2-3-1-1-4- نکات علمی 102
2-3-1-1-5- دیدگاه‌ها 104
2-3-1-1-5-1- دیدگاه علامه معرفت 104
2-3-1-1-5-2- دیدگاه سیّد قطب 104
2-3-1-1-6- مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 105
2-3-1-2. بهداشت غذایی 106
2-3-1-2-1- خوراکی‌های پاک 106
2-3-1-2-1-1- آیات 106
2-3-1-2-1-2- مفهوم شناسی 107
2-3-1-2-1-2-1- طیّب 107
2-3-1-2-1-2-2- حلال 107
2-3-1-2-3. نکات تفسیری 108
2-3-1-2- 4. نکات علمی 108
2-3-1-2-5. دیدگاه‌ها 108
2-3-1-2-5-1- دیدگاه علامه معرفت 108
2-3-1-2-5-2- دیدگاه سیّد قطب 109
2-3-1-2-6- مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 109
2-3-1-2-2- خوراکی‌های ناپاک 109
2-3-1-2-2-1. آیه 109
2-3-1-2-2-2- مفهوم شناسی 110
2-3-1-2-2-2-1-اهل 110
2-3-1-2-2-3- نکات تفسیری 110
2-3-1-2-2-4- نکات علمی 111
2-3-1-2-2-5. دیدگاه‌ها 112
2-3-1-2-2-5-1- دیدگاه علامه معرفت 112
2-3-1-2-2-5-2- دیدگاه سیّد قطب 112
2-3-1-2-2-6. مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 113
2-3-2- نقش عسل در درمان بيمارىها 114
2-3-2-1. آیه 114
2-3-2-2. مفهوم شناسی 114
2-3-2-2-1- شفاء 114
2-3-2-3- نکات تفسیری 115
2-3-2-4- نکات علمی 116
2-3-2-5- دیدگاه‌ها 117
2-3-2-5-1- دیدگاه علامه معرفت 117
2-3-2-5-2- دیدگاه سیّد قطب 118
2-3-2-6. مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 119
2-3-3. تنگی نفس در ارتفاع 119
2-3-3-1. آیه 120
2-3-3-2. مفهوم شناسی 120
2-3-3-2-1- یصَّعَّد 120
2-3-3-3. نکات تفسیری 120
2-3-3-4. نکات علمی 121
2-3-3-5. دیدگاه‌ها 122
2-3-3-5-1- دیدگاه علامه معرفت 122
2-3-3-5-2- دیدگاه سیّد قطب 123
2-3-3-6- مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 124
2-4- نتیجه‌گیری کلّی بخش دوّم 125
بخش سوّم 130
نمونه‌های تفسیر علمی در علوم انسانی 130
مقدمه 129
3-1- قرآن و تربیّت 130
3-1-1- تربیّت، هدف بعثت 132
3-1-1-1- آیات 132
3-1-1-2. مفهوم‌شناسی 134
3-1-1-2-1- تزکیه 134
3-1-1-2-2- تعلیم 134
3-1-1-3. نکات تفسیری 134
3-1-1-4. نکات علمی 135
3-1-1-5. دیدگاه‌ها 135
3-1-1-5-1- دیدگاه علامه معرفت 135
3-1-1-5-2- دیدگاه سیّد قطب 136
3-1-1-6. مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 137
3-2. قرآن و مسائل اجتماعی 138
3-2-1. امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح عمومی و فرمانروایی 139
3-2-1-1. آیات 139
3-2-1-2. مفهوم‌شناسی 140
3-2-1-2-1- امر 140
3-2-1-2-2- معروف 141
3-2-1-3. نکات تفسیری 141
3-2-1-4. نکات علمی 142
3-2-1-5. دیدگاه‌ها 143
3-2-1-5-1- دیدگاه علامه معرفت 143
3-2-1-5-2- دیدگاه سیّد قطب 144
3-2-1-6. مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 146
3-3. قرآن و حقوق 148
