نام خانوادگی: شفیعی
نام: اشکان
عنوان پایان‌نامه: ارزیابی توسعه پایدار روستایی با رویکرد سیستمی (مطالعه موردی: بخش حُمیل)
استاد راهنما : دکتر محسن آقایاری هیر
استاد مشاور : میرستار صدرموسوی
مقطع تحصیلی: کارشناسی ارشد
رشته: جغرافیا و برنامهریزی روستایی
گرایش: مدیریت توسعه پایدار روستایی
دانشگاه : تبریز
تعداد صفحات : 118
دانشکده: جغرافیا و برنامهریزی
تاریخ دفاع: 14/06/1394
چکیده:
ارزیابی پایداری توسعه روستاها و سطحبندی آن‌ها جهت شکل دادن سلسله مراتبی از سکونتگاههای روستایی با روابط و کارکرد مطلوب، همواره یکی از دغدغههای برنامهریزان و متولیان امر توسعه روستایی بوده است. اما فقدان رویکرد سیستمی و جامع در نظام برنامهریزی کشور و عدم توجه مسئولین به عوامل تأثیرگذار طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به‌صورت یکپارچه در برنامههای عمرانی، موجب شکلگیری نظام فضایی نامتعادل در عرصههای روستایی شده است. ارزیابی پایداری توسعه و شناخت شاخصهای آن در کنار شناسایی وجوه اصلی ناپایداری میتواند بهعنوان اولین قدم در آسیبشناسی توسعه روستایی و ایجاد برنامهریزی سیستماتیک جهت حرکت روستاها به سمت توسعه پایدار باشد. در این پژوهش، با رویکرد سیستمی شاخصهای توسعه پایدار شناسایی و برای 65 روستای بخش حُمیل شهرستان اسلامآباد غرب سنجش شد. این رویکرد توانایی شناخت روابط علت و معلولی و بازخورد هر یک از عوامل دخیل در توسعه پایدار را دارا میباشد. با توجه به این توانایی، شبیهسازی و مدلسازی توسعهپایدار سهولت مییابد. در پژوهش حاضر با استفاده از یکی از بصریترین و قویترین ابزارهای شبیهسازی به نام «سیستم داینامیک» ،توسعه پایدار بخش حُمیل شبیهسازی شد و با انجام سناریور در بخش اشتغال، جمعیت و منابع طبیعی، روند توسعه منطقه مورد مطالعه، در افق 1404 بررسی گردید. نتایج نشان داد شاخصهایتوسعه بخش حُمیل در طول ده سال آینده پایدار نخواهند بود.
كلمات كليدي: ارزیابی توسعه پایدار، روستا، رویکرد سیستمی، بخش حُمیل، سیستم داینامیک.
عنوان صفحه
فصل اول : کلیات پژوهش
1-1 مقدمه 1
1-2 بیان مسئله 2
1-3 سئوالات تحقیق 4
1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق 4
1-5پیشینه تحقیق 6
1-5-2 منابع خارجی 8
1-6 فرضیات تحقیق 10
1-7 اهداف تحقیق 10
1-7-1 اهداف کلی 10
1-7-2 اهداف اختصاصی 10
1-8 مشکلات و محدودیتهای تحقیق 10
فصل دوم: ادبیات، مفاهیم و مبانی پژوهش
2-1 مقدمه: 12
2-2 تعاریف: 12
2-2-1 تعریف پایداری: 12
2-2-2 توسعه پایدار: 15
2-2-3 مفهوم توسعه پایدار روستایی: 18
2-3 سیر تحول مفهومی و نظری توسعه: 20
2-3-1 تراوش گرایی 23
2-3-2 نظریه روان‌شناختی 23
2-3-3 نظریه دوگانگی 24
2-3-4 نظریه مراحل رشد 25
2-3-5 نظریه‌های نو مارکسیستی در تبیین توسعه‌نیافتگی کشورها 25
