یارب دل ما را تو به رحمت جان ده درد همه را به صابری درمان ده
این بنده چه داند که چه می‌باید جست داننده تویی هر آنچه دانی آن ده
«ما از اسلام آموخته‌ایم که باید با پیروان ادیان دیگر با انصاف و عدالت برخورد کرد؛ این حکم اسلام به ما است.»(حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در دیدار با نمایندگان اقلیت‌های مذهبی کشور در مجلس شورای اسلامی)
چکیده
با بررسی مفهومی ارتباط میان‌فرهنگی در یک شبکه مفهومی به این نکته تاکید شد که ارتباط میان‌فرهنگی به ارتباط میان افرادی اطلاق می‌شود که به دو فرهنگ تعلق دارند. قرارگرفتن در دو جغرافیای فرهنگی سبب می‌شود دو طرفِ ارتباط در فهم همدیگر با دشواری مواجه گردند. بنابراین چیزی که بیش از همه در ارتباط میان‌فرهنگی با اهمیت می‌شود، تمایز فرهنگی است. تمایز فرهنگی ممکن است از زبان، قومیت، نژاد یا جغرافیای سیاسی ناشی گردد؛ اما بررسی‌ها نشان داد که می‌توان دین را مهمترین عامل تمایز فرهنگی تلقی کرد. این نگاه در رویکرد اسلامی به ارتباطات میان‌فرهنگی پررنگ‌تر می‌شود. در این‌صورت چنانچه یک طرفِ ارتباط «مسلمان» باشد، ارتباط میان‌فرهنگی به ارتباط مسلمان با غیرمسلمان اطلاق می‌گردد و عواملی همچون زبان، قومیت و نژاد و جغرافیا کمرنگ می‌گردند. به‌خصوص این‌که دین به‌طور عامدانه تلاش دارد مرزهای عقیدتی را برجسته و دیگر مرزها را نادیده بگیرد. الگوی ارتباط میان‌فرهنگی در اسلام رویکردی هنجاری و ارزشی به ارتباطات میان‌فرهنگی است. تتبع ادبیات موجود درباره الگو نشان داد که دست‌کم شش تلقی از الگو وجود دارد لکن هیچ‌کدام از آنها به‌تنهایی در این پژوهش مطمح‌نظر نیستند. الگوی ارتباط میان‌فرهنگی ترسیم چارچوب کنش میان‌فرهنگی از نگاه اسلامی است. چارچوب کنش میان‌فرهنگی بر پایه شش اصل مستخرج از آموزه‌های اسلامی استوار است. در پاسخ به این پرسش اصلی که «دین اسلام چه الگویی برای ارتباطات میان‌فرهنگی ارائه می‌دهد» و از آنجا که در پژوهش پیش‌رو تلاش شده به مسائل موجود در این عرصه نیز توجه شود، «روش مقایسه‌ای نامتوازن پیوسته» به‌عنوان رویکرد کلی در پیش گرفته شد. در حاشیه این رویکرد، از ظرفیت روش‌های تحلیل محتوای کیفی(از جمله: حوزه معنایی، تحلیل مضمون، تفسیری و اجتهادی) برای فهم مطلوبیت‌ها و نیز استخراج اصول حاکم بر ارتباط میان‌فرهنگی استفاده شد. حاصل بحث آن است که الگوی ارتباط میان‌فرهنگی، الگویی هنجاری است و کنشی که با الهام از این الگو صورت گیرد، کنش دعوتی نام می‌گیرد. کنش دعوتی گفتگوی مبتنی بر حکمت با هدف دعوت به راه خداست که در قالب مشترکات ادیان، فطرت بشری و نیز دین اسلام تجلی می‌یابد.
