2-10. نتيجه 115
فصل سوم: نسبت بين بندگان با خداونددر ادعيه شيعه و مناجات‌هاي مثنوي‌هاي فارسي
3-1. مقدمه 118
3-2. ارتباط بين خدا و بنده 118
3-2-1. ارتباط بنده و خداوند از ديدگاه عرفا 118
3-2-1-1. تأثير عشق خداوند بر انسان 119
3-2-1-2. نسبت بنده با پروردگار 120
3-2-1-3. نسبت عرفا و شيفتگان حق با خداوند 121
3-2-2. رابطه بنده با خداوند از نظر علماي فلسفه و كلام 121
3-2-3. رابطه خدا و انسان از نظر متکلمان 122
3-3. نسبت بندگان با خدا در ادعيه و مناجات 123
3-3-1. نسبت بنده با خداوند در دعاهاي شيعه 123
3-3-1-1. خضوع و خشوع در برابر حق 123
3-3-1-2. عجز و ناتواني مخلوق در برابرقدرت و عظمت خداوند 125
3-3-1-3. نسبت بندگي عبد در برابر معبود 126
3-3-1-4. نسبت عاشقي در برابر معشوق 127
3-3-1-5. نسبت جهل بنده در برابر علم پروردگار و تقاضاي هدايت 129
3-3-1-6. نسبت بنده اميدوار به خالق مهربان و کريم 130
3-3-2. نسبت بنده با خداوند در مناجات‌هاي شاعران 131
3-3-2-1. عجز و سرگشتگي از شناخت خدا 131
3-3-2-2. نسبت ناتواني بنده در برابر مختاربودن خدا 133
3-3-2-3. نسبت گناهکاري بنده در برابرکريم و بخشندگي رب 134
3-3-2-4. نسبت عصيان بنده در برابرستاريت خداوند 135
3-3-2-5. نسبت نيازمندي بنده در برابر بي‌نيازي خداوند 136
3-3-2-6. نسبت عجز بنده در برابر قدرت و توانايي خداوند 137
فصل چهارم: نظام اخلاقي در ادعيه شيعه و مناجات‌هاي مثنوي‌هاي فارسي
4-1. مقدمه 140
4-2. آثار دعا بر انسان 140
4-2-1.آثار دعا بر جسم و روح انسان 141
4-4.آثار تربيتي دعا 142
4-4-1. رفتارسازي و فعاليت‌هاي عملي 142
4-4-2. دوري از گناهان و خواهش‌هاي نفساني 143
4-4-3.به انسان بيداري مي‌بخشد 143
4-4-4.درس محبت و عشق 144
4-4-5. قدرشناسي و شکرگزاري 144
4-4-6. متخلق‌شدن به اخلاق الهي 144
4-4-7.شناخت نفس اماره 145
4-4-8. شناخت شيطان 146
4-4-9.آرامش روان 147
4-4-10. آثار اجتماعي 148
4-5. نظام اخلاقي 150
4-5-1. تعريف نظام اخلاقي 150
4-5-2. نظام اخلاقي و جايگاه آن در بين نظام‌هاي ديگر 150
4-5-3. تفاوت نظام اخلاقي و احکام اخلاقي 151
4-5-4. اصول نظام اخلاقي 151
4-5-6. شناخت آثار نظام اخلاقي 152
4-6. مراتب ومراحل نظام اخلاقي در ادعيه شيعي 153
4-6-1. ايمان کامل و بهترين يقين 154
4-6-2. بهترين نيت و نيکوترين عمل 155
4-6-3. پاک کردن دل از غير حق 157
4-6-4. انکسار دروني و اخبات 158
4-6-5. هدايت از جانب حق 159
4-6-5-1. انواع هدايت 159
4-6-6. تبديل صفات نکوهيده به پسنديده 162
4-6-7. مبدل‌کردن ضعف‌ها به قدرت 162
4-6-8. پاسخ‌دادن بدي‌ها به خوبي 163
4-6-9. واصل‌شدن به رحمت حق 164
4-6-9. کمک و استعانت از حق و پناه‌بردن به پروردگار 166
4-6-10. هدايت و راهنمايي ديگران 168
4-7-1. ياري‌خواستن از خلق براي دوري از اهتمام به غير حق 170
4-7-2. طلب يقين 171
4-7-3. مبارزه با نفس 172
4-7-4. درخواست هدايت 172
4-7-5. طلب تبديل بدي‌ها به نيکي‌ها 174
4-7-6. طلب رحمت از حق 175
