آتنا حاجی آخوندی
استاد راهنما: دکتر عبدالرسول قاسمی
استاد مشاور: دکتر فرشاد مومنی
استاد داور: دکتر عاطفه تکلیف
تابستان 1394
تقدیم به روح پدر بزرگوارم
وتقدیم به خانوادهی عزیزم
بخصوص مادر عزیز تر از جانم
وسرانجام تقدیم به همسر مهربانم
که در تمامی لحظات زندگی حامی و پشتیبانم بودهاند.
سپاس گزاری
حمد و سپاس ایزد منان را که با الطاف بی کران خود توفیق آموختن و اشتیاق فهمیدن را در تمام مراحل زندگیم به من ارزانی داشته است. پس رعایت ادب مخلوق بر خالق است تا اول شکر را از او به جا آورم، باشد که مقبول درگاهش افتد.
دوم تشکر را تقدیم به آنانی که پیغمبران علم و چراغهای معرفت طالبان علماند،که این مجال تشکری است اندک از استادان ارجمند، جناب آقای دکتر عبدالرسول قاسمی به خاطر تلاشها و راهنماییهای مفیدشان و جناب آقای دکتر فرشاد مومنی که زحمت مشاوره پایان نامه اینجانب بر عهده ایشان بوده است و همچنین از سرکار خانم دكتر تکلیف به عنوان داور پایان نامه که با ارائه پیشنهادات وبررسیهای علمی خود در غنا بخشیدن به این پایان نامه نقش بزرگی داشتند، کمال تشکر و قدردانی را دارم.
چکیده
بررسی عملکرد اقتصادی کشورها – بویژه کشورهای نفتی- نشان میدهد که همواره رشد اقتصادی این کشورها بر پاشنه درآمدهای نفتی نچرخیده است و این ناسازگاری تا بدانجا پیش رفته که نظریههایی همچون نفرین منابع طبیعی برای توجیه این حقایق ارائه شده است. این پژوهش درنظر دارد تا به بررسی تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم منابع طبیعی بر فساد در قالب یک مدل بینکشوری بپردازد. مدل بین کشوری به کار رفته در این تحقیق نشان میدهد درآمدهاي ناشی از فروش منابع طبیعی هم بصورت مستقیم بر کاهش آزادی از فساد مؤثر بوده است و هم با تأثیر بر کیفیت نهادی، زمينه افزایش فساد را در کشورهای مورد مطالعه فراهم نموده است.
در این مطالعه هدف بررسی تأثیر منابع طبیعی بر کیفیت نهادی می باشد، در این راستا با استفاده از سیستم معادلات همزمان (روش پانل) در دوره زمانی سالهای1996 تا 2012 ، ارتباط بین منابع طبیعی، کیفیت نهادها و فساد در 12 کشور نفتخیز (عضو اوپک) بررسی شده و در کنار این متغیرها از سایر متغیرهای مستقل اثرگذار بر متغیرهای درونزا استفاده شده است. نتایج تخمین مدل نشان میدهد که کشورهایی که دارای منابع طبیعی هستند مستعدترین کشورها در ابتلا به فساد به شمار می روند و همچنین اینکه منابع طبیعی به خودی خود عامل اصلی این مشکل نبوده بلکه وضعیت نامناسب (کیفیت نهادی) در این کشور هاست که سبب بروز این مشکل اساسی و بزرگ (فساد) شده است.
کلید واژه: اوپک، فساد ، منابع طبیعی،نفت
طبقهبندی JEL: D73 ، P28
فهرست مطالب
فصل اول كليات پژوهش
1.1 مقدمه 2
2.1 بيان مسئله 3
3.1 اهميت و ضرورت موضوع 6
4.1 اهداف تحقيق 6
5.1 سوال هاي تحقيق 7
6.1 فرضيه هاي تحقيق 7
7.1 متغير هاي در نظر گرفته شده 8
8.1 تعريف مفاهيم و واژگان اختصاصي طرح 9
9.1 روش گرد آوري اطلاعات و داده ها 10
10.1 مشكلات و تنگناهاي تحقيق 10
11.1 قلمرو سازماني تحقيق 11
فصل دوم مباني نظري و پيشينه تحقيق
1.2 مقدمه 13
2.2 پيشينه مطالعات تجربي 14
3.2 مروري بر مطالعات بين المللي 15
4.2 مروري بر مطالعات داخلي 26
5.2 نتيجه گيري مطالعات داخلي و بين المللي 31
6.2 نهاد 32
7.2 بررسي ابعاد مختلف نفين منابع در اقتصاد هاي وابسته به منابع طبيعي 38