کلیدواژه: ارتباط میان‌فرهنگی، الگوی ارتباط میان‌فرهنگی، کنش میان‌فرهنگی، کنش دعوتی، نظام ارتباطی
فهرست مطالب
کلیات 1
بیان مسأله 1
ضرورت و اهمیت تحقیق 6
فرضیه‌ها 6
بخش اول: چارچوب مفهومی 7
فصل اول: تعریف مفاهیم 9
1-1- الگو 9
1-1-1- الگو به‌مثابه مدل 11
1-1-2- الگو به‌مثابه نظریه 12
1-1-3- الگو به‌مثابه انگاره 13
1-1-4- الگو به‌مثابه نقشه راه 13
1-1-5- الگو به‌مثابه اسوه 15
1-1-6- الگو به‌مثابه نظم 16
1-2- جمع‌بندی: 17
1-3- ارتباطات 25
1-4- فرهنگ 28
رابطه فرهنگ و ارتباطات 37
1-5- ارتباطات میان‌فرهنگی 38
1-5-1- شبکه مفهومی ارتباطات میان‌فرهنگی 44
1-5-1-1- ارتباط دورن‌فرهنگی 45
1-5-1-2- ارتباط فرهنگی 45
1-5-1-3- ارتباط بین‌فرهنگی 46
1-5-1-4- تماس فرهنگی 46
1-5-1-5- ارتباط بین‌الملل 47
1-5-1-6- دیپلماسی عمومی 47
1-5-1-7- دیپلماسی فرهنگی 48
1-6- کنشگران و محمل‌های ارتباطات میان‌فرهنگی 50
1-6-1- مهاجران 52
1-6-2- جهان‌گردان 52
1-6-3- مبلغان 54
1-6-4- بازرگانان و تجار 55
1-6-5- ورزشکاران 56
1-6-6- دانشمندان و نظریه‌پردازان 56
1-6-7- کاروان‌های آموزشی و اردوهای علمی 57
1-6-8- جلسات مناظره 57
فصل دوم: مروری بر ادبیات نظری 61
2-۱- تحليل بنيادين انديشه‌هاي ارتباطات میان‌فرهنگی 61
2-۲- رويکردهاي عرفاني- فلسفي، تاريخي و فقهي 64
2-۳- نظريات ارتباطات میان‌فرهنگی 68
2-۳-۱- نظريه انطباق ارتباطي 68
2-۳-۲- نظريه مذاکره بر سر وجهه 68
2-۳-۳- نظريه کدهاي گفتار 68
2-۳-۴- ابعاد مربوط به تفاوتهاي فرهنگي 69
2-۳-۵- نظريه نقض انتظار 69
2-۳-۶- مديريت اضطراب و عدم قطعيت 69
2-۳-۷- نظريه جامعه ارتباطات بين‌قومي 70
2-۳-۸- هويت فرهنگي از کولير و توماس 71
2-۳-۹- مذاکره بر سر هويت 72
2-۴- انديشه‌هاي معطوف به عمل در ارتباطات میان‌فرهنگی ِغرب 73
2-۴-۱- لری سماور: اهميت فرهنگ در ارتباطات 73
2-۴-۲- نپ: مسائل و شاخص‌ها 75
2-۴-۳- ناوینگر: موانع ارتباط 76
2-۴-۴- هالیدی: مدلهاي کاربردي و مفاهيم نظري 78
2-۴-۵- گادیگانست: انتظار، ابهام و اضطراب 80
2-4-6- ریدموند و بونی: مهارت ارتباطی و اضطراب: 84
2-4-7- کلک و مارتین: کاهش حساسیت‌های بین‌فرهنگی 85
2-5- رویکردهای هنجاری به ارتباط میان‌فرهنگی 85
فصل سوم: روش‌شناسی 93
3-1- بررسی رویکردهای روشی موجود 93
3-1-1- رویکرد علم اجتماعی(پوزیتویستی) 95
3-1-2- رویکرد تفسیری 98
3-1-3- رویکرد انتقادی 100
3-1-4- رویکرد دیالکتیکی 101
3-1-5- رویکرد ارتباطی 102
3-2- رویکرد دینی (اسلامی) 106
3-4- پیوند روش با ادبیات نظری 114
3-5- روایی و پایایی 115
3-6- منابع تحقیق 116
بخش دوم: اسلام و ارتباطات میان‌فرهنگی 119
فصل چهارم: توسعه مفهومی میان‌فرهنگی 129
مقدمه 129
تبیین بحث 131
دین، مهمترین عامل تفاوت فرهنگی 136
فصل پنجم: مبانی نظری 147
5-1-اسلام و اندیشه میان‌فرهنگی 147
5-2- توحیدگرایی، مبنای تعاملات اجتماعی 156
5-3- جایگاه ارتباط میان‌فرهنگی در جغرافیای ارتباطی مومنان 160
