فصل دوم: اسطوره و حماسه
2-1- اسطوره 9
2-1-1- تعریف اسطوره 9
2-1-2- انواع اساطیر 11
2-1-2-1- اساطیر آفرینش 11
2-1-2-2- اساطیر مرگ و فرجام 11
2-1-2-3- اساطیر برگزیدگان 12
2-1-2-4- اساطیر پهلوانان 12
2-1-2-5- اساطیر جانوران و گیاهان 12
2-1-2-6- اساطیر نوشدگی 12
2-1-2-7- اساطیر جدید 13
2-1-3- کارکرد اسطوره 13
2-2- حماسه 13
2-2-1- تعریف حماسه 14
2-2-2- انواع حماسه 15
2-2-3- موضوع حماسه 17
2-2-4- پهلوانان حماسه 18
2-2-5- فاصله اسطوره و حماسه 20
فصل سوم: بایسته های گنج
3-1- مار و اژدها 24
3-1-1- نماد مار 31
3-1-2- مار در خواب 32
3-1-3- دو مار به هم پیچیده 33
3-1-4- ماری که دمش را می‌گزد 33
3-1-5- ضرب المثل‌های مار 34
3-1-6-مهره مار 35
3-1-6- گنج و مار 35
3-2- طلسم 37
3-3-نهان خانه گنج 46
3-4-رنج و گنج 49
فصل چهارم: گنج‌بخشی و گنج‌آکنی
4-1- ارث و گنج 55
4-2- غنیمت جنگی 60
4-3- گنج بخشی 68
4-3-1- بخشش به درویش 69
4-3-2- بخشش به فرمانبرداران 78
4-3-3- بخشش به پهلوانان 80
4-3-4- بخشش به سپاهیان 83
4-3-5- بخشش به عنوان پاداش 87
4-3-6- بخشش برای صلح و جلوگیری از جنگ 88
4-3-7- بخشش به اختر شناسان 90
4-3-8- بخشش به شکرانه یافتن اسب 91
4-3-9- بخشش برای یاری پهلوان 92
4-3-10- بخشش در جشن ازدواج و جهیزیه 93
4-3-11- بخشش برای شادی روح شاه درگذشته 95
4-3-12-بخشش برای آبادانی مملکت 96
4-4-گنج‌آکنان 98
فصل پنجم: ارزنده‌تر از گنج
5-1-سرزمین 106
5-2-پهلوان 108
5-3-دانش 110
5-4-دادگری 113
5-5- نیک نامی 116
5-6-وزیر آگاه 118
5-7-مردم 120
5-8-فرزند 121
5-9-برادر 122
5-10-زن پاکدامن 124
فصل ششم: نتیجه‌گیری
نتیجه‌گیری 126
فهرست منابع 128
مقدمه:
حماسهها آثار ملی و از افتخارات هر ملتی هستند. در ایران حماسه‌های مختلفی وجود دارد که آنها را به حماسه‌های ملی، مذهبی و دینی تقسیم می‌کنند. در قرن‌های اوّل هجری با انقراض حکومت‌های ایرانی و غلبه اعراب و ترکها، ایرانیان برای حفظ ملیت، نژاد، فرهنگ و تمدن خویش به حماسه‌سرایی روی آور شدند و حماسه‌های بزرگی را خلق کردند که بزرگترین و برترین آنها حماسه‌ی حکیم ابوالقاسم فردوسی است. دیگر آثار حماسی نیز هر چند از نظر ارزش شعری هیچ گاه به پای حماسه‌ی استاد طوس نمی‌رسد ولی از نظر حماسی قابل ارج و ارزشمند هستند. فردوسی از بزرگان حماسه‌سرایی و موجب فخر هر ایرانی است. فردوسی منادی عزت و اصل و نسب ملت ایران و جامعه‌ی ایرانی است. در بین همه طبقات جامعه از عوام تا خاص، از بی سواد تا با سواد و از عامیان تا عارفان، کسی نیست که داستان نبرد رستم و سهراب و یا رستم و اسفندیار را نخوانده باشد و یا با شنیدن ابیاتی از شاهنامه به وجد نیاید و بر خالق این اثر بزرگ درود نفرستد. شاهنامه ادب ایرانی را نمایان ساخته است و سند بزرگ هویت ملی هر ایرانی است. کندوکاو در آن بیان تاریخ و فرهنگ و منش ماست. دکتر ذبیح الله صفا در کتاب حماسه سرایی در ایران بسیار کامل و جامع به این اثر بزرگ و افتخار آمیز که افتخار هر ایرانی است پرداخته است با این وجود هر چه دراین باره نوشته شود و به سخن آید باز نیاز به پژوهش بیشتری در این زمینه احساس می‌شود.
