فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده أ
فصل اوّل: کلیات
1-1. تعریف مسئله 2
1-2.پیشینه پژوهش 3
1-3. حدود پژوهش 3
1-4. فرضیّات پژوهش 3
1-5. اهداف پژوهش 4
1-6. روش انجام تحقیق 4
1-7. کاربردهای متصوّر از تحقیق 4
1-8. مراجع استفاده کننده از نتیجه پایان نامه 4
1-9. معرفی فصل های پایان نامه 5
فصل دوم:مبانی نظری تحقیق
بخش اول (عرفان و تصوّف) 8
2-1-1. تاریخچه گرایش انسان به خدا 8
2-1-2. عرفان و تصوّف 9
2-1-2-1. عرفان عملی 10
2-1-2-2.عرفان نظری 11
2-1-3. تصوّف، اصل و منشأ آن 11
2-1-4. مقامات و احوال 13
2-1-4-1. مراحل مقامات و احوال 13
2-1-4-2. تعریف مقام و مراحل آن 15
2-1-4-2-1. مقامات 16
2-1-4-3. حال 17
2-1-4-3-1. شمار احوال 17
2-1-5. عشق 18
2-1-5-1. تفاوت بین عشق و عقل 20
2-1-6. تجلّی 21
2-1-7. اسماء و صفات خداوند 22
2-1-8. وحدت وجود 23
2-1-9.عرفان و ادبیات 24
بخش دوم : (انسان کامل ) 25
2-2-1.انسان در اندیشه های مختلف 25
2-2-2. مکتب عقل 26
2-2-3. مکتب تصوف 27
2-2-4. مکتب عشق 28
2-2-5.مکتب قدرت 29
2-2-6. مکتب اومانیسم 30
2-2-7. «انسان کامل» در اسلام 31
2-2-7-1. ارزشهای انسانی 31
2-2-7-2.ضد ارزشهای انسانی 32
2-2-7-3. ویژگیهای انسان کامل در قرآن کریم 32
2-2-7-4. موانع کمال انسان در قرآن کریم 33
2-2-8.انسان کامل در اندیشههای عرفانی 34
2-2-9. شریعت، طریقت، حقیقت 35
2-2-9-1. شریعت 35
2-2-9-2. طریقت 35
پی نوشت 38
فصل سوم: شرح احوال و آثار اوحدی مراغه ای
3-1.اوحدی مراغهای (اصفهانی) 40
3-2 .آثار اوحدی 41
3-2-1. دیوان قصاید و ترجیعات و غزّلیّات و رباعیات: 41
3-2-2 . دهنامه یا منطقالعشاق 41
3-2-3 . جام جم 41
3-3.تاریخ عصر اوحدی 42
3-4. تصوّف در عصر ایلخانی 43
3-5.اوحدی و شاهان و رجال 44
3-5-1. ارغون خان: 44
3-5-2. سلطان محمود غازان(از 694 تا 730) 45
3-5-3.سلطان محمد خدابنده اولجایتو(از 703 تا 716) 45
3-5-4. سلطان ابوسعید بهادر خان بن اولجایتو(از 716 تا 736) 45
3-5-5. خواجه غیاثالدین محمد ابن رشیدالدین 46
3-6.افکار و اندیشههای اوحدی 46
پی نوشت : 49
فصل چهارم: یافتههای تحقیق
(عرفان و انسان کامل در دیوان اوحدی مراغهای )
4-1. عرفان در دیوان اوحدی 51
4-1-1. عرفان عملی 51
4-1-1-1. طلب 51
4-1-1-2. تهذیب اخلاق 52
4-1-1-3. توبه 52
4-1-1-4. حیرت 53
4-1-1-5. فنا و بقا 54
4-1-1-6. خوف و رجا 54
4-1-1-7. توکّل 55
4-1-1-8.تسلیم 55
4-1-1-9. فقر 56
4-1-2. عرفان نظری 57
4-1-2-1. وحدت وجود 57
4-1-2-2. تجلّی 59
4-1-2-3. سریان عشق 59
4-1-2-4. عالم مظهر جمال و جلال حق 59
4-1-2-5. معاد عرفانی 61
بخش دوم: انسان کامل در دیوان اوحدی 61
قسمت اوّل: 62
4-2-1. عوامل کمال 62
4-2-1-1. عشق 62
4-2-1-1-1. موهبت ازلی و ابدی 63
