروف برای بیان ریتم 102
تصویر 3-14- اثری از صداقت جباری، خط نقاشی، بیان تکرار و ریتم 103
تصویر 3-15- اثری از بابک رشوند، ایجاد بافت انتزاعی-بصری با ترکیب حروف 103
تصویر 3-16- اثری از احمد آریامنش، فضاسازی در خط-نقاشـی با آب مرکب 104
تصویر3 -17- اثری از مهدی سعیدی، کاربرد تصویری نوشتار 106
تصویر 3-18- اثری از رضا عابدینی 107
تصویر 3-19- اثری از مسعود نجابتی، جلد کتاب 107
تصویر 3-20- برخی از لوازم خط نقاشی 110
تصویر 3-21- روند شکل‌گیری یک اثر از مهدی سعیدی 111
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول 1-1- برخی از عوامل مهم در طراحی جلد کتاب 10
جدول 1-2- بررسی سایز و تایپ فیس 10
جدول 2-1- جریان‌های عمده هنر خوشنویسی معاصر در خط نستعلیق 22
جدول 2-2- مقایسه تطبیقی بزرگان خط-نقاشان 85
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1 – تعریف مسئله
هیچ تعریف درستی جز در سایه بررسی و شناخت جامع از گذشته و تطبیق آن با دنیای معاصر میسر نیست. در دهه‌های اخیر، تجددخواهی در هنر ایران نمی‌توانسته سنت‌های فرهنگی را به خاطر نوستالژی آنها بپذیرد. در این بین نقاشان و خطاطان از جریان پیدایش جنبش سقاخانه و نوگرایی تا دوران معاصر، همواره به دنبال هویت و تاریخ خود بوده‌اند تا بتوانند با ارائه زیرساخت‌های شرقی خط-نقاشی، قابلیت‌های تصویری و توصیفی-تشریحی نوشتار را بیان کنند که امروزه به یكی از مهم‌ترین شگردهای ارتباط بصری تبدیل شده است. اما