در حماسهها تنها سخن از جنگ و نبرد و کشتی و زور آزمایی‌های شاهان و پهلوانان نسیت، بلکه بیشتر به بیان فرهنگ و تمدن پرداخته شده است. حماسهها اخلاق و عقاید روش و منش آنان را نیز بیان می‌کند. در این آثار در بسیاری از موارد از زیبایی‌های اخلاقی پادشاهان و پهلوانان سخن به میان آمده است از جمله بی نیازی از مال و گنج بخشی، شجاعت، دادگری و عدالت و گاهی نیز از دنیا دوستی، تنگ نظری، آز و طمع آنها سخن رفته است که به جمع آوری مال و گنج منتهی می شود. این نوشتار با عنوان «گنج‌آکنی و گنج‌بخشی در حماسه‌های ایرانی» در پنج فصل تنظیم شده است که هدف آن بررسی این دو خصیصه در آثار حماسی با توجه به شاهنامه فردوسی، گرشاسپ نامه اسدی طوسی و فرامرز نامه خسرو کیکاووس است.
در فصل اوّل به کلیات پژوهش(بیان مسأله، اهداف پژوهش، روش پژوهش و …)پرداخته‌ایم.
درفصل دوم مبانی نظری و پیشینه تحقیق بررسی شده و به بیان اسطوره و زیبایی‌های آن پرداخته‌ایم وآن را در آثار حماسی بررسی می‌کنیم.
فصل سوم به بایسته‌های گنج اختصاص دارد. آن چه همواره در فرهنگ دیرینه ما در کنار گنج قرار داشته اند و به گونهای محافظ گنج‌ها بوده‌اند.
فصل چهارم به بیان استفاده از گنج و اهداف گنج‌بخشان و گنج‌آکنان از آن می پردازیم و در آخر با نتیجه گیری موضوع سخن را در فصل پنجم به پایان می‌رسانیم. امید است که مورد توجه و استفاده ادب آموزان قرار گیرد.
فصل اول
کلیات پژوهش
1-1-بیان مساًله
وقتی سخن از حماسه به میان می‌آید، تنها سخن از رزم و نبرد نیست، بلکه آداب و رسوم، فرهنگ و تمدن یک قوم بیان می‌شود. لباس پوشیدن، آداب نشست و برخاست، رفتار با دیگران، وطن‌دوستی، کشور‌داری، حکومت و سیاست همه ریشه در فرهنگ یک ملت دارند. در حماسهها سخن از پادشاهان، پهلوانان و رزم‌آوران یک ملت است و خصوصیات آنها بیانگر خصوصیات مردم آن سرزمین است. در حماسه ها درباره‌ی بخشش و گنج‌بخشی پادشاهان مطالبی نوشته شده است که شامل بخشش آنها به پهلوانان و مردم بوده است و گاهی نیز از طمع و آز آنان سخن گفته شده و از دنیا دوستی آنها سخن رفته است. ما در حماسهها و از جمله حماسه‌ی بزرگ استاد طوس بسیار با این موضوع برخورد می‌کنیم و برای بررسی علل و انگیزه‌های این رفتار به پژوهش پیرامون آن پرداخته‌ایم. «ثروت شاهان ایرانی با بخشش‌های عجیب آنان نیز از حد عادت فراتر است در صورتی که معمولاً عواید آنان از غنائم جنگ از باژ و ساو بدست می‌آید. برخی از پادشاهان خراج‌های چند ساله را می‌بخشند، مثلاً اردشیر ده سال از مردم خراج نمی‌گیرد و به رایگان سلطنت می‌کند و بهرام گور نه تنها از مردم خراج نمی‌ستاند بلکه هفت سال تمام از پادشاهان تابع و فرمانبردار خود باژ و ساو نمی‌پذیرد.» (صفا، 1352 : 240)
