در داستان‌ها براساس تجربیات و دانش بشری و نیز دین و فرهنگ حاکم بر جامعه و میزان سودمندی، کم‌آزاری یا درنده‌خویی جانوران است.
واژگان کلیدی فارسی:
افسانهها، جانوران، فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، فولکلور
فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 1
فصل اول: کلیات تحقیق…………………………………………………………………………………………..2
1-1- بیان مسئله 3
1-2- سؤالات تحقیق 4
1-3- فرضیه‌های تحقیق 4
1-4- اهداف تحقیق 4
1-5- پیشینه و ضرورت انجام تحقیق 5
1-6- روش تحقیق 5
1-7- جامعۀ آماری، نمونۀ آماری و روش نمونه‌گیری 5
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق…………………………………………………………………………………..6
2-1- نگاهی به تمثیل و ادبیات شفاهی 7
2-1-1- تمثیل 7
2-1-1-1- انواع تمثیل 9
2-1-2- فولکلور و ادبیات شفاهی 9
2-1-2-1- منشأ داستانهای عامیانه 11
2-1-2-2- جانوران و افسانهها …………………………………………………………………………………..12
فصل سوم: ویژگی‌ها و نقش جانوران در متون کهن و افسانهها……………………………………..16
3-1- مقدمه 17
3-2- آشنایی با فرهنگ افسانه‌هاي مردم ايران و علی اشرف درویشیان 18
3-3- اژدها 20
3-3-1- اژدها در افسانهها 24
3-4- اسب 27
3-4-1- اسب در افسانهها 33
3-5- آهو 36
3-5-1- آهو در افسانهها 39
3-6- خروس 42
3-6-1- خروس در افسانهها 47
3-7- ديو 49
3-7-1- ديو در افسانهها 53
3-8- روباه 57
3-8-1- روباه در افسانهها 59
3-9- سگ 60
3-9-1- سگ در افسانهها 64
3-10- سیمرغ 66
3-10-1- سیمرغ در افسانهها 69
3-11- شتر 72
3-11-1- شتر در افسانهها 75
3-12- شغال 77
3-12-1- شغال در افسانهها 79
3-13- شير 80
3-13-1- شير در افسانهها 83
3-14- طوطي 85
3-14-1- طوطي در افسانهها 88
3-15- قوچ یا گوسفند 91
3-15-1- قوچ یا گوسفند در افسانهها 94
3-16- كلاغ 100
3-16-1- كلاغ در افسانهها 103
3-17- کبوتر 105
3-17-1- کبوتر در افسانهها 108
3-18- گاو 109
3-18-1- گاو در افسانهها 114
3-19- گربه 116
3-19-1- گربه در افسانهها 118
3-20- گرگ 120
3-20-1- گرگ در افسانهها 122
3-21- مار 124
3-21-1- مار در افسانهها 128
3-22- ماهی 130
3-22-1- ماهی‌ها در افسانهها 132
3-23- مرغ 134
3-23-1- مرغ در افسانهها 136
3-24- مورچه 137
3-24-1- مورچه در افسانهها 139
3-25- موش 140
3-25-1- موش در افسانهها 142
فصل چهارم: جانوران یاری‌گر و ضد قهرمان…………………………………………………………..144
4-1- مقدمه 145
4-2-آسیابان و روباه 145
4-3- آق پامیق 145
4-4- آهووک 146
4-5- احمد پهلوان 146
4-6-ارث پدر 147
4-7- اژدها 148
4-8- اسب دریایی 148
4-9- اسب گل گز 149
4-10- اسپ سه پا 150
4-11- انگشتر حضرت سلیمان 150
4-12- انگشتر و چهل غلام کمر زرین بسته 151
4-13- باغ جادو 151
4-14- برادر و خواهر و نامادری 152
4-15- برگ خاک ظلمات 152
4-16- به اصل خودت می سازی 153
4-17- بی نارجهون شاه 154
4-18- پادشاه و هفت فرزندش 154
4-19- پسر زیبا و کره اسب دانا 155
4-20- پسر و غول بیابان 155
4-21- پهلوان 156
4-22- پیرزن و شغال 156
4-23- پیرمرد خارکش و مرغ تخم طلا 157
4-24- پیرمرد خارکن و چهل پسرش 157
4-25- پیرمرد و مار 158
4-26- جن و شاطر 159
4-27- خسرو دیوزاد 159
4-28- داستان سه کبوتر یا راز دل صنوبر 160
4-29- دختر پادشاه و پسر درویش 161
4-30- دختر شهر چین 1 162
4-31- درخت سحر آمیز 162
4-32- دندون فولاد 163
4-33- راه و بی راه 164
4-34- سزای نیکی(1) 164
4-35- سعد و سعید 165
4-36- سلطان ابراهیم 165
4-37- سه برادر (2) 165
4-38- سه خواهری 166
4-39- سیب جادو 167
4-40- سیب حضرت سلیمان 168
4-41- سیب سرخ 169
4-42- سیب سرخی که پیران را جوانی می داد 169
4-43- سید نازار 170
4-44- شاهزادگان بلخ و بخارا 170
4-45- شغال بی دم 171
4-46- شغال مرغ دزد 171