2-3-6 نظریه وابستگی 26
2-3-7 نظریه نیازهای اساسی: 27
2-3-8 نظریه ساختارگرایی: 28
2-4 تاریخچه توسعه پایدار: 28
2-5 اصول توسعه پایدار: 30
2-5-1 کنار گذاشتن تصور انسان بهعنوان مالک محیط: 30
2-5-2 عدالت و برابری 31
2-5-3 آشتی توسعه و پایداری 31
2-5-4 مشارکت و وفاق 31
2-5-5 مردم محور بودن 31
2-5-6 برنامه جامع، چرخهای تلفیقی 31
2-5-7 دیدی سیستمی و کلگرایانه 31
2-5-8 ساخت، بر روی آنچه وجود دارد 32
2-5-9 انعطاف‌پذیری 32
2-5-10 استفاده عاقلانه از منابع 32
2-5-11 تفکر جهانی و عمل محلی 32
2-6 سیر تحول توسعه روستایی: 33
2-6-1 استراتژی‌های توسعه روستایی: 35
2-7 ارزیابی توسعه پایدار روستایی: 40
2-8 رویکرد سیستمی در ارزیابی توسعه پایدار روستایی: 45
2-8-1 تعریف رویکرد سیستمی: 45
2-8-2 فرایند رویکرد سیستمی: 46
2-8-3 اجزای سیستم: 47
2-8-4 انواع سیستم: 48
2-8-5 مزیتهای رویکرد سیستمی: 49
2-9 شبیهسازی سیستمی در برنامهریزی توسعه پایدار روستایی:.. 52
2-9-1 دلایل استفاده از شبیهسازی: 52
2-9-2 موارد استفاده از شبیهسازی: 53
2-9-3 سیستم داینامیک: 54
2-10 جمعبندی و نتیجهگیری 56
فصل سوم: مواد و روشها
3-1 مقدمه: 58
3-2 کلیات روش تحقیق: 58
3-3 عملیاتی نمودن فرضیات: 59
3-4 جامعه آماری و روش نمونه‌گیری: 63
3-4-1 معرفی منطقه موردمطالعه: 63
3-4-1-1 رودخانه راوند: 65
3-4-2 اطلاعات کلی روستاهای حُمیل: 66
3-4-2-1 کشاورزی منطقه: 68
3-4-2-2 زمینشناسی منطقه: 68
3-4-2-3 ارتفاع: 69
3-4-2-4 شیب: 70
3-4-2-5 اقلیم منطقه: 71
3-4-2-6 بارندگی:………………………………………………………………… 73
3-4-2-7 دما :…………………………………………………………………….. 74
3-5 ابزار و روش گردآوری دادهها: 75
3-6 روش تجزیه‌وتحلیل دادهها: 75
3-6-1 ونسیم:…………………………………………………………………………………………………………………. 76
3-7 جمعبندی و نتیجهگیری: 80
فصل چهارم: تجزیه‌وتحلیل دادهها
4-1 مقدمه: 82
4-2 یافتههای توصیفی تحقیق: 83
4-2-1 سن پاسخگویان: 83
4-2-2 جنسیت پاسخگویان: 83
4-2-3 وضعیت تحصیلی پاسخگویان: 84
4-3 یافتههای تحلیلی تحقیق: 84
4-3-1 روابط علت و معلولی شاخصهای توسعه پایدار: 84
4-3-2 دیاگرام علت و معلولی بعد زیستمحیطی توسعه پایدار: 84
4-3-3 دیاگرام علت و معلولی بعد اجتماعی توسعه پایدار: 85
4-3-4 دیاگرام علت و معلولی بعد اقتصادی: 87
4-3-5 دیاگرام علت و معلولی کلی توسعه پایدار روستایی: 89
4-3-6 میزان استانداردشده متغیرهای مدل: 91
4-3-7 دیاگرام جریان: 99
4-4 معادلات مدل توسعه پایدار بخش حمیل: 103
4-5 شبیهسازی: 105
4-6 سیاستگذاری و سناریوسازی: 107
4-7 آزمون فرضیات: 109
4-8 جمعبندی یافتههای تحقیق: 113
فصل پنجم: جمعبندی و نتیجهگیری
4-1 نتیجهگیری: 114
4-2 پیشنهاد‌ات: 116
منابع …………………………………………………………………………………………………………………………….118