فصل ششم: الگومندی ارتباط میان‌فرهنگی 167
مقدمه 167
تحلیل کنش 167
معنامندی کنش 169
دلالت‌های معنا برای کنش 171
فصل هفتم: اصول حاکم بر ارتباطات میان‌فرهنگی 179
7-1- اصل دعوت 180
7-1-1- متعلقِ دعوت (مبنای مفاهمه) 185
7-1-1-1- دعوت به اسلام 187
7-1-1-2- دعوت به مشترکات ادیان 190
7-1-1-2-1- دعوت به مشترکات مصداقی از مجادله احسن 195
7-1-1-2-2- موعودگرایی مصداقی از امر مشترک میان‌دینی 196
7-1-1-2-3- اقتدای حضرت مسیح به ولی‌عصر عج 197
7-1-1-3- دعوت به فطرت 198
7-2- تولی و تبری 204
7-3- حفظ عزت و سیادت اسلامی 207
7-3-1- تقدم مصالح معنوی بر مصالح مادی 211
7-3-2- تقدم مصالح جمعی بر منافع فردی 213
7-۳-3- تحریم سلطه سیاسى(نفی سبیل) 214
7-۳-3-۱ تحریم وابستگى به بیگانگان 217
7-۳-4- تحریم‌هاى اجتماعى 217
7-۳-4-۱- حكم به نجاست ذبح غیرمسلمان 217
7-۳-4-۲- عدم ثبوت حق شفعه براي كافر 218
7-۳-4-۳- تحریم ازدواج زن مسلمان با غیرمسلمان 218
7-۳-4-۴- جواز ازدواج مرد مسلمان با زنان اهل کتاب 219
7-۳-4-۶- اعمال محدودیت‌های اجتماعی 220
7-۳-5- محدودیت‌های فرهنگی 222
7-۳-5-۱- نفى نمادهاى كفرآلود و تحريم و تشابه فرهنگى به بيگانگان 222
7-۳-5-۲- حرمت كتب ضاله 222
7-4- رعایت اصول انسانی واخلاقی 222
7-4-۱- عدالت 225
7-4-۱-۱-عدالت با اهل کتاب در سیره‌ی معصومین علیهم‌السلام 227
7-4-۱-2- وفای به‌عهد در برخورد با غیر مسلمانان 228
7-4-۱-3- امانت داری در حق غیر مسلمانان 230
7-4-۲- احسان 231
7-4-۲-۱- تکریم خویشاوندان غیرمسلمان 233
7-4-۲-۲- گذشت و عفو در برخورد با غيرمسلمانان 233
7-4-۲-۳- رعایت حقوق کودکان و سالخوردگان غیرمسلمان 236
7-4-۲-۴- حمایت و یاری غیرمسلمانان 236
7-۴-۳- کرامت انسانی 237
7-۴-۳-۱- پرهیز از غیبت، تهمت، عیبجویی، تمسخر و… 238
7-۴-۳-۲- رعایت ادب اسلامی: اجتناب از تحقیر و توهین 239
7-5- همزیستی مسالمت‌آمیز 240
7-5-1- باور به کرامت ذاتی انسان 244
7-5-2- احترام متقابل 245
7-5-2-۱- احترام به مقدسات 246
7-5-2-۲- احترام به آزادی 249
7-5-2-۲-۱- آزادي مراسم و شعائر مذهبی 249
7-5-2-۲-۲- آزادي در انتخاب محاكم 251
7-5-2-۲-۳- آزادی مالكيت فردي 252
7-5-2-۲-۴- مالكيت اهل كتاب 252
7-5-2-۲-۵- آزادي تجارت 253
7-5-2-۳- مدارا و نیکو سخن گفتن 253
7-5-2-۴- حسن معاشرت 257
۴-5-2-۴-۱- سلام و تحیت در برخورد با اهل کتاب 262
7-5-2-۴-۲- پذیرش دعوت 263
7-5-2-۴-۳- عفو و گذشت درباره اهل كتاب 265
7-5-2۴-۴- دوستي و محبت غيرمسلمانان 265
۴-۵-3- تسامح در پذیرش اسلام: حجیت ظواهر 265
7-6- طبقه‌بندي‌هاي مختلف غیرمسلمانان و ضرورت موضع‌گيري‌هاي مختلف درباره ايشان 266
7-6-1- اهل کتاب و کفار غیرحربی 268
7-6-1-1- طهارت اهل كتاب و آثار مترتب بر آن 268
7-6-1-2- یک مثال از تعامل رهبر معظم انقلاب با اهل کتاب 273
7-6-2-کفار حربی و مشرکان 275
7-6-2-۱- نهی از شركت در مجالس كافران: 276
7-6-2-۲- نهی از هم‌رازي باكافران: 276