4-47- طوطی 171
4-48- قسمت2 172
4-49- قصاص 172
4-50- قصۀ چوپان زاده 172
4-51- قصۀ سیاه زنگی 173
4-52- قصۀ طوطی 173
4-53- قصۀ فاطیکو 175
4-54- قلاغه و مرد باقالی کار 175
4-55- کموتر چوبی ( کبوتر چوبی ) 176
4-56- گاو پیشانی سفید 177
4-57- ناردان خاتون 177
4-58- نبی لنگ 178
4-59- ننه‌ماهی (1) 178
4-60- وفا 178
4-61- هفت گرگه 179
فصل پنجم: نتیجه‌گیری ……………………………………………………………………………………………….180
منابع………………………………………………………………………………………………………………………………184
الف- کتاب‌ها………………………………………………………………………………………………………………184
ب- مجموعه مقالات…………………………………………………………………………………………………….193
چکیدۀ انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………..195
مقدمه
زبان افسانهها، زبان مشترک ادوار مختلف تاریخ زندگی بشر است. آغاز زندگی انسان در مهدی به بزرگی زمین، خانوادة بزرگی هم‌چون عناصر طبیعت را برای او به ارمغان آورد.
انسان که خود عضوی از اعضای این خانوادة بزرگ بود، همتایی نظیر خود در مهد بزرگ زمین نیافت. این عضو جاندار طبیعت، که دارای قدرت خلاقیت، شعور و تخیل بود. آرزوها، آموزه‌ها، اندیشه‌ها، تجربیات و آرمان‌های دست نیافتة خود را فراخور شرایط زمان خویش در بستر تخیلاتش در چهره‌ای دیگر با رخ افسانهها هستی بخشید و سینه به سینه از طریق انتقال به نسلهای بعد به آن جاودانگی داد.
مادران هزاران سال فرزندان خویش را با روایت این افسانهها، به شیرین‌ترین خواب‌ها سپرده‌اند. خوابی که آفریدگار بیداری‌های پس از آن شد. هستی این افسانهها، حماسه‌ها، رزم‌ها، اندیشه‌های بزرگ و انسان‌های متعالی تاریخ را هستی بخشید. در گرو این افسانهها، تاریخ اقوام بشر زنده ماند و نهال تجربیات پدران و نیاکانش را در بوستان فرداها بار آورد.
برخی از این تجربیات به فراخور شرایط، در هاله‌ای از رمز و تمثیل بیان شده‌اند. از آن‌جا که زندگی انسان از دیرباز با عناصر طبیعت گره خورده بود، استفاده از آن‌ها با توجه به علم، شناخت و تجربیات بشر از این عناصر در افسانهها امری طبیعی به نظر می‌رسد. از میان این عناصر، حضور حیوانات که در زندگی بشر بیش‌ترین تاثیر را داشته‌اند در افسانهها به‌عنوان بن‌مایه‌ها فراوان به چشم می‌خورد. به این ترتیب مطالعة نقش حیوانات در افسانهها لازم و ضروری به نظر می‌رسد. در این پژوهش سعی شده است نقش جانوران در فرهنگ افسانه‌های مردم ایران که مجموعه‌ای نوزده جلدی است بررسی شود. این فرهنگ که اثر علی‌اشرف درویشیان با همکاری رضا خندان است، گردآوری افسانهها از کتاب‌های مختلفی است که هر کدام از این کتاب‌ها به صورت جداگانه افسانه‌های گوشه‌ای از خاک این مرز و بوم را گرد آورده‌اند.
هم‌چنین، تلاش بر این است که نقش حیوانات بر مبنای تقابل یا یاری انسان‌ها شناخته شود. بر این اساس ابتدا سعی شده است با جمع‌آوری دیدگاه‌های فرهنگی و باورهای مردمی، زمینة شناخت این جانوران فراهم آورده شود.
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1- بیان مسئله
جای‌جای کشور ما پر از قصه‌ها و افسانه‌هایی است که از دیرباز سینه به سینه از پدران به پسران و از پسران به فرزندانشان نقل شده است. هرکدام از این افسانهها بیانگر افکار، عقاید و باورهای مردمی است که آن را حفظ کرده‌اند. گرچه گروهی برآنند که افسانهها تنها برای سرگرمی آفریده شده‌اند اما روشن است که آن‌چه در تخیلات آدمی شکل می‌گیرد به دور از اندیشه‌ها، باورها، آرمان و آرزوهای او نیست چه آن‌که افسانه‌ای می‌آفریند از خلاقیت و نیروی فکر خویش کمک می‌گیرد تا راهی به اندیشه‌ها و افکار مردم عصر خویش بیابد و چه آنان‌که این افسانهها را می شنوند تا آن را در خور فرهنگ و باور و مرام و مسلک خویش نیابند دل به شنیدن آن نمی‌سپارند.
