…………………………………………………………………………………………………………..151
رفراندوم…………………………………………………………………………………………………………………………159
مواضع روحانیون در قبال رفراندوم…………………………………………………………………………………163
فداییان اسلام در همکاری با کاشانی علیه بروجردی…………………………………………………….170
فداییان و کودتا………………………………………………………………………………………………………………190
رابطه کاشانی و سرلشگر زاهدی…………………………………………………………………………………….189
فصل پنجم : کودتا
کودتا ……………………………………………………………………………………………………………………………..195
عوامل کودتا……………………………………………………………………………………………………………………201
کاشانی و کودتا……………………………………………………………………………………………………………..210
بروجردی و پایان نهضت………………………………………………………………………………………………..219
رابطه کاشانی با دولت کودتا…………………………………………………………………………………………..225
بهبهانی و کودتا……………………………………………………………………………………………………………..235
نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………..241
ضمائم ……………………………………………………………………………………………………………………………244
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………259
ما گذشته را تنها از منظر حال میبینیم ، و درکی هم که از آن بدست می آوریم از همین منظر است و بس : ای اچ . کار
فصل اول:
کلیات پژوهش
مقدمه
دوران ملی شدن صنعت نفت چنان حجمی از شخصیت‌ها ، وقایع و تحولات سیاسی را در خود جای داده است که به پژوهشگران تاریخ امکان می‌دهد تا از زوایا و منظرهای گوناگون به بررسی و تجزیه و تحلیل این دوران بپردازند. ویژگی‌های شخصیتی هر یک از بازیگران دوره نهضت ملی به تنهایی یا نحوه ارتباط آنها با یکدیگر و سیر تغییر و تحولات در آن، شکل‌گیری جبهه های سیاسی و فکری مختلف و ائتلاف‌ها و گسست‌های آنها، نقش نیروهای سیاسی خارجی در این دوران، تعامل‌ها و تقابل‌های قدرت‌های خارجی و دهها موضوع و مسئله دیگر در این دوران باعث شده است تا فضایی گسترده برای بحث و فحص پیش روی محققان و علاقه‌مندان به تاریخ گشوده شود. در این میان تلاش برای مبرا ساختن چهره‌ها و شخصیت‌ها از نقص‌ها و نقصان‌ها، خطاها و اشتباهات و در مقابل، ارائه تصویری قهرمان‌گونه از افراد، جزئی جدایی‌ناپذیر از بسیاری تحلیل و تفسیرهای مربوط به این دوران به شمار می‌آید که البته خوانندگان نکته‌سنج و حقیقت‌جو هیچ‌گاه فکر و ذهن خود را تسلیم چنین تفسیرهای جهت‌دار و آغشته به احساسات و تعصبات نکرده و نمی‌کنند. دکتر محمد مصدق که از دوازده سالگی گام در امور دیوانی نهاد و کمابیش حدود 60 سال از عمر خویش را در شعبات مختلف حوزه سیاست گذرانید، شخصیتی است که بیشترین نگاه‌های مثبت و منفی را متوجه خود ساخته و کمتر سالی است که چندین عنوان کتاب و دهها مقاله و پایان‌نامه دربارة او انتشار نیابد. این البته به خاطر اهمیتی است که دوران ملی شدن صنعت نفت به عنوان یک تجربه بزرگ برای ملت ما دارد. چون ایرانیان پس از سالیان دراز در چشیدن طعم تلخ استبداد و استعمار، چشم‌اندازی امیدبخش و روشن را پیش روی خود مشاهده می‌کردند و گام‌های نخستین را نیز با قدرت و صلابت در این راه برداشته بودند. مصدق شخصیتی است با مجموعه‌ای از ضعف‌ها و قوت‌های غیرقابل انکار و چه بسا که گاهی برخی خصلت‌های منفی او مثل خودرأیی و بی‌اعتنایی به نظرات همراهان و دوستان – بویژه در دوره پرتلاطم و حساس نهضت ملی- زیان‌ها و خسارات بزرگی را نیز برای مردم ایران در پی داشته است، اما او را باید از یک ضعف اساسی گریبانگیر بسیاری از سیاستمداران دوران قاجار و پهلوی که سرمنشأ غالب بدبختی‌ها و گرفتاری‌های مردم ایران در طول این دوران به شمار می‌آید و آن ” بر گردن داشتن طوق وابستگی به اجانب و استعمارگران” مبرا دانست.