4-7-7. طلب عفو و ياري خواستن در برابر موانع و آفت‌ها 175
4-8. نتيجه 177
فصل پنجم: سلوک عاشقان وعارفان در ادعيه و مناجاتها
5-1. مقدمه 179
5-2. سلوک عارفان در ادعيه و مناجاتها 179
5-2-1. ضرورت سلوک 179
5-2-1-1. انواع نيازها 179
5-2-2. هدف از سلوک 181
5-2-2-1. ديدگاه عرفا 181
5-2-2-2. ديدگاه فلاسفه 181
5-2-2-3. ديدگاه اهل اشراق 182
5-2-2-4. ديدگاه علماء اخلاق 182
5-2-2-5. از ديدگاه قرآن 182
5-3. مراحل عبوديت و سلوك 185
5-3-1. خلوت و توجه 185
2-3-2. شناخت معبودها 186
5-3-3. ايمان و انتخاب 187
5-3-3-1. شکر و شکرگزاري 188
5-3-4. جهاد و مبارزه 189
5-3-5. بلاها و ضربه‌ها 189
5-3-6. عجز و اضطرار 190
5-3-6-1. عجز در معرفت 191
5-3-6-2. عجز در قرب 191
5-3-7. اعتصام و استعانت 191
5-3-8. صراط 193
5-4. نگاه دوم 193
5-4-1. اسلام 194
5-4-2. ايمان 194
5-4-3. تقوي 194
5-4-4. احسان 194
5-4-5. اخبات 195
5-4-5-1. راه رسيدن به اخبات 196
5-4-6. سبقت 198
5-4-7. قرب 199
5-4-8. لقاء 199
5-4-9. رضا 200
5-4-10. رضوان 200
5-5. مرکب‌هاي سلوک 201
5-5-1. هدايت 202
5-5-1-1. موانع هدايت 203
5-5-2. شکر 204
5-5-3-1. معناي شکر 204
5-5-3. بلا 205
5-5-3-1. حالت سالک در برابر بلا 205
5-5-4. تمحيص 206
5-6. موانع و آفات 207
5-6-1. موانع و آفات کلي و دست اول 209
5-6-1-1. اهتمام به غيرحق و عمل در غير مسير حق 210
5-6-1-2. اشتغال به غير اهم 211
5-6-1-3. اکتساب دنيا 211
5-6-1-4. درگيري‌ها 212
5-6-3. آفت‌ها و موانع دست دوم 212
5-7. سلوک از نگاه عارفان 213
5-7-1. هدف سلوک 213
5-7-2. اقسام سير و سلوک الي الله 214
5-7-3. مراحل و مراتب سلوک از نگاه عرفا 215
5-7-4. منازل و مقامات سير و سلوک 216
5-7-4-1. توبه 217
5-7-4-2. مقام ورع (پرهيز) 217
5-7-4-3. زهد: 218
5-7-4-4. فقر 218
5-7-4-5. صبر 219
5-7-4-6. شکر 219
5-7-4-7. خوف 220
5-7-4-8. مقام رجاء 220
5-7-4-9. مقام توکل 221
5-7-4-10. مقام رضا 222
5-7-5. احوال 222
5-7-5-1. محبت 222
5-7-5-2. شوق 223
5-7-5-3. غيرت 224
5-7-5-4. قرب 224
5-7-5-5. حيا 225
5-7-5-6. انس و هيبت 225
5-7-5-7. قبض و بسط 226
5-7-5-8. فنا و بقا 226
5-7-5-9. اتصال 227
5-8. موانع و آفت‌هاي سلوک در مناجات شاعران 227
5-8-1. گناه و جرم 228
5-8-2. نفس 229
5-8-3. شيطان 230
5-8-4. غفلت 231
5-8-5. آز، حرص و غرور 231
5-9. ديگر موانع و آفات سلوک در آثار شعرا 232
5-10. نتيجه 233
نتيجه گيري 235
منابع 241
فهرست کتب 241
فهرست مقالات 247
مقدمه
دعا، نيايش و مناجات مفاهيمي آشنا در فرهنگ ديني اديان مختلف است. قديمي‌ترين متوني كه از اقوام مختلف به جا مانده است در خود نمونه‌هايي از دعا و مناجات را گنجانده است، انسان با دعا و مناجات علاوه بر آنكه تنهايي خود را در خلقت با ارتباط با خداوند سامان مي‌دهد، در عين حال نيازها و خواسته‌هاي خود را با معبود در ميان مي‌گذارد. در بسياري از نوشته‌هايي که از دوران‌هاي گذشته باقي مانده است، به دعا و مناجات اهميت داده شده و به آن توجه ويژه‌اي داشته‌اند.