از این رو اگر مدعی شویم که افسانهها که در گذشته مخاطبانی وسیع از میان مردم داشته‌اند از باورها، اندیشه‌ها، عقاید و آرمان‌های مردم آن دوران شکل گرفته‌اند گزاف نگفته‌ایم. چرا که بزرگان گفته‌اند هر آن‌چه از دل برآید بر دل نشیند. و این‌که سالیان سال آن‌ها را پاس داشته‌اند تا به نسل امروز رسیده‌است، گواه و صحۀ دیگری بر این گفته‌هاست. بی‌شک آن‌چه در ذهن نسلهای مختلف به یادگار بماند اثری بی محتوا و بی‌ارزش نیست و هدف از خلق آن نمی‌تواند تنها سرگرمی و پر‌کردن اوقات فراغت باشد بلکه بی‌‌تردید اثری ماندگار است که ریشه‌هایش در ریشه‌های آرمانی، باورهای فرهنگی و پسندهای مردمی یک جامعه گره خورده‌است. بنابراین مطالعه و پژوهش در مورد افسانهها و عناصرشان لازم و ضروری به نظر می‌رسد و اما گاهی شخصیت‌های این افسانهها به صورت حیوانات نمود می‌کنند. دسته‌ای از این حیوانات پا از مرام و مسلک حیوانی فراتر گذاشته، صفاتی انسانی پذیرفته و به یاری مردم جامعه و قهرمان داستان می‌شتابند و دسته‌ای دیگر در تقابل با انسان‌ها قرار گرفته و با قهرمان داستان عناد می‌ورزند به این ترتیب آن‌چه سعی شده‌است در این پژوهش مورد بررسی قرار گیرد ویژگی‌های جانوران در باورهای مردمی و بررسی نقش جانوران در افسانهها به عنوان یاری‌گر و یا ضد قهرمان است.
1-2- سؤالات تحقیق
نقش حیوانات مختلف در این افسانهها چگونه است؟
کدام دسته از حیوانات در تقابل با انسان‌ها قرار می‌گیرند؟
کدام دسته از حیوانات به یاری انسان‌ها می‌شتابند؟
ویژگی حیواناتی که در تقابل با انسان‌ها قرار می‌گیرند چیست؟
ویژگی حیوانات مددکار کدام است؟
1-3- فرضیه‌های تحقیق
نقش حیوانات در داستان‌ها در گرو نوع تأثیر آن‌ها بر زندگی بشر است.
حیواناتی چون مار، گرگ، روباه، شغال و … در تقابل با بشرند.
حیواناتی چون اسب، آهو، سیمرغ، میش، بره، ماهی و … حیوانات یاری‌گرند.
در این نوع داستان‌ها جانوران وحشی و خونخوار در تقابل با انسان‌ها هستند.
در افسانهها و داستانهای عامیانه حیوانات اهلی و کم‌آزار و آن‌دسته از حیوانات که همیشه در خدمت بشر بوده‌اند، نقش حیوانات مددکار را می‌پذیرند.
1-4- اهداف تحقیق
آشنایی و معرفی ادبیات عامه
شناخت بیشتر عناصر افسانهها در داستانهای کهن
آشنایی با نقش جانوران در داستانهای کهن
دست‌یابی به باورها و عقاید مردم در مورد حیوانات مختلف
آشنایی با انگیزه و انتخاب این حیوانات در نقش‌های مختلف داستان‌ها
1-5- پیشینه و ضرورت انجام تحقیق
– بررسی حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی از محمد تقوی که در سال 1376 به چاپ رسیده است. این اثر به بررسی حکایت‌هایی می‌پردازد که تمامی شخصیت‌های آن جانوران هستند. از سویی دیگر این بررسی‌ها در زمینۀ ادبیات مکتوب صورت گرفته است.
– مقالة تطور بن‌مایة «کلاغ» از اسطوره تا فرهنگ عامه، اثر محمد پارسانسب و مهسا معنوی.
– بن‌مایه‌ها و عناصر قصه‌های پری‌وار اثر زیبا پریشانی و مسعود شیربچه (1388) که با نگاهی کلی به بن‌مایه‌های افسانهها، به صورت پراکنده و محدود به بررسی چند حیوان در افسانهها پرداخته است که کافی به نظر نمی‌رسد. و البته