بخشش که در بسیاری از موارد حتی به بخشش جان نیز انجامیده است از رفتارهای پهلوانان و بزرگان ایران زمین است. آنان نه تنها به بخشش مال پرداخته‌اند بلکه جان خود را نیز در راه دفاع از وطن و سرزمین خویش فدا کرده‌اند. پس گنج تنها شامل طلا و جواهرات نیست هر چیز با ارزشی می‌تواند گنجی باشد که آن را در گنج‌خانه می‌گذارند تا از دست بیگانگان محفوظ بماند، چنانچه نوشدارو گنجی است در گنج‌خانه‌ی کاووس شاه. سرزمین نیز خود گنجی بزرگ است که پادشاهان به پهلوانان می بخشیدند. هر پادشاه گنجی دارد که ذخیره‌ی ارزی اوست و لازمه پادشاهی است و از پدر به پسر به ارث می‌رسد. در این حماسهها از بخشش‌های گوناگون نام برده شده است از جمله بخشیدن گنج به پهلوانان و یا بخشش سرزمین به پهلوانی که خود گنجی بزرگ است. گاهی از گنجی نام به میان آمده که برای آیندگان در جایی مدفون شده است و در کنار آن نصیحت نامه‌ای است برای یابنده گنج و معمولاً طلسمی بر سر آن است که از دست اغیار محفوظ ماند و فقط پهلوانی بزرگ با دلاوری و شجاعت بسیار می‌تواند به آن دست یابد. ما در این پژوهش برآنیم تا علل و انگیزه‌های گنج‌آکنی و گنج‌بخشی شامل: حرص و آز، منافع و مصالح نظام مملکتی، آینده‌نگری و یا قدرت نمایی پادشاهان گنجآکن و گنج‌بخش را در سه حماسه بررسی و دیدگاه‌های گنج‌آکنان و گنج‌بخشان را بیان نموده همچنین پادشاهان بخشنده را نام برده، راه‌های استفاده از مال و گنج را بیان نماییم.
1-2-سوالات پژوهش
1. آیا دیدگاه‌های پادشاهان گنجآکن و گنج‌بخش به دنیا و زندگی دنیایی یکسان است؟
2. آیا گنج‌آکنی پادشاهان از قانون ویژه‌ای تبعیّت می‌کرده است؟
3. چه انگیزه‌هایی پادشاهان را به آکندن گنج وامی‌داشت، آیا صرفاً طمع و مال اندوزی بوده و یا سائق‌‌های دیگری نیز بر این امر می‌توان بر‌شمرد؟
1-3-اهداف پژوهش
هدف از این تحقیق، آشنایی با فرهنگ و تمدن ایران زمین و بررسی علل و انگیزه‌های پنهان نمودن گنج و آنچه را پادشاهان گنج خود می‌دانند و از آن محافظت می‌کردند، بوده است. همچنین دیدگاه پادشاهان گنجآکن و گنج‌بخش بررسی و مقایسه گردیده است و هدف ازگنج‌بخشی و جمع‌آوری آن با شواهد شعری جهت افزایش دانش مخاطبان ارائه شده است.
1-4-ضرورت و اهمیت انجام پژوهش
حماسه یکی از قدیمی‌ترین انواع ادبی است. حماسهها و خصوصاً شاهنامه حافظ روایات کهن ملی و زبان فارسی بزرگترین سرمایه ملی ایرانیان است، آنها دایره‌المعارف خرد و اندیشه و فرهنگ ایرانی هستند. در حماسه ملی ایران، تمدن ایران منشأ تمدن جهانی معرفی شده است. همچنین تحقیقات زیادی درباره‌ی حماسه‌های ایرانی صورت گرفته و کتاب‌های زیادی در این زمینه نوشته شده است، از جمله کتاب ارزشمند «حماسه سرایی در ایران» نوشته‌ی دکتر ذبیح الله صفا و کتاب «حماسه در رمز و راز ملی» نوشته‌ی محمد مختاری. ولی درباره‌ی موضوع گنج‌آکنی و گنج‌بخشی در کتابخانه یایاسناد ملی هیچ کتاب و نوشته یا پژوهشی کاملاً مرتبط با این موضوع یافت نشد. در متون اساطیری اشارات محدودی درحد چند سطر به این موضوع دیده می‌شود. بنابراین این تحقیق جهت روشن شدن موضوع بیان شده برای کسانی که جوینده‌ی اطلاعاتی در این خصوص هستند مفید و قابل استفاده است.
1-5-روش پژوهش
اساس کار در این پژوهش شاهنامه فردوسی به تصحیح سعید حمیدیان، گرشاسپ‌نامه اسدی طوسی به تصحیح حبیب یغمایی و فرامرز نامه خسرو کیکاووس به تصحیح میترا مهرآبادی است. با توجه به این که در این پژوهش از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است، ابتدا به بیان حماسه و اسطوره پرداخته‌ایم. سپس بایسته‌های گنج را بیان نموده وپس از مطالعه در این زمینه وجمع‌آوری اطلاعات درباره گنج‌آکنی و گنج‌بخشی با ذکر شواهد شعری و تشریح آنان در نهایت با نتیجه گیری بحث به پایان می رسد.
1-6-فرضیه‌های پژوهش
1. دیدگاه‌های پادشاهان گنجآکن و گنج‌بخش نسبت به دنیا و زندگی دنیایی متفاوت است.
2. گنج‌آکنان خود را در جایگاهی می‌بینند که از همه برتر و بالاتر است ولی گنج‌بخشان به زندگی دنیایی چشم داشتی ندارند و زندگی پیامبر گونهای را دنبال می‌کنند.
3. گنج‌آکنان اهداف متفاوتی از جمله مصالح نظام مملکتی، تهیه تجهیزات جنگی، داشتن ذخیره ارزی دارند و گاهی نیز طمع و آز پادشاهان دنیا دوست سبب گنج‌آکنی آنان است.
.
فصل دوم
اسطوره و حماسه
2-1-اسطوره
فرهنگ نویسان هر کدام اسطوره را بر گرفته از واژه‌ای انگاشته‌اند. بعضی آن را از ریشه سطر به معنی نوشتن می‌دانند و برخی آن را برآمده از واژه یونانی «هیستوریا» به معنی سخن و خبر راست می‌پندارند و عدّه‌ای آن را قصّه و حکایت می‌نامند. اسطوره‌ها را اندیشه‌ای، اندیشمند آفریده و آن را در باور‌ها زنده و پایدار ساخته است. کشاکش نمادهای اهریمنی و اهورایی رخ دادهای بزرگ اسطوره‌ای و حماسی را پدید آورده است.
2-1-1- تعریف اسطوره
«آورده‌اند که آگوستین قدیس در پاسخ به این پرسش که اسطوره چیست گفته است: خیلی ساده است، به شرط آن که از من نپرسند! هر گاه خواستم درباره‌ی اسطوره توضیح بدهم، عاجز ماندم! اسطوره در لغت با واژه‌ی (هیستوری) به معنی روایت و تاریخ همریشه است، در یونانی (میتوس) به معنی شرح، خبر و قصه آمده که با واژه‌ی انگلیسی (موث) به معنی دهان، بیان و روایت از یک ریشه است.» (اسماعیل‌پور، 1391 : 13)
«پژوهشگران مختلف بنا بر اندیشه‌ها و رویکردهای گوناگون جامعه‌شناختی، انسان شناختی، روان‌شناختی، آیین‌پرستانه، ساختگرایانه، کارکرد شناختی و … تبیین متفاوتی از اسطوره به دست داده‌اند. هر کس کوشیده است به اقتضای ذهن و باور خویش تعریف خود را بر یک یا دو عامل با اهمیت از عوامل سازنده‌ی اسطوره مبتنی کند.» (مختاری، 1379