4-2-1-1-2. از بین برنده خودخواهی 64
4-2-1-1-3. از بین برنده غرور و تکبر 65
4-2-1-1-4. عشق راهنمایی برتر از عقل 66
4-2-1-2. «می و مستی» 66
4-2-1-2-1. گشاینده راز 67
4-2-1-2-2. عامل یکرنگی و صفا 67
4-2-1-2-3. غم زدا 68
4-2-1-2-4. بخشش ازلی 68
4-2-1-3. خوش باشی 69
4-2-1-3-1. می 69
4-2-1-3-2. طبیعت زیبا 69
4-2-1-3-3. دیدار یار 70
4-2-1-3-4. موسیقی 70
4-2-1-4. اغتنام فرصت 70
4-2-1-4-1. می و خوش باشی 71
4-2-1-4-2. نیکی به خلق 72
4-2-1-4-3 .عشق ورزی 72
4-2-1-5 .عیب پوشی 73
4-2-1-6. دعای صبح و آه شب 73
4-2-1-7 .ترک تعلّق 74
4-2-1-7-1 .بیاعتبار دانستن جهان 75
4-2-1-7-2. عشق 75
4-2-1-7-3. مستی 77
4-2-1-8 .نیکی به خلق 77
4-2-1-9.صبر و توکّل 78
4-2-1-10. لطف و رحمت الهی 79
4-2-1-11. رندی 79
4-2-1-11-1.عاشقی 81
4-2-1-11-2. خاموشی 81
4-2-1-11-3 .تسلیم و رضا 82
4-2-1-11-4.باده نوشی و شادخواری 82
4-2-1-11-5 .آگاهی از اسرار نهان 83
4-2-1-11-6 .در ستیزه با ریاکاری 83
4-2-1-11-7. استقبال از بدنامی 83
4-2-1-11-8 .بلاکش و دور از راحت 84
4-2-1-11-9 .توبه شکن 84
بخش دوم 85
قسمت دوم 85
4-2-2 .موانع کمال 85
4-2-2-1. پیروی از عقل جزوی 85
4-2-2-1-1. عقل محرکی به سمت درس و مدرسه 86
4-2-2-1-2.مانع عشق 87
4-2-2-1-3 .سبب حرص 87
4-2-2-1-4 .منبع علم بی عمل 87
4-2-2-2. عیبجویی 88
4-2-2-3 .ریا و سالوس 89
4-2-2-4. بخل و بخیلان 91
4-2-2-5 .ترک طاعات و عبادات 91
4-2-2-6. مصاحب ناجنس 92
4-2-2-7 .آزار دیگران 93
4-2-2-8 .تعلق به دنیا 93
بخش دوم 94
قسمت سوم 94
4-2-3.انسان کامل 94
4-2-3-1. سرگشتگی و آرزوی یافتن دلیل راه 96
4-2-3-2. پی بردن به لزوم پیر 96
4-2-3-3.تخطئه پیران جاهل 97
4-2-3-4.«پیر» گزینش اوحدی 97
فصل پنجم : نتیجه گیری، تنگناها و پیشنهادهای پژوهش
نتیجه گیری 100
تنگناهای پژوهش 102
پیشنهاد 102
منابع و ماخذ 103
فصل اوّل
کلّیّات
فصل اوّل : کلّیّات
مقدمه
1-1. تعریف مسئله
از موضوعات بنیادی و بسیار مهمّی که اندیشه بشر را همواره به خود مشغول داشته، وجود خداست و افراد بنابر ماهیّت خود برداشتی ویژه از خدا دارند. بنابر دیدگاه های مکاتب مختلف خداشناسی، عقلیّون شناخت و معرفت خدا را با مشرب عقل، ظاهرگرایان با توجه به ظواهر آیات و روایات، حسّیّون و طبیعیّون با مطالعه در طبیعت و علوم مختلف تجربی و حسّی و مکتب شهود و عرفان با دلسپردن به جانان و تزکیه نفس و شهود میدانند. در حوزهی عرفان، نوع تصوّر و تلقّی عارفان از خدا، تعیینکننده جهانبینی و شناخت شخصی آنهاست و این تلقّیها که برآیند نگرش و تجربیّات فردی آنان است در متون منظوم و منثور بازتاب داشته است. دین مبین اسلام، ترقّی و جلوهای به ادب فارسی بخشید. ازمهمترین مضامینی که برگرفته از آیین اسلام است و به بهترین شیوه در ادب فارسی تجلّی یافت، آموزهها و مسائل اخلاقی و عرفانی است که شاعران و نویسندگان توجّه خاصّی بدان داشتهاند.