8.2 نفرين منابع 38
9.2 پديده نفرين منابع و توسعه اقتصادي 40
سازوكار انتقال درآمد هاي عظيم منابع بر عملكرد اقتصادي 43
كاهش بلند مدت رابطه مبادله، نوسان درآمد و اثر ازدحام 43
2.10.2 بيماري هلندي 44
3.10.2 تاثيرات نهادي 46 1.3.10.2 حكمراني و نهاد ها 47
1.1.3.10.2 نهاد ها به چه دليل مهم هستند؟ 48
2.1.3.10.2 نابرابري 48
3.1.3.10.2 انگيزه ها – هزينه هاي مبادله و تعهد 49
4.1.3.10.2 حقوق مالكيت 50
5.1.3.10.2 ثبات 51
2.3.10.2 رانت جويي 52
3.3.10.2 تنازع و كشمكش 54
4.3.10.2 فساد 55
1.4.3.10.2 تعريف فساد 55
2.4.3.10.2 تاريخچه فساد 57
3.4.3.10.2 ارتباط فساد با منابع طبيعي 60
4.4.3.10.2 رانت جويي و فساد 62
5.4.3.10.2 سياست هاي بروكراتيك 63
5.3.10.2 پاسخگويي 64
1.5.3.10.2 كمبود لوازم مورد نياز براي پاسخگويي 65
2.5.3.10.2 دلالت هاي سياسي تقسيم بندي هاي بخشي 66
3.5.3.10.2 حمايت و سركوبي 67
4.5.3.10.2 اثرات ضعف محدوديت هاي مالي 68
5.5.3.10.2 ماليات 69
6.3.10.2 نتيجه گيري فصل دوم 70
فصل سوم روش پژوهش
1.3 مقدمه 72
2.3 مدل تجربي تعيين ارتباط منابع طبيعي، نهاد ها و فساد 73
3.3 روش پنل 75
4.3 نتيجه گيري 81
فصل چهارم تجزيه تحليل داده ها (يافته ها)
1.4 مقدمه 83
2.4 برآورد مدل و تحليل نتايج 84
3.4 بررسی تأثیر منابع طبیعی و سطح درآمد سرانه و تأثیر متقابل آن ها بر کیفیت نهادی 84
4.4 بررسی تأثیر منابع طبیعی و سطح درآمد سرانه و تأثیر متقابل آن ها بر کیفیت نهادی 88
5.4 نتيجه گيري 90
فصل پنجم بحث و نتيجه گيري
1.5 پيشنهادها 92
2.5 پيشنهاد براي مطالعات آتي 94
فهرست منابع انگليسي 95
فهرست منابع فارسي 97
پيوست A 98
پيوست B 103
فهرست جداول
جدول(1): بررسي آمار شاخص هاي به كار رفته در مطالعات پيشين 31
جدول (2) : کاربرد آزمون چاو در بررسی تأثیر عوامل نهادی و وفور منابع طبیعی بر آزادی از فساد 84
جدول (3) : کاربرد آزمون هاسمن در بررسی تأثیر عوامل نهادی و وفور منابع طبیعی بر آزادی از فساد 85
جدول (4) : کاربرد آزمون چاو در بررسی تأثیر عوامل نهادی و وفور منابع طبیعی بر آزادی از فساد (دادههای نرمالیز شده) 86
جدول (5) : کاربرد آزمون هاسمن در بررسی تأثیر عوامل نهادی و وفور منابع طبیعی بر آزادی از فساد (دادههای نرمالیز شده) 87
جدول (6) : کاربرد آزمون چاو در بررسی تأثیر وفور منابع طبیعی بر کیفیت نهادی 88
جدول (7) : کاربرد آزمون هاسمن در بررسی تأثیر وفور منابع طبیعی بر کیفیت نهادی 89
کلیات پژوهش
مقدمه
در دهههای اخیر، کشورهایی که درآمدهای منابع طبیعی بیشتری داشتهاند عملکرد اقتصادی ضعیف تری نسبت به سایر کشورها داشتهاند. مدل بین کشوری به کار رفته در این تحقیق نشان میدهد که وابستگی کشورها به منابع طبیعی متمرکز بوده و مهمترین علت ایجاد این مشکل، وضعیت نامناسب نهادی در این کشورهاست. کشورهای عضو اوپک نمونهی خوبی برای بررسی این جنبه از بلای منابع بوده و نشان داده شده است که کیفیت ضعیف نهادی در این کشورها سبب گردیده وابستگی شدید اقتصاد آنها به درآمدهای نفتی (که خود عاملی در تخریب کیفیت نهادی در این کشورها بوده است)، عملکرد ضعیف اقتصادی در نیم قرن گذشته را موجب گردد. وجود نهادها یا زیرساخت ضعیف نیز به بروز فساد و ایجاد فرصتهای رانتجویی برای در اختیار گرفتن درآمد ناشی از وفور منابع کمک میکند. بنابراین اکثر کشورهای نفتخیز با رشد اقتصادی پایین روبرو هستند.