تحمل تبدیل یک پیروزی بزرگ و ارزشمند به یک شکست سنگین و خفت‌بار، بی‌شک برای مردمی که خود را آماده استنشاق هوایی تازه کرده بودند، بسیار سخت و جانگداز بود و لذا جای آن دارد که تأملی جدی بر روی دلایل و عوامل این تبدیل و تبدل صورت گیرد.
بیان مسئله:
در دوره‌ی اول حکومت محمد رضا پهلوی (١٣٣٢-١٣٢٠) کشور ایران دارای شرایط ویژه ای بود. در این دوره ما شاهد حضور گسترده‌ی نخبگان سیاسی جامعه هستیم، که در عرصه های سیاسی مختلف حضور فعالی داشتند یکی از مهم ترین مسایل این دوره مسأله‌ی ملی شدن صنعت نفت بود که در رأس آن مصدق قرار داشت. در واقع تلاش وی برای ملی شدن صنعت نفت از زمان نمایندگی او در مجلس شروع شد که بعدها در زمان نخست وزیری اش آن را ادامه داد و در این مسیر مصدق سعی می کرد از تمام گروه ها و احزاب سیاسی برای دستیابی به هدف ملی شدن نفت بهره ببرد یکی از مهمترین و تاثیر گذارترین این گروهها جامعه‌ی روحانیت بود که با توجه به اهمیت ملی شدن نفت و نفوذی که روحانیت در بین جامعه ی آن روز و مخصوصا بازاریان داشته در این پژوهش سعی شده است که مواضع این قشر از جامعه را نسبت به مصدق و جریان ملی شدن صنعت نفت مورد کاوش و بررسی قرار دهیم.
ضرورت پژوهش :
یکی از مهمترین مسایل تاریخ معاصر ایران رابطه روحانیت با دولت بوده که یکی از نمودهای بارز آن در مسئله‌ی ملی شدن صنعت نفت است که با مقاومت های داخلی و مخالفت های خارجی همراه بود بررسی ابعاد داخلی این موضوع و مخصوصا رابطه‌ی روحانیت با مصدق برای شناخت تاریخ این دوره ضروری به نظر می رسد
پرسش هاى پژوهش :
پرسش اصلی: مواضع روحانیت در باره‌ی مصدق و ملی شدن نفت چه بوده است؟
پرسش های فرعی: 1- رابطه‌ی کاشانی با مصدق چگونه بوده است؟
2- علل مواضع منفی برخی روحانیون نسبت به دولت مصدق چه بود؟
فرضیات پژوهش :
فرضیه اصلی: روحانیون در این برهه از موضع فعالی برخوردار بودند.
فرضیه های فرعی: 1- کاشانی ابتدا از مصدق حمایت کرد اما در ادامه از حمایت وی دست برداشت.
2- برخی از روحانیون نسبت به اقدامات داخلی مصدق اعتراض داشته و مخالفت می ورزیدند برخی دیگر بخاطر طرفداری و دوستداری محمد رضا شاه همسو با سیاست های او بودند . عده ای از این روحانیون هم با سازمانهای خارجی مانند سیا و اینتلیجنت سرویس انگلیس ارتباط داشتند.
پیشینه پژوهش :
تحقیقات زیادی درباره جبهه ی ملی و مصدق و مسئله نفت انجام گرفته است اما در مورد رابطه و مواضع روحانیت نسبت به دولت مصدق تحقیق جامعی صورت نگرفته است. در چند سال اخیر کتاب هایی در مورد مصدق نوشته شده که اسناد و مدارک جدیدی ارائه کرده اند ، از جمله این کتاب ها : ایران و سی آی ای، بازنگری سرنگونی دولت مصدق نوشته داریوش بایاندور، ناگفته هایی پیرامون فروریزی حکومت مصدق و نقش حزب توده ایران اثر دکتر ماشاء الله ورقا، ایران در دوره مصدق اثر سپهر ذبیح و محمد رفیع مهرآبادی ، خواب آشفته نفت اثر علی موحد، مصدق و نبرد قدرت نوشته همایون کاتوزیان و … نام برد.
