چکع حاضر حاوی مطالب نو و جدید خواهد بود که می‌تواند منبع مفیدی را فراهم نماید.
نوع و روش تحقیق:
نوع تحقیق حاضر بنیادی است که در آن از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است و نتایج تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و آراء وحدت رویه قضایی و نظریات مشورتی و فیش برداری مطالب مورد نیاز بدست آمده است.
تقسیم بندی مطالب:
نوشتار حاضر مشتمل بر 5 فصل می‌باشد:
1- در فصل اول با ذکر مختصری از تاریخچه ازدواج و تعدد زوجات در ادیان مختلف، شرایط جواز تعدد زوجات را در اسلام و در قانون ایران بیان می نماییم.
2- فصل دوم را به «اسباب ایجاد تعهد بر عدم ازدواج مجدد» در حقوق ایران و فقه اسلامی اختصاص خواهیم داد و بیان می‌کنیم که منشأ ایجاد این تعهد را باید عقد بدانیم، اعم از اینکه این تعهد ناشی از خود عقد باشد یا ناشی از شرط ضمن عقد نکاح یا عقد دیگر. از آنجایی که بررسی و تشریح اسباب ایجاد تعهد به عدم ازدواج مجدد، نیازمند تبیین کلیاتی در باب عقد و تعهد بوده، لذا در بخش اول فصل گریزی به این مفاهیم زده و در مبحث اول کلیاتی از تعهد را بیان کرده و ضمن بیان الفاظ مشابه آن، گذری اجمالی به موضوع تعهد خواهیم زد و از آنجایی که لازمه‌ی ورود به بحث شروط، تبیین عقود و شقوق مختلف آن است، لذا در مبحث دوم ضمن بیان معنی و مفهوم عقد و الفاظ مشابه آن، به طور اختصار اقسام عقود را به اعتبارات مختلف بیان می کنیم و در بخش دوم فصل ضمن بیان اسباب ایجاد تعهّد در حقوق ایران، منشأ تعهد به عدم ازدواج مجدد را تبیین و بررسی می‌نماییم.
3- در فصل سوم به بررسی «شرط» می‌پردازیم لذا در بخش اول این فصل به بیان معنی و مفهوم شرط از جنبه‌های مختلف لغوی، عرفی، اصطلاحی، فلسفی، فقهی و حقوقی اختصاص داده و در بخش دوم، اقسام شرط را به اعتبار ارتباط با عقد و همچنین به اعتبار نفوذ در عقد، در مباحث جداگانه ای مورد بررسی قرار خواهیم داد و قالب و نوع شرط خودداری از ازدواج مجدد را مشخص می‌نماییم.
4- از آنجایی که تا اصل مشروعیت و اعتبار شرط خودداری از ازدواج مجدد اثبات نشود، طبیعی است که نمی‌توان آثار و ضمانت اجرای آن را بررسی نمود لذا با گذری اجمالی بر نظرات ارائه شده از سوی فقهای اسلام، حقوقدانان و مراجع عظام، مشروعیت و اعتبار این شرط را در فصل چهارم مورد نقد و بررسی قرار می‌دهیم.
5- پس از اثبات مشروعیت شرط خودداری از ازدواج مجدد، آثار و ضمانت اجرای این شرط مورد بررسی قرار می‌گیرد و بیان می‌شود که چنانچه زوج از تعهد خویش تخلف ورزد، این امر چه تأثیری بر روی رابطه زوجیت او با زوجه اول و دوم خواهد داشت و زوجه اول از چه حقوقی برخوردار خواهد شد.
فصل اول:
ازدواج و تعدد زوجات
مقدمه‌ی فصل:
طبیعی‌ترین شکل زناشویی، تک‌همسری است که در آن روح اختصاص جاری است؛ بدین معنا که هریک از زوجین احساسات و عواطف و منافع دیگری را از آن خود می‌دانند. نقطه مقابل تک‌همسری، چندهمسری است و اشکال گوناگون دارد که بهترین شکل آن «تعدد زوجات» است که در طول تاریخ میان ملل مختلف حتی قبایل وحشی نیز وجود داشته و حتی در بعضی ملل شکل قانون به خود گرفته است.