در این مطالعه هدف بررسی تأثیر منابع طبیعی برفساد از کانال کیفیت نهادی میباشد، در این راستا با استفاده از روش سیستم معادلات همزمان (روش پانل) در دوره زمانی سالهای1996 تا 2012 ، ارتباط بین منابع طبیعی، کیفیت نهادها و فساد در چند کشور نفتخیز (عضو اوپک) بررسی شده و در کنار این متغیرها از سایر متغیرهای مستقل اثرگذار بر متغیرهای درونزا استفاده شده است. نتایج تخمین مدل نشان میدهد که کشورهایی که دارای منابع طبیعی هستند مستعدترین کشورها در ابتلا به فساد به شمار می روند و همچنین اینکه منابع طبیعی به خودی خود عامل اصلی این مشکل نبوده بلکه وضعیت نامناسب (کیفیت نهادی) در این کشورهاست که سبب بروز این مشکل اساسی و بزرگ (فساد) شده است.
2.1 بیان مسئله
توجه به اثرات ناشي از يك ثروت عظيم بر يك جامعه، به نوشتههاي ابن خلدون، فيلسوف عرب قرن چهاردهم بر ميگردد. اخيراً نقل قول جالبي ازجان بدن1 فيلسوف فرانسوي قرن شانزدهم ارائه شده است كه “مردماني كه در زمين هاي حاصلخيز و پربار زندگي مي كنند، عموماً سست و بزدل مي باشند؛ درحالي كه برعكس آن زمينهاي خشك و كم حاصل مردماني ميسازد كه با شرايط وفق يافته و در نتيجه بادقت، هوشيار و كوشا ميباشند”.
بر اساس منطق ساده عقل سليم كه معتقد است اگرچه با پول نميتوان خوشبختي و شادكامي را خريد، اما پول وسيلة خوبي براي پرداخت ميباشد، درآمدهاي عظيم ناشي از منابع طبيعي مانند نفت بايد موجب ايجاد ثروت براي يك اقتصاد شده، فرآيند اقتصادي را بهبود بخشيده و فقر را كاهش دهد؛ اما براي سالهاست كه تجربه گرايي علّي خلاف اين امر را نشان میدهد.
تعداد زيادي از كشورهاي داراي منابع طبيعي غني، عملكرد ضعيفتري نسبت به كشورهاي فقير از لحاظ منابع طبيعي، در زمينة فرآيند رشد و توسعه اقتصادي و كاهش فقر داشته اند .موضوع عملكرد اقتصادي ضعيف كشورهاي داراي منابع طبيعي غني در ادبيات اقتصادي، اخيراً به عنوان فرضيه ” نفرين منابع ” معرفي و شناخته شده است .درحالي كه تعداد زيادي از كشورها به خاطر هجوم درآمدهاي منابع طبيعي دچار نفرين شده اند، اما در برخي ديگر از كشورها اوضاع اينگونه نبوده است؛ بنابراين پديدة نفرين منابع، يك قانون آهنين نيست، بلكه پديده اي است كه احتمال تكرار وقوع آن بسيار زیاد می باشد.
درآمدهاي نفتي در كشورهاي نفت خيز مشكلات اقتصادي فراواني را در عموم كشورهاي نفتخيز ايجاد نموده است. مديريت صحيح درآمدهاي نفتي در كشورهاي نفت خيز مستلزم شناخت همه جانبه و كسب دانش لازم در مورد اثرات درآمدهاي نفتي، مكانيسم اثرگذاري و كانالهاي اثرگذاري آن بر اقتصاد كشورهاي صادر كننده م باشد، تا بر مبناي دانش به دست آمده، بتوان سياستهاي مناسبي جهت كاهش هزينههاي درآمدهاي نفتي بر اقتصاد و بهره برداري حداكثري از منافع آن اتخاذ نمود.
اگر تحليلهاي صرف اقتصادي جهت تبيين اثرات رانت حاصل از منابع طبيعي مانند تحليلهاي مبتني بر نوسانات قيمت ها و به تبع آن درآمدهاي منابع طبيعي يا تحليلهاي مبتني بر بيماري هلندي را مبنا قرار دهيم، آنگاه در تحليل نحوه اثرگذاري اين درآمدها بر اقتصاد تفاوتي نميكند كه چنين درآمدهايي وارد چه كشوري، در چه زماني و تحت چه شرايط نهادي – ساختاري مي گردند؛ به عبارت روشن تر اگر قرار بر اين باشد كه رانت حاصل از منابع نفتي به لحاظ نظري و به طور كلي و عمومي منجر به بيماري هلندي گردد، اين امر در نهايت در هر كشور ديگري به وقوع خواهد پيوست.
در واقع اساساً منابع نفت و رانت حاصل از آن به خودي خود نمي تواند يك نفرين يا موهبت تلقي گردد؛ بنابراين سؤال اساسي اين است كه مباني بنيادي تعيين كننده اين امر كه رانت حاصل از منابع نفتي در يك اقتصاد به نفرين منتج خواهد شد يا موهبت، چيست؟ چه چيز تغيير و تحولات مسير رشد و توسعه اقتصادي يك كشور نفت خيز را تعيين مينمايد؟ رانت حاصل از