اوحدی مراغهای در زمرهی شاعرانی است که داد سخن را در این معنی به تمامی داده به گونهای که آثار وی مشحون از این آموزهها و برشمردن فضائل و رذائل اخلاقی است. وی ضمن بیان و شرح نمونههایی از مفاهیم اخلاقی فردی، به ذکر مفاهیم اخلاق اجتماع نیز پرداخته است. و از موضوعات و محورهای عمدهی شعر پارسی، انسان است و هر شاعر صاحب اندیشهای به توصیف انسان، نوع زندگی و وضع جامعهاش پرداخته است، و چون غالب آنان وصول به کمال را غایت طلب و حیات انسان دانستهاند، الگویی از انسان کامل و برتر نیز ارائه نمودهاند؛ اما با توجّه به دیدگاههای متفاوت هر یک از شاعران، سیمای ارائهشده از این انسان نیز با یکدیگر متفاوت است. در این پایان نامه که«عرفان و انسان کامل در دیوان اوحدی مراغهای» بررسی خواهد شد، سعی میشود تا به سؤالات زیر پاسخ داده شود:
1- تصور اوحدی مراغهای از خدا چیست؟
2- الگوی سالک در دیوان اوحدی کیست ؟
3- عوامل کمال انسان از دیدگاه اوحدی چگونهاند؟
4- موانع کمال از دیدگاه اوحدی کدامند؟
1-2. پیشینه پژوهش
دربارهی موضوع موردتحقیق ما (بررسی اندیشههای عرفانی در دیوان اوحدی مراغهای)پایان نامه،کتاب یا مقالهای نوشته نشده است. اما به طور جداگانه دربارهی خدا یا دربارهی انسان کامل کتابها و مقالاتی به عرصهی چاپ رسیده است که به برخی از آنها اشاره میکنیم :
1-نظریهی انسان کامل در مکتب ابن عربی و مولوی. محبوبه مونسان. مقاله9. دوره4. شمارهی 14. تابستان 1389. صص 159-185.
2-نگاهی روانشناختی به ((انسان کامل از دیدگاه قرآن)).محمد تقی محمدی و محمدرضا سالاری فر. دو فصلنامهی مطالعات اسلام و روانشناسی. سال 5. شماره ی 9. پاییز و زمستان1390. صص33-56.
3-مصداق کمال انسان از دیدگاه استاد مصباح با نگاهی برقرآن و روایات. احسان ترکاشوند. دانشنامه موضوعی قرآن. سال20. شماره 164. مرداد 1390. صص 5-18.
4-سیمای انسان کامل از دیدگاه قرآن و عرفان. محمد هادی مرادی و مهین عنافجه. فصلنامهی آفاق دین. سال2. شماره6. پاییز1390.
5-سیر و تطوّر مفهوم خدا از دکارت تا نیچه.صالح حسن زاده. با مقدمهی حمیدرضا آیت اللهی. چاپ اول. 1387. تهران. نشر علم.
1-3. حدود پژوهش
دیوان کامل اوحدی مراغهای، با عنایت به تاریخ عصر و مکاتب معرفتی قبل و بعد از او.
1-4. فرضیّات پژوهش
1- به نظر میرسد اوحدی از خدا تصوری عرفانی و شخصی دارد و تصور خود را از خدا با اوصافی انسان گونه بیان میکند.
2- به نظر میرسد «پیر و مرشد» الگوی سالک در دیوان اوحدی است.
3- تصوّر میشود، عاشقی و رندی، ترک تعلّق، عبادت و عبودیّت، امید به رحمت الهی، نیکی به خلق و اغتنام فرصت، از عمدهترین عوامل کمال از دیدگاه اوحدی باشند.