فهرست جداول
جدول2-1: خلاصهای از پارادایمها و تجربیات توسعه روستایی از دهه 1960 تا دهه 2000 34
جدول2- 2: ابعاد و شاخصهای پایداری 44
جدول2-3: مقایسه رویکرد سیستمی و رویکرد عقلایی (کلاسیک) 46
جدول 3-1: شاخصها و معرفهای توسعه پایدار روستایی 59
جدول3-2: متغیرهای مدل سیستم داینامیک توسعه پایدار 61
جدول 3-3: اطلاعات کلی از روستاهای بخش حُمیل 65
جدول 3-4: متوسط بارندگی ماهانه اسلامآباد غرب در دوره زمانی(1385-1393) 72
جدول 3-5: میانگین دمای ماهانه شهرستان اسلامآباد غرب در دوره زمانی(1385-1393) 73
جدول 3-6: نحوه جمعآوری داده برای معرفها 74
جدول 4-1: آمار توصیفی سن پاسخگویان 83
جدول 4-2: توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب متغیر سطح تحصیلات 84
جدول 4-3: مقادیر استانداردشده شاخصهای بعد زیستمحیطی 91
جدول 4- 4: مقادیر استانداردشده شاخصهای بعد اقتصادی 93
جدول 4-5: مقادیر استاندار شده شاخصهای بعد اجتماعی 95
جدول 4-6: ادامه مقادیر استاندارد شده شاخصهای بعد اجتماعی 97
جدول 4-7 : معادلات شبیهسازی توسعه پایدار روستایی 103
فهرست نقشه
نقشه3-1: موقعیت بخش حُمیل 63
نقشه3-2: موقعیت روستاهای بخش حُمیل و رودخانه راوند 64
نقشه3-3: نقشه گسل محدوده موردمطالعه 68
نقشه3-4: نقشه سطوح ارتفاعی بخش حُمیل 69
نقشه3-5: شیب بخش حُمیل 70
نقشه3-6: نقشه تقسیمبندی اقلیم بخش حُمیل 71
فهرست نمودار
نمودار 3-1: میانگین بارش ماهانه شهرستان اسلامآباد غرب در دوره زمانی(1385-1393) .72
نمودار 3-2: میانگین ماهانه دمای شهرستان اسلامآباد غرب در دوره زمانی(1385-1393) 73
نمودار4-1 : شبیهسازی جمعیت در افق 1404 105
نمودار4-2 : شبیهسازی اشتغال در افق 1404 106
نمودار4-3 : شبیهسازی منابع طبیعی در افق 1404 107
نمودار4-4 : سناریو نرخ مهاجرت در افق 1404 108
نمودار4-5 : سناریو اشتغال‌زایی در افق 1404 109
نمودار4-6 : روند کاهش میزان سه شاخص اشتغال، جمعیت و منابع طبیعی 110
فهرست اشکال
شکل 2-1: معیارهای پایداری 14
شکل 2-2: معناشناسی توسعه پایدار 15
شکل 2- 3: محیطها و ابعاد توسعه پایدار 16
شکل 2-4: روشهای اصلی ارزیابی پایداری 43
شکل 2-5: تفاوت دو دیدگاه سیستمی و جزئینگر 45
.شکل 2-6: اجزای سیستم 47
شکل 2-7: مراحل مدلسازی در سیستم داینامیک 54
شکل3-1: فرآیند مدلسازی… 75
شکل3-2: فرایند مدلسازی در پویاییشناسی سیستم 76
شکل3-3: دو نمایش معادل از ساختار انباشت و جریان. 79
شکل3-4: مدل تحلیلی تحقیق 81
شکل4-1: دیاگرام علّی بعد زیستمحیطی توسعه پایدار . 85
شکل4-2: دیاگرام علی بعد اجتماعی توسعه پایدار 87
شکل4-3: دیاگرام علّی بعد اقتصادی توسعه پایدار 88
شکل4- 4: دیاگرام علت و معلولی توسعه پایدار روستایی 90
شکل4-5: نمودار جریان منابع طبیعی 99
شکل4-6: نمودار جریان سرمایهگذاری 100