در فصل اول این پژوهش سعی برآن شده است که نشان دهیم برخلاف دید مخالفین و منتقدین، تعدد زوجات از ابتکارات دین مبین اسلام نبوده و به اصطلاح از احکام تأسیسی دین اسلام نیست، بلکه از احکام امضایی بوده و آن را پذیرفته است، اما این پذیرش همراه با حدود و قیودی بوده است؛ به دیگر معنا اسلام از یک‌سو نامحدودی را در تعدد زوجات برداشت و برای آن حداکثر که چهار زن می‌باشد قائل شد و از سوی دیگر قیود و شرایطی برای مردان قرار داد تا هرکس به خود اجازه ندهد که همسران متعدد اختیار کند. شرایطی که اسلام برای مردان قرارداده‌است آنچنان ظریف و حساس بوده که دارا بودن این شرایط جز برای معدود افرادی امکان پذیر نخواهدبود.
با وجود تحدید و تقییدهای خاصی که دین مبین اسلام در تعدد زوجات مقرر می‌دارد، اما این قیود و شروط توقفی نبوده و با توجه به نقش زمان و مکان و تغییراتی که در شیوه‌ی زندگی مردم بوجود آمده و نیز نگرش متفاوتی که جامعه امروز به مسأله ازدواج دارد، به روزتر شده است به طوری که قانونگذار ایران نیز از این نظر پیروی کرده و با ایجاد یک سری قیود و شرایطی در ازدواج مجدد، سعی در محدود ساختن آن نموده‌است تا به این ترتیب از مشکلات تبعی این گونه ازدواج‌ها بکاهد.
اگرچه حقوق ایران درباره‌ی ازدواج مجدد در سالهای اخیر دستخوش تحولات و دگرگونی‌هایی شده و در مجموع تغییر در جهت محدود ساختن مرد بوده و اخلاق عمومی نیز مؤید چنین تغییری بوده‌است اما با این وجود به نظر می‌رسد که قوانین موضوعه ما در این خصوص دارای نقص و اجمال و گاهی تعارض با حقوق اسلام می‌باشد.
باتوجه به مراتب فوق، فصل جاری به دو بخش تقسیم می‌شود؛
در بخش اول این فصل تاریخچه، اهداف و انواع ازدواج بررسی می‌شود و در بخش دوم، ضمن بیان پیشینه تاریخی تعدد زوجات در قبل و بعد از اسلام ضرورت‌ها و پیامدهای ازدواج مجدد و اهداف آن و همچنین شرایطی که در اسلام و به خصوص در حقوق ایران جهت ازدواج مجدد وجود دارد، بیان می‌شود.
بخش اول: ازدواج
نظر به اینکه فصل اوّل از رساله‌ی حاضر به تعدد زوجات اختصاص دارد، لازم است که قبل از بیان این موضوع پیرامون «ازدواج» سخن گوئیم تا به فهم بهتر ما در حکمت و فلسفه‌ی ازدواج مجدد یاری رساند. این امر مستلزم بررسی تاریخچه، اهداف و انواع ازدواج می‌باشد، لذا هریک از آنها را در مبحثی مجزّا مرور می کنیم.
مبحث اول: تاریخچه‌ی ازدواج
در این گفتار، تاریخچه‌ی ازدواج مجدد را در ادیان مختلف و در اسلام مورد مطالعه و بررسی قرار داده و هر یک را در گفتار جداگانه‌ای بیان می کنیم.
گفتار اول: تاریخچه‌ی ازدواج در ادیان مختلف جهان
طبیعی ترین و رایج ترین شکل رابطه‌ی بین زن و مرد، تشکیل خانواده (ازدواج) است. از این رو در ادیان مختلف هم به این مهم توجه شده‌است. از جمله ادیانی که به امر ازدواج توجه داشته، دین مسیح علیه‌السّلام است. در دین مسیح هفت آئین1 و شعار شناخته‌شده که پیروان مسیح معتقدند فیوضات خدا از این هفت طریق به طور نامرعی به انسان می‌رسد و در نجات و تقدس انسان اثر دارد و ازدواج یکی از این هفت شعار است.
ازدواج پدیده ای است که صرفاً دنیوی و انسانی به شمار نمی‌آید بلکه امری آسمانی و نشان دهنده‌ی محبّت خداوند متعال به انسان است و به همین دلیل است که طلاق و تجدید فراش در این دین مردود شناخته شده‌است؛ اما یادآوری این نکته لازم است که با همه‌ی ارزشی که در دین مسیحیت برای ازدواج ذکر شده، در مرتبه‌ی بعد از تجرّد قرار دارد؛ به عبارتی دیگر، اصل بر تجرّد است و ازدواج به خودی خود و ذاتاً ارزش و تقدسی ندارد بلکه صرفاً وسیله‌ای است برای حفظ آدمی از گناه و اگر کسی قادر به کنترل شهوات و امیال نفسانی خویش باشد، بهتر است ازدواج نکند چون فضیلت تجرد بیش از ازدواج است. بنابراین برخی از مسیحیان بر این باورند که ازدواج راه آسان زندگی دنیوی بدون ریاضت است و ریاضت دنیوی راه آسان تقرب به خداست و افرادی که مجرد زندگی می‌کنند همانند ملائکه هستند.
از بین سه فرقه‌ی مسیحیت،2 پروتستان‌ها شعائر دین از جمله ازدواج را بیشتر انتخاب می‌کنند و برخلاف دو فرقه‌ی دیگر که بین ازدواج و دست‌گذاری یکی را انتخاب می‌کنند، پروستان‌ها بین این شعار تناقضی نمی بینند؛ لذا کشیشانشان اگر ازدواج نکرده‌اند، می‌توانند ازدواج کنند. در آئین ارتودوکس اگر شخصی که قبلاً ازدواج کرده و متأهل است وارد کلیسا شود، می‌تواند «کشیش» شود اما نمی‌تواند «اسقف» شود، اما در فرقه‌ی کاتولیک، کسی که متاهّل است هرگز اجازه‌ی ورود به کلیسا را با عنوان کشیش ندارد. علت اصلی تشریع ازدواج در دین مسیح حفظ پاکی و طهارت است که خود پاکی و طهارت در مسیح دو سطح دارد: 1ـ پاکی از زنا 2ـ پاکی از ارتباط جنسی (هرچند در قالب ازدواج). بنابراین ازدواج در دیانت مسیح به خودی خود مطلوب و ارزشمند نیست تا برای خود ازدواج فلسفه‌ای بیان شود بلکه «غروبت» و «تجرد» که نقطه‌ی مقابل ازدواج است، گزیده‌ی نخست مسیحیت است و از ارزش بسزایی برخوردار می‌باشد. علت فرعی تشریع ازدواج، نجات و رستگاری است که مسیحیان معتقدند برای نجات و رستگاری، ازدواج که یکی از شعائر هفتگانه‌ی مسیحیت است ضروری می‌باشد.
در دین یهود برخلاف دین مسیح که پیروان خود را به تجرد وخویشتن داری دعوت می‌نماید، به ازدواج به عنوان فریضه‌ای دینی توجه شایانی شده‌است و همواره پیروان خود را دعوت می‌کند که زود ازدواج کنند. سنی که یهود برای ازدواج مناسب می‌دانند هجده سالگی برای پسر و دوازده سال و نیم برای دختر است و اجازه‌ی پدر در نکاح دختر را پس از بلوغ و رسیدن به سن ازدواج لازم نمی‌دانند. طبق قانون «تلمود»، اگر پدری دخترش را در حال خردسالی به نکاح کسی در آورد، دختر می‌تواند هنگام بلوغ و رسیدن به دوازده سالگی آن را فسخ نماید و دیگر احتیاجی به طلاق هم نیست.3 لذا ازدواج باید در شرایط سنی مناسبی صورت گیرد. از آن جا که توالد و تناسل در میان یهودیان از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است، رعایت هم کفو بودن در انتخاب همسر جزء قوانین و رسوم آنان به شمار می‌رود و اختلاف سنی بالا را مورد نکوهش قرار می‌دهند.