4- به نظر میرسد، ریا و سالوس، آزار دیگران، تعلّق به دنیا و ترک طاعات و عبادات میتوانند از مهمترین موانع کمال از دیدگاه اوحدی باشند.
1-5. اهداف پژوهش
بررسی مفهوم خدا و شناسایی تصوّرات و دیدگاه اوحدی از خدا و شناخت عوامل و موانع کمال انسان و انسان کامل از دیدگاه اوحدی مراغهای.
1-6. روش انجام تحقیق
روش فیشبرداری و مطالعه کتابخانهای و روش انجام کار توصیفی و تحلیلی است.
1-7. کاربردهای متصوّر از تحقیق
این پژوهش برای آشنایی با اندیشه اوحدی است و با ارائهی شناختی دقیق از خداوند، زمینه جهت پویایی اندیشههای نسل حاضر و آینده، فراهم میشود. همچنین بهرهگیری از نتایج این تحقیق برای دانشجویان زبان و ادبیات فارسی.
1-8. مراجع استفاده کننده از نتیجه پایان نامه
این پژوهش میتواند مورد استفاده جامعه دانشگاهی، آموزش و پرورش و دیگر مراکز پژوهشی در حوزهی علوم انسانی قرار گیرد.
1-9. معرفی فصل های پایان نامه
این رساله از پنج فصل تشکیل شده است که عبارتند از:
1- فصل اوّل (کلیات)
2- فصل دوم ( مبانی نظری تحقیق)
فصل دوم به دو بخش:1-عرفان و تصوّف 2- انسان کامل تقسیم شده است. در بخش عرفان به مسائلی مانند: عرفان عملی و نظری، تصوّف، مراحل حالات و مقامات، عشق، وحدت وجود، تجلّی، اسماء و صفات الهی و عرفان و ادبیّات پرداختهشدهاست و در بخش دوم، بررسی انسان کامل از دیدگاه مشهورترین مکاتب فکری و معرفتی و در نهایت به اسلام پرداخته شده است؛ این مکاتب عبارتند از: مکتب عقل، عشق، تصوف، قدرت و اومانیسم.
هدف از این فصل، طرح مسائل عرفانی و همچنین دیدگاههای مکاتب مختلف و اسلام درباره خدا و انسان کامل است تا از این رهگذر ابتدا اهمیت موضوع عرفان و خداشناسی و موضوع کمال و انسان کامل از دیدگاه های مختلف و مکاتب را بررسی نموده ، سپس تفاوت یا تشابه مسائل عرفانی و سیمای انسان کامل در اشعار اوحدی را با آنها روشن سازیم.
3- فصل سوم (شرح احوال و آثار اوحدی مراغهای )
در این فصل پس از نگاهی اجمالی به زندگی و آثار و افکار و اندیشههای اوحدی، دورنمایی از تاریخ عصر او ارائه گردیده، تا تأثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر بر افکار و نگرش او نسبت به عرفان و انسان کامل مورد بررسی قرار گیرد.
4- فصل چهارم (یافته های تحقیق)
این فصل که بحث اصلی پایان نامه را تشکیل می دهد، دارای دو بخش است:
بخش اوّل عرفان و مسائل عرفانی، که در دو قسمت عملی و نظری بررسی شد.
در قسمت عرفان عملی، به حالات و مقامات نظیر: طلب، تهذیب اخلاق، توبه، حیرت، فنا، بقا و… و در قسمت عرفان نظری، به عناوینی چون: وحدت وجود، تجلی، سریان عشق و… در دیوان اوحدی
اختصاص دادهشدهاست. و در بخش دوم یعنی، انسان کامل، در سه قسمت: عوامل کمال، موانع کمال و انسان کامل در اشعار اوحدی مورد بررسی قرار گرفت.
5- فصل پنجم (نتیجه گیری)
این فصل به ذکر نتایجی اختصاص دارد که از تحقیقات و پژوهش های این پایان نامه حاصل شده است.
در ذیل ابیاتی که از اوحدی مراغهای است، برای جلوگیری از تطویل نام شاعر، از کلمه «دیوان » استفاده شده است