3-3-1. آزادی انسان‌ها 148
3-3-1-1. آیه 149
3-3-1-2. مفهوم‌شناسی 149
3-3-1-3. نکات تفسیری 149
3-3-1-4. نکات علمی 150
3-3-1-5. دیدگاه‌ها 151
3-3-1-5-1- دیدگاه علامه معرفت 151
3-3-1-5-2- دیدگاه سیّد قطب 153
3-3-1-6. مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 154
3-3-2. قانون‌گذاری در حکومت 155
3-3-2-1. آیات 155
3-3-2-2. مفهوم‌شناسی 156
3-3-2-2-1- حکمت 156
3-3-2-2-2- اولی الامر 156
3-3-2-3. نکات تفسیری 157
3-3-2-4. نکات علمی 159
3-3-2-5. دیدگاه‌ها 161
3-3-2-5-1- دیدگاه علامه معرفت 161
3-3-2-5-2- دیدگاه سیّد قطب 163
3-3-2-6. مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 164
3-4. قرآن و سیاست 165
3-4-1. اصل مشورت در حکومت 166
3-4-1-1. آیات 166
3-4-1-2. مفهوم شناسی 166
3-4-1-2-1- شوری 166
3-4-1-3. نکات تفسیری 167
3-4-1-4. نکات علمی 167
3-4-1-5. دیدگاه‌ها 169
3-4-1-5-1- دیدگاه علامه معرفت 169
3-4-1-5-2- دیدگاه سیّد قطب 171
3-4-1-6. مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 172
3-5. قرآن و اقتصاد 174
3-5-1. ربا 174
3-5-1-1. آیات 175
3-5-1-2. مفهوم‌شناسی 175
3-5-1-2-1- الربا 175
3-5-1-2-2- یتخبط 176
3-5-1-3. نکات تفسیری 176
3-5-1-4. نکات علمی 178
3-5-1-5. دیدگاه‌ها 179
3-5-1-5-1- دیدگاه علامه معرفت 179
3-5-1-5-2- دیدگاه سیّد قطب 180
3-5-1-6. مقایسه، بررسی و نتیجه‌گیری 181
3-6- نتیجه‌گیری کلّی بخش سوّم 182
نتیجه کلّی پایان‌نامه 184
پیشنهادات 185
فهرست منابع 186
الف) کتب فارسی 186
ب) کتب عربی 190
ج) مقالات 192
Abstract 130
مقدمه
1- بيان مسئله
قسمت بیان مسئله را میتوان به سه بخش زیر تقسیم نمود.
الف) تعريف عنوان
علم شامل علوم طبیعی و انسانی میشود و تفسیر قرآن با بهرهگیری از این علوم تفسیر علمی است. منظور از عنوان پژوهش آن است كه موضع نظری آيت الله معرفت و سيّد قطب در مقابل تفسير علمي چیست و مصادیق تفسیر علمی ایشان چیست و اين دو نظريه چگونه با هم مقايسه و بررسي میشود.
ب) طرح مسئله
تفسير علمي از روشهاي تفسيري است كه در آن از علوم متداول طبیعی و انسانی در تفسير برخي آيات استفاده ميشود. دانشمندان ديدگاههای متفاوتی در اين زمينه دارند. برخی موافق این نوع تفسیر یا مخالف آن هستند. برخی دیگر قائل به تفصیل هستند. آيت الله معرفت و سيّد قطب گروه سوّم جای دارند. اكنون سؤال مطرح ميشود نظرات اين دو دانشمند معظّم در تفسير علمي چه شباهتها و تفاوتهایی دارد؟
این پژوهش در گستره تاریخ تفسیر و روشهای آن است؛ البته محور پژوهش حول نظر علامه معرفت و سیّد قطب در این زمینه می‌گردد و از سایر نظرات برای بحث و بررسی استفاده میشود. به علاوه در این تحقیق اصل را قرآن قرار میدهیم و وارد دریای ژرف احادیث مگر به اختصار یا به ضرورت نمیشویم.
2- اهميّت و فايده موضوع
در زمینه تفسیر علمی اختلاف نظر وجود دارد. اگر دو نظر نسبتاً مخالف که یکی از دانشمندان اهل سنت و یکی از دانشمندان شیعه است بررسی شود بسیار میتواند مفید باشد. علامه معرفت به تفسیر علمی از باب اعجاز علمی وارد میشود؛ ولی سیّد قطب به دلایل گوناگون مثل تغییر پذیری علوم و ثبات قرآن از ابتدا با شدّت مخالفت می‌کند و با این حال کم و بیش تفسیر علمی می‌کند. این مقایسهای که در این‌جا مطرح میشود بیشتر رنگ مصداقی دارد. مقایسهای این چنین میان نظر ایشان مشاهده نشده است.
3- سؤال اصلي پژوهش
نظرات آيت الله معرفت و سيد قطب در تفسير علمي چه شباهتها و تفاوتهايي دارد؟
4- سؤالات فرعي پژوهش
الف) مفهوم‌شناسی تفسیر علمی و اقسام و مبانی آن و سایر مطالب کلی تحقیق چیست؟
ب) شباهتها و تفاوتهای نمونه‌های تفسیر علمی درباره آیات مربوط به علوم طبیعی اعم از کیهان شناسی، زیست شناسی و پزشکی در بیان علامه معرفت و سیّد قطب چیست؟
ج) شباهتها و تفاوتهای نمونه‌های تفسیر علمی درباره آیات مربوط به علوم انسانی شامل تربیّت، مسائل اجتماعی، حقوق، سیاست و اقتصاد در بیان علامه معرفت و سیّد قطب چیست؟
5- فرضيه هاي پژوهش
علامه معرفت و سیّد قطب در برخی از آیات علمی که تفسیر نمودهاند از مطالب علمی استفاده نمودهاند.
شیوه آنان شباهتها و تفاوتهایی دارند که در برخی موارد قابل نقد است.
6- پيش‌فرض‌هاي پژوهش
از علوم گوناگون تجربی میتوان برای تفسیر قرآن استفاده نمود.
7- اهداف پژوهش
در این پژوهش قصد داریم که با مقایسه عملی تفسیر علمی آن دو دانشمند معظّم نظرات آنان را تبیین و بررسی نماییم.
8- روش کلی پژوهش و روش گردآوري اطلاعات
روش علمی این پژوهش توصیفی-تحلیلی است. روش گردآوري اطلاعات در اين پژوهش کتابخانهای و مراجعه به مدارك است. اغلب اين مدارك همان كتب دست اول هستند. اطلاعات را از اين كتب با فيش برداري جمعآوري ميكنيم.
9- نوآوري پژوهش
این پژوهش از چند زاویه جدید است:
• جنبه مقایسهای داشتن میان نظرات علامه معرفت و سیّد قطب
• جنبه تحلیل و بررسی داشتن
• بررسی آیات علوم انسانی و تفسیر علمی آنها
10- نتايج علمي و عملي پژوهش
از جمله نتایج علمی و عملی پژوهش، جمعآوری تفاسیر علمی آیت الله معرفت و سیّد قطب و مقایسه آنها است.
11- سازماندهي پژوهش
بخش اول با عنوان کلیات درباره مفهوم شناسی، دلایل، شرایط و گونههای تفسیر علمی و مسائل کلی دیگر است.
بخش دوم با عنوان نمونه‌های تفسیر علمی در علوم طبیعی درباره علومی مثل کیهان شناسی، زیست شناسی و پزشکی در نظر علامه معرفت و سیّد قطب است.
بخش سوم با عنوان نمونه‌های تفسیر علمی در علوم انسانی درباره علوم تربیّت، مسائل اجتماعی، حقوق، سیاست و اقتصاد در بیان علامه معرفت و سیّد قطب است.
بخش اول
کلیات
مقدمه
در این بخش به مفهوم شناسی واژههای اساسی تحقیق، پیشینه تفسیر علمی و پیشینه پژوهش در زمینه عنوان اثر حاضر، زندگینامه علامه معرفت و سیّد قطب و شیوه کلی تفسیر علمی علامه معرفت و سیّد قطب میپردازیم.