شکل4-7 : نمودار جریان هزینه درمان 101
شکل4-8 : نمودار جریان جمعیت 101
شکل4-9 : نمودار جریان توسعه پایدار روستایی 102
شکل4-10 : شبیهسازی کلی مدل توسعه پایدار بخش حُمیل 112
مقدمه
توسعهی پایدار مفهومی است که در سالهای اخیر بهعنوان یک مسئلهی جهانی به آن نگریسته شده است. این مفهوم، از دیدگاههای مختلف موردبررسی قرارگرفته و نهادهای بسیاری کوشیدهاند از آن بهعنوان راهبردی مناسب جهت مقابله با چالشهایی، نظیر افزایش جمعیت، تخریب زیستمحیطی، محدودیت منابع، نابرابری اجتماعی- اقتصادی، بیکاری، فقر و ناهنجاریهای اجتماعی استفاده کنند (صرافی، 1379: 8). به تعبیر سازمان بهرهوری آسیا، توسعه پایدار راهبردی است برای ارتقای بهرهوری و عملکرد زیستمحیطی در راستای توسعه همه‌جانبه اجتماعی و اقتصادی و هدف آن ارتقای کیفیت زندگی انسان است (APO, 2005). بنابراین توسعه پایدار روستایی رهیافتی برای توسعه است که در آن، کارایی، عدالت و پایداری باهم تلفیق‌شده‌اند، به‌گونه‌ای که کارایی متضمن استفاده بهینه از منابع، عدالت متضمن فقرزدایی و کاهش شکاف بین فقرا و ثروتمندان و هدف از پایداری نیز پایداری معیشت با حفظ امرارمعاش آینده از طریق حفظ منابع طبیعی است (Brouwer, 2004: 4). درواقع پایداری نگهداری بدون اضمحلال، پشتیبان و تکیهگاه زندگی میباشد (Gane, 2007: 132). آنچه امروز در مورد توسعهی مناطق روستایی مطرح است، توسعه پایدار روستایی است. توسعهای که بتواند نیازهای کنونی بشر را تأمین کند بدون آنکه توانهای محیطی و زیستی نسلهای آینده را در تأمین نیازهایشان به مخاطره اندازد (بری، 1380: 282).
ارزیابی پایداری توسعه روستاها و سطحبندی آن‌ها جهت شکل دادن سلسله مراتبی از سکونتگاههای روستایی با روابط و کارکرد مطلوب، همواره یکی از دغدغههای برنامهریزان و متولیان امر توسعه روستایی بوده است. اما فقدان رویکرد سیستمی و جامع در نظام برنامهریزی کشور و عدم توجه مسئولین به عوامل تأثیرگذار طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به‌صورت یکپارچه در برنامههای عمرانی، موجب شکلگیری نظام فضایی نامتعادل در عرصههای روستایی شده است. ارزیابی پایداری توسعه و شناخت شاخصهای آن در کنار شناسایی وجوه اصلی ناپایداری میتواند بهعنوان اولین قدم در آسیبشناسی توسعه روستایی و ایجاد برنامهریزی سیستماتیک جهت حرکت روستاها به سمت توسعه پایدار باشد. برای ارزیابی توسعه پایدار باید شاخصهای تعریف شوند. شاخصها بهعنوان واژهای دارای مفهوم ضمنی، وسیلهای هستند که ارزیابی پیشرفتهای آینده را فراهم میآورند و از طرف دیگر مقصد و هدف را بیان میکنند (Patrick, 2002: 5). شاخصها مجموعه دادههای مخصوص یا دگرگون‌شده‌ای هستند که اطلاعات ضروری را برای سیاستگذاران و عموم مردم فراهم میآورند(Miranda, 1999:
