1-1- مقدّمه 3
1-2- بیان مسأله 4
1-3- سوال‌هاي پژوهشی 5
1-4- پیشینه‌ي تحقیق 5
1-5 – فرضیّه‌هاي تحقیق 5
1- 6- اهداف و انگیزه‌هاي تحقیق 6
1-7- جنبه‌ي نوآوری و جدید بودن تحقیق 6
1-8 – شیوه‌ي کار تحقیق 6
فصـل دوّم: معـرّفی«مصلح الدین شیرازی» معروف به «شیخ اجل»
2-1 – زندگی سعدی 8
2-2- سال تولّد 9
2-3- پدر سعدی 10
2-4-تخلّص سعدی 11
2-5 -تحصیلات 12
2- 6- شهرت و نویسندگی 12
2-7-آثار ارزشمند سعدی 13
2-8- بوستان 14
2-9- گلستان 14
2-10- تلمیحات قرآنی سعدی 15
2-11- اساس و انگیزه‌ي تأثیر پذیری سعدی از قرآن 16
فصل سـوّم: معـرّفـی تفـاسیـر
3-1- تفسیر چیست؟ 18
3-2- مفسّر کیست ؟ 18
3- 3- فایده‌ي علم تفسیر 19
3-4- اوّلین مفسّر قرآن 19
3-5- تفسیر عاملی 20
3-5 -1- درباره‌ي مفسّر 20
3-5 -2- اساس کار تفسیر عاملی 20
3-6 -تفسیر خسروی 21
3-6-1- درباره‌ي مفسّر 21
3-6-2- اساس کار تفسیر خسروی 21
3-7 -تفسیر نور 21
3-7-1- درباره‌ي مفسّر 21
3-7-2- اساس کار تفسیر نور 22
3-8- تفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان 23
3-8-1 – درباره‌ي مفسّر 23
3-8-2- اساس کار تفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان 23
فصل چهارم: شواهد شعری
4-1- شواهد شعری بوستان و گلستان سعدی در تفسیر عاملی 26
4-1-1- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 3 26
4-1-2- سوره‌ي بقره، آیه ی10 27
4-1-3- سوره‌ي بقره، آیه ی21 28
4-1-4- سوره‌ي بقره، آیه ی73 29
4-1-5-سوره‌ي بقره ،آیه‌ي 83 29
4-1-6- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 110 30
4-1-7- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 184 31
4-1-8- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 187 32
4-1-9- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 195 34
4-1-10- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 197 34
4-1-11- سوره‌ي بقره،آیه‌ي 220 35
4-1-12- سوره‌ي بقره،آیه‌ي 231 36
4-1-13- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 247 37
4-1-14 سوره‌ي آل عمران،آیه‌ي 92 38
4-1-15- سوره‌ي نساء،آیه‌ي 2 39
4-1-16- سوره‌ي نساء، آیه‌ي 6 40
4-1-17- سوره‌ي مائده، آیه‌ي 60 41
4-1-18- سوره‌ي انعام،آیه‌ي 59 42
4-1-19- سوره‌ي انعام، آیه‌ي 129 43
4-1-20 – سوره‌ي یوسف، آیه‌ي 33 44
4-1-21 – سوره‌ي اسراء، آیه‌ي 89 45
4-1-22- سوره‌ي انبیاء، آیه‌ي 81 46
4-1-23- سوره‌ي نور،آیه‌ي 5 46
4-1-24- سوره‌ي ق، آیه‌ي 45 47
4-1-25- سوره‌ي قیامت، آیات 26-27 48
4-2- شواهد شعری بوستان و گلستان سعدی در تفسیر خسروی 50
4-2-1- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 261 50
4-2-2- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 264 51
4-2-3- سوره‌ي بقره، آیه‌ي 266 52
4-2-4- سوره‌ي آل عمران، آیه‌ي 27 53
4-2-5- سوره‌ي آل عمران، آیه ی158 54
4-2-6- سوره‌ي آل عمران، آیه‌ي 198 55
4-2-7- سوره‌ي نساء، آیه‌ي 85 56
4-2-8- سوره‌ي مائده، آیه‌ي 109 57
4-2-9- سوره‌ي انعام، آیه‌ي 51 57
4-2-10- سوره‌ي انعام، آیه‌ي 160 58
4-2-11- سوره‌ي اعراف، آیه ی10 59
4-2-12- سوره‌ي اعراف، آیه‌ي 168 61
4-2-13- سوره‌ي انفال، آیه‌ي 47 62
4-2-14- سوره‌ي هود، آیه‌ي 47 63
4-2-15- سوره‌ي یوسف، آیه‌ي 87 65
4-2-16- سوره‌ي نحل، آیه‌ي 18 65
4-2-17- سوره‌ي اسراء، آیه ی، 52 66
4-2-18- سوره‌ي کهف، آیه‌ي 57 67
4-2-19- سوره‌ي طه، آیه‌ي 104 68
4-2-20- سوره‌ي انبیاء، آیه‌ي 101 69
4-2-21- سوره‌ي شعراء، آیه‌ي 50 69
4-2-22- سوره‌ي قصص، آیه‌ي 55 70
4-2-23- سوری سجده، آیه‌ي 11 71
4-2-24- سوره‌ي فاطر، آیه‌ي 22 72
4-2-25- سوره‌ي یس، آیه ی12 72
4-2-26- سوره‌ي فصلّت، آیات 6-7 73
4-2-27- سوره‌ي محمّد، آیه ی12 75
4-2-28- سوره‌ي ق، آیه‌ي 45 75
4-2-29- سوره‌ي حشر، آیه ی20 77
4-2-30- سوره‌ي جمعه، آیه‌ي 4 77
4-3- شواهد شعری بوستان و گلستان سعدی در تفسیر نور 79
4-3-1- سوره‌ي بقره، آیه ی84 79
4-3-2- سوره‌ي انعام، آیه ی69 80
4-3-3- سوره‌ي انعام، آیه‌ي 103 81
4-3-4- سوره‌ي انعام، آیه‌ي 105 83
4-3-6- سوره‌ي اعراف، آیه‌ي 10 85
4-3-7- سوره‌ي انفال، آیه‌ي 29 87
4-3-8- سوره‌ي یوسف، آیه 94 88
4-3-9- سوره‌ي ابراهیم، آیه‌ي 7 90
4-3-10- سوره‌ي مؤمنون، آیه‌ي 76 91
4-3-11- سوره‌ي نمل، آیه‌ي 25 92
4-3-12- سوره‌ي نمل، آیه93 94
4-3-13- سوره‌ي جمعه، آیه‌ي 5 95
4-4- شواهد شعری بوستان و گلستان سعدی در تفسیر جلاء الأذهان و جلاء الأحزان 98
4-4-1- سوره‌ي آل عمران، آیات 5-6 98
4-4-2- سوره‌ي آل عمران، آیه‌ي 159 98
4-4-3- سوره‌ي هود، آیه‌ي 42 99
4-4-4- سوره‌ي یوسف، آیه‌ي 42 100
4-4-5- سوره‌ي یوسف، آیه‌ي 94 101
4-4-6- سوره‌ي حجر، آیه ی87 102
4-4-7- سوره‌ي اسراء، آیه‌ي 1 103
4-4-8- سوره‌ي إسراء، آیه‌ي 55 104
4-4-9- سوره‌ي طه، آیه‌ي 55 106
4-4-10- سوره‌ي مومنون، آیه ی53 106
4-4-11- سوره‌ي قصص، آیه‌ي 88 108
4-4-12- سوره‌ي نجم، آیه‌ي 31 108
4-4-13- سوره‌ي قلم، آیه‌ي 34 109
4-4-14-سوره‌ي ضحی، آیه‌ي 6 110
4-4-16- سوره‌ي مسد، آیه‌ي 4 111
فصل پنجم نتیجه گیری و پیشنهادها
5-1- نتیجه گیری 113
5-2- پیشنهادها 114
منابع و مآخذ 115
Abstract 117
چکیده
سعدی شیرازی یکی از بزرگترین شاعران قرن هفتم هجری مي‌باشد که بدون شک پایه‌اي از ادبیّات جهان و ستونی مستحکم از کاخ سر به فلک کشیده‌ي زبان فارسی به شمار مي‌رود.
پس از گذشت قرنها هنوز گلستان و بوستان سعدی طراوت و تازگی خود را دارد. راز ماندگاری این دو کتاب ارزشمند و جذّابیت آن مرهون پیوند عمیقی است که با قرآن کریم دارد. دانشمندان دینی در گفتار و نوشتار خود برای تبیین آموزه‌هاي دینی از این دو اثر بهره ها برده اند. تجلّی آثار سعدی در چهار کتاب تفسیری(عاملی، خسروی، نور، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان) بیانگر این است که مفسّران قرآن برای توضیح و تبیین مباحث تفسیری خود در موارد متعددی اشعار دلنشین سعدی را مورد توجّه قرار داده اند.
واژگان کلیدی: قرآن، سعدی، گلستان، بوستان، تفسیر
فصل اوّل
کلیّـات
1-1- مقدّمه
“سعدیا !خوش تر از حدیث تو نیست
آفـــریـــن بــــر زبـان شیـرینـت
تحـفـه‌ي روزگار اهـل شناخت
کان همه شور در جهان انداخت”
می دانیم که هر جامعه‌اي برای اینکه آینده‌ي خود را بسازد و به آن نقطه‌ي متعالی خود در
زمینه‌هاي مادّی و معنوی برسد، باید گذشته‌ي خود را بشناسد و ستون‌های بنای آرمانی آینده را
بر پایه های فرهنگی و تمدنی پیشینه‌ی خود بنهد و مي‌دانیم که ایران یکی از جوامعی است که بیشترین فراز و فرودها را در تاریخ خود دیده است و بیشترین افراد تأثیر گذار بر جامعه‌ي بشری را در خود پرورانده است.
پس لازم است اهل فرهنگ و ادب این مملکت، بیشتر به شناخت مظاهر و هوّیت‌های ملّی و فرهنگیِ خود همّت گمارند و تمام فکر خود را معطوفِ شناخت بیشتر آثار فرهنگیِ گذشته‌ي خود کنند.
بی تردید هر اثر جدید ادبی اگر بر پایه‌ي شناخت دقیق و تحلیلی از گذشته تألیف نشود نه تنها گِرِهی از مشکلات ادبی و فرهنگی را باز نمي‌کند بلکه باعث به هدر رفتن سرمایه و وقت ارزشمند یک ملّت نیز مي‌شود.
لازم است افراد هر جامعه‌اي به فراخور دانش و آگاهی خویش، شناختی هر چند اندک از آثار ادبی و فرهنگی خود داشته باشند به همین خاطر این پایان نامه تلاش دارد در راستای شناخت بهتری از شواهد شعری سعدی در چهار تفسیر قرآنی(عاملی، خسروی، نور، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان)، گامی هر چند کم و ناچیز بردارد.
سعدی یکی از بزرگترین شاعران عرصه‌ي ادب و فرهنگ این مملکت است که با توجّه به کارهایی که در زمینه‌ي شناخت او صورت گرفته است هنوز نقطه‌هاي مبهمی در زندگی و آثارش وجود دارد که همّت استادان و ادیبان را بیش از گذشته مي‌طلبد.
شاید بتوان گفت یکی از ابعاد مهّم نویسندگی و ادبیّات، که به اندازه‌ي مقوله‌هاي ادبی مورد عنایت نبوده است، شواهد شعری شاعران در تفاسیر قرآنی مي‌باشد.
یکی از انگیزه‌هاي پرداختن به این موضوع، جذابیّت و تازگی آن است. انگیزه‌ي دیگر انتخاب این موضوع، پی بردن به محور فکری و حقایق باطنی سعدی و تأثیر پذیری وی از قرآن است.
دیگر آن که مي‌توان به نوع نگاه مفسران و نحوه‌ي استفاده آنان از این شواهد شعری
پی‌برد. ناگفته نماند که بررسی همه جانبه‌ي شواهد شعری شاعرانی چون سعدی در تفاسیر قرآنی، کاری است که نیازمند تلاش و سعی بسیار مي‌باشد و باید اعتراف کرد کاری به این گستردگی را نمي‌توان بدون نقص ارائه داد زیرا هیچ کاری مطلقاً کامل وجود ندارد. هر کاری در طول سال‌ها و تحصیل تجارب نوین، بهتر عرضه مي‌شود و از حشو و زواید پاک مي‌گردد.
کاری خوب و کامل است که در برابر رقابت و نوآوری‌هاي جهان علم و ادبیّات، قدرت پایداری داشته باشد.
اگر موضوع پایان نامه‌ي اینجانب بخواهد به طور کلّی و کامل و در همه‌ي تفاسیر قرآنی برّرسی شود، مدّت زمان بسیار زیادی وقت لازم دارد تا شواهد شعری شاعرانی چون سعدی را در تفاسیر قرآنی بررسی کند و صدها جلد کتاب باید مورد پژوهش و مطالعه قرار گیرد که این پایان نامه در واقع نمونه‌اي از کاری خواهد بود برای آینده و آیندگان به هر حال راقم سطور برای به دست آوردن دُرّی از دُرر علم و دانش، به ژرفای این دریای بیکران غوص نموده است. تا این صیّاد چه اندازه توانسته باشد از این بیکران اقیانوس، لوء لوء و مروارید صید کند، بسته به نظر فرهیختگان علم و ادب است و جای امیدواری دارد که با دیده‌ي اغماض بنگرند و نارسایی آن را به حساب موجهای سنگین موضوع بگذارند.
1-2- بیان مسأله
مشرف‌الدّین مصلح بن عبدالله شیرازی نویسنده و گوینده‌ي بزرگ قرن 7 هـ.ق در شیراز متولّد شد. اجداد وی عالم دینی بودند و پدرش در جوانی در گذشت. سعدی در شیراز به کسب علم پرداخت و سپس به بغداد شتافت و در مدرسه‌ي نظامیّه به تحصیل مشغول شد. وی طبعی نا آرام داشت و به سیر در آفاق و انفس متمایل بود، از این رو به سفری طولانی پرداخت و در بغداد و شام و حجاز تا شمال آفریقا سیاحت و با طبقات مختلف مردم زندگی کرد. پس از این سفر با جهانی تجربه و دانش به شیراز بازگشت. در این زمان اتابک ابوبکر سعد بن زنگی، در فارس حکومت مي‌کرد و امنیّت و آرامش برقرار بود. سعدی فراغتی یافت و به تألیف و تصنیف شاهکارهای خود دست یازید.
وی در سال 655 هـ.ق (سعدی نامه یا بوستان) را به نظم درآورد و در سال 656 هـ.ق گلستان را تألیف کرد. علاوه بر اینها قصاید، غزلیّات، قطعات، ترجیع بند، رباعیّات، مقالات و قصاید عربی دارد که همه را در کلیّات وی جمع کرده‌اند. وی در سرودن غزلیّات عاشقانه چنان مهارتی داشت که باید گفت: همه گویند امّا گفته‌ي سعدی، دگر است.
از آنجا که سعدی در آثارش ظرافت الفاظ را با لطافت معانی به هم آمیخته و در ادای مفاهیم، سلاست و ملاحت و متانت را رعایت کرده و از تکلّفات احتراز نموده است، لذا در ادبیّات ایران و جهان از جایگاه ویژه‌اي برخوردار است.
مسلّم است که تنها افزودن صفات ستایش‌آمیز به نام سعدی و دیگر بزرگان فکر و ادب برای شناختن آنان کفایت نمي‌کند بلکه کم‌کم این گونه کلمات و اوصاف تأثیر و رونق و جلای خود را از دست مي‌دهند. امّا نقد و تحلیل‌هاي درست و سنجیده درباره‌ي این نوع آثار در محیطِ ادبیِ ما لازم و سودمند است.
شاعران و نویسندگان پارسی‌گوی در اشعار و آثار خود به طرق مختلف از آیات و مفاهیم قرآنی
بهره برده‌اند و دیدگاه قرآنی در آثارشان نفوذ چشمگیر و قابل توجّهی داشته است. شیخ اجل سعدی شیرازی از جمله شاعرانی است که به دلیل آشنایی کامل با قرآن کریم بهره‌هاي زیادی از این کتاب آسمانی در آثار خود برده است و از ابتدای بوستان و گلستان تسلّط بی نظیر خود را به کلام الله نشان
مي‌دهد و توانسته گفتار خود را هر چه بهتر و دل انگیز تر جلوه دهد بکارگیری آیات قرآنی در آثار سعدی به دلیل اعتقاد و باورهایی است که این شاعر به آن مضامین داشته است.
راز ماندگاری آثار سعدی تنیدگی آنها با قرآن و روایات و همچنین تفسیر متون دینی است. به همین جهت است که مفسّران قرآن از