درباره مصدق پایان نامه های مختلفی نیز نگاشته شده است از جمله آنها : مقایسه تطبیقی سیاستهای قوام السلطنه و مصدق در قبال حزب توده در دانشگاه امام صادق علیه السلام . 1381 . استاد راهنما: عبدالرضا هوشنگ مهدوی | دانشجو: حبیب ساسانی. بررسی بازتاب عملکرد دکتر محمد مصدق در جهان عرب ، دانشگاه تبریز – دانشکده علوم انسانی و اجتماعی . 1392 . استاد راهنما: غلامعلی پاشازاده . جلیل نایبیان | استاد مشاور: محمد علی پرغو | دانشجو: داود عمرانی. بررسی اختلافات دکتر مصدق و مجلس هفدهم، استاد راهنما: محمدعلی اکبری | استاد مشاور: محمدعلی کاظم بیگی | دانشجو: فاطمه خندان. بررسی تطبیقی روابط فداییان اسلام با حکومت دکتر مصدق و دربار، استاد راهنما: احمد بخشایش اردستانی | استاد مشاور: بابک نادرپور | دانشجو: مرتضی ملکی. سیاست خارجی دولت دکتر مصدق، دانشگاه امام صادق علیه السلام . 1371 . استاد راهنما: محمدجواد شیخ الاسلامی | دانشجو: مرتضی صبوری. اندیشه سیاسی و روش حکومتی دکتر محمد مصدق، استاد راهنما: صادق زیبا کلام | استاد مشاور: ناصر تکمیل همایون | دانشجو: حمید فردوسیان. اما در موضوع مورد این پژوهش ، کسی به آن نپرداحته است. همچنین مقالات پراکنده ای در مورد مصدق و جبهه ملی نگاشته شده است.
روش شناسی تحقیق :
این پژوهش به روش کتابخانه ای انجام شده است یعنی پس از مراجعه به منابع (کتب، اسناد، مقالات و مجلات ….) اطلاعات جمع آوری شده و سپس به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته شده است.
بررسی و نقد منابع :
در مورد موضوع مورد بحث به صورت تخصصی کتابهای محدودی نگارش شده با این حال در رابطه با کودتای 28 مرداد و زندگی نامه ی مصدق، از جنبه های مختلف کتاب های ارزشمندی نگارش یافته اند این کتب را می توان به دو دسته تقسیم کرد کتاب های که به مسأله داخلی پرداخته اند و کتاب هایی که به مسائل خارجی توجه کرده اند برخی از آنها هم هر دو موضوع را بحث کرده اند ما در این قسمت به معرفی کتاب هایی که استفاده کرده ایم می پردازیم :
مصدق و کودتا: نوشته مارک جی.گازیوروسکی , مالکوم برن:
این کتاب نگاهی بر موضوعاتی می اندازد که همچنان در تحول روابط ایران و امریکا و استمرار مسائل مربوط به یکجانبه گرایی و پنهان کاری در سیاست خارجی ایالات متحده حائز اهمیت هستند. مارک گازیوروسکی و مالکوم برن طیف درخشانی از اندیشمندان بااستعداد را گرد آورده اند…. و این کتاب مجموعه ای است استثنایی که به چنین حادثه ی مهم و منحصر به فردی می پردازد.
نیروهای مذهبی در بستر حرکت نهضت ملی، اثر علی رهنما :
در این كتاب كه به مقطع تاریخی 1328 تا 28 مرداد 1332 (نهضت ملی شدن نفت و پیامدهای آن) اختصاص دارد، كنش، عملكرد، و تحولات درونی سه نحله و نیروهای شاخص مذهبی این دوره‌ی تاریخی، آیت الله بروجردی، آیت الله كاشانی، و نواب صفوی، رابطه‌ی هر یك از این‌ها با یك دیگر، و تاثیر هر یك بر نهضت ملی نفت بررسی شده است.” مولف دراین کتاب نقش آیت الله بروچردی، آیت الله کاشانی، مجتبی نواب صفوی و دکتر محمد مصدق را در جریان نهضت ملی نفت بررسی کرده و با ادله و دلایل و مستندات فراوان نوشته است که