ادبيات فارسي يكي از جلوه‌هاي توجه به خداوند و شناخت اوست. كتاب‌هايي نظير مثنوي معنوي، حديقه سنايي و آثار عطار از جمله مواردي است كه در آنها مي‌توان نمونه‌هايي غني از مناجات و نيايش را يافت. بي‌شك مناجاتها و نيايش‌ها از اعتقاد و جهان‌بيني شاعران و نويسندگان آنها سرچشمه گرفته است، شاعراني كه پرورش يافتگان تربيت اسلامي هستند. با نگاهي به نمونه‌هاي دعا و نيايش در اين آثار مي‌توان اين گونه اشعار را دسته‌بندي كرد و در باره گونه‌هاي مختلف اين موضوع به بحث نشست. ازسوي ديگر متون و معارف شيعه، از گنجينه‌هاي مهم دعا و نيايش محسوب مي‌شود و به جرئت مي‌توان گفت هيچ يك از اديان و مذاهب الهي به اندازه شيعه چه از جهت حجم و چه از نظر محتوا، به دعا و نيايش توجه نداشته است. براي مثال كتابي چون صحيفه سجاديه از امام چهارم شيعيان تماماً درباره نيايش و مناجات است. يا كتاب مهمي چون مفاتيح الجنان، اثري نيايشي است و تقريباً همراه قرآن در اغلب منازل و مساجد ديده مي‌شود. همچنين در كتاب آسماني ما قرآن نيز نمونه‌هايي از مناجات و دعا را مي‌توان مشاهده كرد.
اين نوشته بر آن است ضمن بررسي دعا و نيايش در آثار شاعران قرن هفتم، با تكيه بر مثنوي مولوي، آثار عطار و حديقه سنايي به نكات مشترك و همچنين تفاوت‌هاي آن با ادعيه شيعه نيز بپردازد. در اين رساله ابتدا به تعاريف دعا، مناجات و نيايش پرداخته شده، سپس مقايسه‌اي بين آنها صورت گرفته شده است و پس از آن انواع دعا را از ديدگاه‌هاي مختلف بررسي و تحقيق مي‌کند.
در فصل دوم ابتدا تعاريف و معاني اسماء و صفات حق تعالي آمده است؛ يعني اسماء براساس فراواني تکرار در ادعيه و مناجاتها تنظيم شده و همچنين تناسب اسامي خداوند با خواسته‌ها مورد مطالعه قرار گرفته است.
در فصل سوم نسبت بين بندگان با خداوند از ديدگاه عرفا و فلاسفه و اهل كلام بررسي شده و پس از آن به نسبت بين خدا و بندگان در ادعيه و مناجات پرداخته شده و سپس مقايسه‌اي ميان آن نسبت‌ها صورت گرفته است.
در فصل چهارم ادعيه و مناجات از نظر برخورداري از نظام اخلاقي، مطالعه شده و تحقيق صورت گرفته شده است. در فصل پنجم سلوك عاشقان در ادعيه و مناجات‌هاي شاعران و همچنين موانع سلوک بررسي شده است. سؤالاتي كه در مقايسه مناجات‌هاي شاعران و ادعيه ممكن است مطرح شود، از اين قرار است:
?.چه تفاوتي ميان ويژگي‌ها و صفات خداوند كه در ادعيه شيعه و مناجات‌هاي مثنوي‌هاي فارسي ذكر شده است، ديده مي‌شود؟
?. تفاوت ميان نسبت بندگان و خدا در منابع ياد شده چگونه است؟
?. موانع سلوك در ادعيه شيعه چه هستند؟
4. موانع سلوك در مناجات مثنوي‌هاي عرفاني چه هستند؟
5. چه نظام اخلاقي در ادعيه شيعه و مناجات شاعران ديده مي‌شود؟
فرضيه‌ها
فرضيه‌هايي که مي‌تو ان در رابطه با اين سوالات بيان کرد، عبارت است از:
?. ميان صفات خداوند در اين منابع تفاوت اساسي ديده مي‌شود؛
2. تفاوت اساسي ميان نسبت بندگان و خداوند در منابع يادشده ديده نمي شود.