1-1- مفهوم شناسی
در این بخش به مفهوم شناسی و بررسی واژهای اصلی تحقیق به شرح زیر میپردازیم:
1-1-1- مفهوم شناسی علم
1-1-1-1- علم در لغت
علم از نظر لغوی چند معنا دارد: ضد نادانی،1 درک حقیقی،2 یقین،3 اثر تمایز از غیر،4 شناخت5 و اعتقاد واقعی.6 همان‌طور که روشن است انسان وقتی به درک حقیقی چیزی دست یافت؛ آن را به حقیقت شناخته است. در نتیجه علم، از غیره متمایز میشود. در واقع انسان به یقین دست یافته است و دیگر نادان نیست.
1-1-1-2- علم در اصطلاح
علامه طباطبایی میفرماید:
در فلسفه در مباحث علم اين معنا محقق شده كه اولاً علم عبارت است از حضور چيزى براى چيز ديگر، و ثانیاً علم با وجود مجرد مساوى است، چون مجرد چيزى است كه آنچه از كمال كه براى او فعليت يافته، نزدش حاضر باشد، و ديگر چيزى براى او بالقوه و فعليت نيافته نباشد، و عين اين تعريف در مورد علم نيز صادق است، پس هر وجود مجردى كه ممكن باشد وجود پيدا كند، براى ساير مجردات حاضر است، و نيز ساير مجردات هم براى او حاضرند.7
بنا به نقل استاد مصباح علم تعاریف مختلفی دارد:
1. مجموعه قضايايى كه مناسبتى بين آنها در نظر گرفته شود، هرچند قضاياى شخصى و خاص باشد مانند علم تاريخ (دانستن حوادث خاص تاريخى) علم رجال و …
2. مجموعه قضاياى كلى كه محور خاصى براى آنها، لحاظ شده و هر كدام از آنها قابل صدق و انطباق بر موارد و مصاديق متعدد مىباشد، هرچند قضاياى اعتبارى و قراردادى باشد، به اين معنا علوم غير حقيقى و قراردادى مانند لغت و دستور زبان هم، علم خوانده مىشود.
3. مجموعه قضاياى كلى حقيقى (غير قراردادى) كه داراى محور خاصى باشد و اين اصطلاح علوم نظرى و عملى، از جمله الهيات و ما بعد الطبيعه را در بر میگیرد.
4. مجموعه قضاياى حقيقى كه از راه تجربه حسى قابل اثبات باشد و اين همان اصطلاحى است كه پوزيتيويستها، به كار مىبرند و بر اساس آن، علوم و معارف غير تجربى را علم نمىشمارند؛ اين اصطلاح امروزه در سطح جهان رواج يافته و طبق آن، علم را در مقابل فلسفه قرار مىدهند. هرچند جعل اصطلاح اشكال ندارد اما اصطلاح اخير، به خاطر ديدگاه خاص پوزيتيويستها، در دايره معرفت يقينى و شناخت واقعى انسان است كه آن را، محدود به امور حسى و تجربى مىپندارند و لذا انديشيدن، در ماوراى طبيعت را لغو و بىحاصل مىدانند.8
همچنین در حدیث است: «علم همان نوری است که در قلب هر که خدا هدایتش را بخواهد می‌افتد.»9
پس میتوان علم را چنین تعریف نمود: درک حقیقی ذات چیزی یا حکم به وجود و نبود آن به طوری که نادانی را برطرف کرده و شناختی یقینی را ایجاد نماید که اثر تمایز آن با غیر روشن باشد.
نتیجه آن که در تبیین های لغوی و تعریفهای اصطلاحی علم، از عناصر زیر استفاده شده است:
1. علم در مقابل نادانی قرار دارد. نادانی ظلمت و تاریکی است و علم نور است.
2. علم باید چیزی یقینی باشد. این یقین باید قطعی و مطابق واقع باشد.
3. علم از چند قضیه کلی تشکیل شده است.
گرچه این نتایج از این تعاریف به دست میآید؛ ولی در بیشتر علوم بشری چنان قطعیّتی وجود ندارد و در این تعاریفی که علم به معنای یقین و مانند آن آمده است،