گفتار دوم: تاریخچه‌ی ازدواج در دین اسلام
همان‌طور که توالد و تناسل در کل نظام هستی در جمادات، نباتات و حیوانات وجود دارد، انسان به عنوان برگزیده مخلوقات نیز از این امر مستثنی نیست. در انسان ارضای غریزه جنسی بر اساس تکوین و طبیعت و جهت گیری صحیح غرایز صورت می‌گیرد. ازدواج در انسان باید مطابق قواعد شرعی و الهی صورت گیرد چرا که ازدواج یکی از سنن ارزشمند الهی است که باعث خیر و برکت و افزایش رزق و روزی است و اسلام به ازدواج به عنوان فریضه‌ای مقدس و مهم تأکید می‌نماید. در تعالیم دین اسلام ازدواج جزء مستحبات مؤکد است اما اگر عدم آن باعث گناه و زحمت شود واجب می‌گردد. در قرآن کریم آیاتی چند درباره‌ی ازدواج آمده‌است که دقت اسلام در این مسأله را می‌رساند:
«وَ أَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ و َالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ و َإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ و َاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ4»
«باید مردان بی زن و زنان بی شوهر و بندگان و کنیزان صالح و شایسته خود را همسر دهید اگر بینوا باشند خداوند به کرم و لطف خود توانگرشان خواهد ساخت که خدا رحمتش وسیع (و نامتناهی و به احوال بندگان) آگاه است». دستور اکید خداوند در این آیه بر امر ازدواج، نشان از اهمیت موضوع دارد. سپس می‌فرمایند اگر از ترس فقر ازدواج نمی کنید، بدانید که خداوند کریم و مهربان است. در آیه‌ی دیگر می‌فرمایند:
«و مِن کُلِ شَیء خَلَقنا زَوجَینِ لَعَلَّکُم تَذَکَّروُن»5
و از هر‌چیزی دو نوع (نر و ماده) بیافریدیم تا مگر متذکّر حکمت خدا شوید. آیات دیگری هم در این باره آمده‌است که ما به ذکر این دو آیه بسنده می‌کنیم. همچنین در اهمیت ازدواج حدیثی از پیامبر نقل شده که می‌فرمایند: «ما مِن شَی‌ءِ احبّّ الی الله عزّوَجَل من بیتِ یُعَمَّر بالنّکاح»6؛ ارزش هیچ چیزی نزد خداوند متعال به اندازه خانه‌ای که برای ازدواج ساخته می‌شود نیست. ایشان در جای دیگر می‌فرمایند: «یفتح أَبْوَابُ السَّمَاءِ فی اربعه مَوَاضِعَ عِنْدَ نُزُولِ الْمَطَرِ وَ عِنْدَ نَظَرِ الْوَلَدِ فی وَجْهِ الْوَالِدِ وَ عِنْدَ فَتْحِ بَابِ الکعبه وَ عِنْدَ النکاح»7؛ در چهار موقع درهای آسمان گشوده می‌شود؛ هنگام باریدن باران، وقتی که فرزند در صورت پدر می نگرد، زمانی که خانه کعبه را باز می‌کنند و در وقت اجرای عقد نکاح.
برخلاف مسیحیت که تجرد در مرتبه‌ای بالاتر از ازدواج قرار دارد و آیین کلیسا پیروان خود را دعوت به تجرد و خویشتن‌داری می‌نماید و به ازدواج به عنوان راهی برای نیافتادن در دام شیطان و گناه معرفی می‌کند، اسلام به عنوان کامل‌‌ترین و جامع‌ترین دین که به نیازهای انسان توجه خاصی