3. اهتمام به غير حق، اشتغال به غير اهم، درگيري‌ها، كبر، غرور و عجب و عناد و گناه از موانع مطرح در ادعيه شيعه است؛
4. اشتغال به غير حق، گناه و پليدي‌هاي باطني از قبيل حرص و منيت، از موانع سلوك در مناجات مثنوي‌هاي فارسي است؛
5. در معارف و ادعيه شيعه به نظامي اخلاقي مبتني بر تركيب معرفت و عشق با يقين و ايمان مي‌توان دست يافت كه زمينه تبديل بدي‌ها به خوبي‌ها مي‌شود؛ ولي در مناجات مثنوي‌هاي فارسي مراحلي از نظام اخلاقي ديده نمي‌شود.
ضرورت تحقيق
كنكاش در دعاها و مناجات‌هاي ادبيات فارسي، مي‌تواند اين فرصت را براي هر خواننده فراهم آورد و دريابد كه اولاً رابطه شاعران با خالق چگونه بوده است و در عين حال مجالي فراهم آورد تا اين متون به‌صورت بهتري معرفي شود. ازسوي ديگر بررسي همانندي‌ها و تفاوت‌هاي مناجاتها و نيايش‌هاي اين منظومه‌ها با دعاهاي شيعه، شناخت بهتري از جايگاه اين مقوله، در فرهنگ ما مطرح مي‌کند و تلاش كنيم تا سره را از ناسره بازشناسيم ضمن اينكه مي دانيم شباهت‌هاي فراواني ميان اين منظومه ها با دعاها در منابع شيعه وجود دارد به اصالت منابع شيعه پي ببريم و به اين نكته برسيم كه هميشه نيازمند منابع شيعه هستيم.
روش تحقيق
براي تهيه اين پژوهش، از روش كتابخانه‌اي، مراجعه به منابع ادبي، سايت‌ها و مقاله‌هاي علمي استفاده شده است. ابتدا جمع‌آوري متون و منابع مربوط به موضوع در مطالعه آنها، سپس به بررسي ادعيه و مناجاتها و مقايسه آنها پرداخته شده است.
هدف تحقيق
هدف اين رساله در واقع شناساندن راه سالم‌تر و صحيح‌تر سلوك و بازنمايي سلوك سالم از سلوكي است كه راه به سقر مي‌برد و اينکه در جهان تشيع بتوانيم راه صحيح و مبتني بر معارف شيعه را از راه‌هايي كه شبيه و نظير هستند، باز شناسيم و همچنين آثار شاعران عارف پارسي‌گو را به صورت بهتري معرفي كنيم.
پيشينه تحقيق
منابعي چند، درباره مناجات‌هاي شاعران يافت مي‌شود، اما بيشتر آنها به‌صورت جمع‌آوري مناجاتها است و مجموعه‌اي از نيايش‌هاي منظوم تدوين کرده‌اند و براي ادعيه نيز منابع فراواني وجود دارد كه به تفسير دعاها پرداخته و يا تعريف دعا و انواع آن و چگونگي تاثير بيشتر دعا و برآورده‌شدن حوايج و نيز موانع استجابت دعا بررسي شده اند. براي نمونه به آثاري از استاد علي صفايي حايري درباره دعا وسير و سلوک مي‌توان اشاره کرد که در آنها هدف و شيوه دعاکردن و مضامين بلند دعاهايي چون ابوحمزه ثمالي، دعاهاي روزانه حضرت زهرا? دعاي مکارم الاخلاق ودعاي کميل و… به صورت مفصل