7-6-2-۳- نهی از ازدواج با كافران: 277
7-6-2-۴- جداسازي كافران محارب از سایر كافران 278
7-6-2-۵- رد هديه مشركان 278
نتیجه‌گیری 278
فصل هشتم: کنش دعوتی، الگوی ارتباط میان‌فرهنگی اسلامی 287
کنش دعوتی، برآیند اصول حاکم بر ارتباط میان‌فرهنگی 287
مقایسه کنش دعوتی و کنش ارتباطی 289
مقایسه کنش دعوتی با سایر کنش‌ها 295
8-1- دلالت‌های کنش دعوتی در ارتباط میان‌فرهنگی 304
8-1-1- بهره‌گیری از روش‌های سه گانه حکمت، موعظه و جدال احسن 305
7-1-1-1- غلبه بر موانع ارتباط 311
7-1-1-1-1- سوء تفاهم‌ها(به‌عنوان مهمترین مانع ارتباط) 311
7-1-1-1-2- قوم‌مدارای 315
7-1-1-1-3- موانع عاطفی 318
7-1-1-1-4- ارتباط يکسويه در فضاي گفتگو 319
7-1-1-1-5- شروع از نقاط منفي (انتقاد گزنده) 319
7-1-1-1-6- پرسشگري منفي 320
7-1-1-2-1- برخورداری از دانش‌های ضروری برای ارتباط میان‌فرهنگی 322
7-1-1-2-2- آشنایی با زبان مخاطب 323
7-1-1-2-3- اطلاع از حساسیت‌های فرهنگی 328
7-1-1-2-4- پاسخ گویی به پرسش‌ها 332
7-1-1-3- پشتیبانی گفتار با عمل 333
7-1-1-4- اتباع احسن 336
7-1-1-5- صبر و شکیبایی در دعوت به اسلام 338
فصل نهم: خلاصه و نتیجه‌گیری 340
منابع و مآخذ 348
کلیات
بیان مسأله
ارتباط در گذشته و براي انسان نخستين، افزون بر كاركردهايي كه در جهت حفظ حيات و ياري‌گرفتن از ديگران داشته، زمينه‌ساز فعاليت‌هاي اجتماعي و سرآغازي بر زندگي اجتماعي بوده است. اما در عصر حاضر اهميت برقراري ارتباط به‌حدي است كه انسان، پيوسته در جهت ابداع و ساخت انواع وسايل، ابزارها، روش‌ها و شيوه‌هاي كارآمدتر ارتباط جمعي و بين‌فردي كوشيده است. وقتی با دیگران اختلاف پیدا می‌کنیم، کارشناسان به‌ما پیشنهاد می‌کنند با یک‌دیگر گفت‌و گو کنیم. ارتباط داشتن و کسب مهارت ارتباط‌گیری با دیگران در شکل‌های گوناگون ارتباط اجتماعی در زندگی همه ما نقش مهمی ایفا می‌کنند. از سال‌های نخستین به‌ناچار با زبان‌های بیگانه آشنا می‌شویم و برای این‌که آنها را به‌خوبی یاد بگیریم، کار و تمرین مستمر می‌کنیم. دو زبانه بودن به‌تدریج به شرط لازم بسیاری از شغل‌ها تبدیل شده است. مسأله فقط توانایی زبانی نیست، بلکه کسب مهارت و آشنایی با نظام‌های ارتباطی مهم دیگر نیز اهمیت دارد. بنابراین، مهارت‌های ارتباطی محدود به‌مهارت‌های زبانی نمی‌شود، بلکه همچنین شامل مهارت داشتن در نظام‌های نشانه‌ای و ارتباطی دیگر به‌منظور اجرای صحیح نیز می‌شود.1 به این‌ترتیب رسانه‌ها تاثیرات شگرفی برجای می‌گذارند لکن تاثیر رسانه‌ها صرفا سطحی، آن هم در سطح جهانی نیست، بلکه آنها تاثیرات عمیقی بر مناسبات اجتماعی و روابط انسانی نیز داشته‌اند. شبکه اینترنت شکل ارتباطی کاملا جدیدی است که نتایج پیدایش آن هنوز بر ما روشن نیست.
با همین اشاره سطحی می‌توان پی برد که ما برای زندگی کردن در جامعه جدید تا چه میزان به ارتباط وابسته‌ایم و این پدیده چه نقشی در زندگی ما ایفا می‌کند. «ارتباط» عنصری اجتناب‌ناپذیر و ساختاری در جامعه
