صیف آماری دادههای الگوی کلی
163
2-4 توصیف آماری دادههای الگوی دختران
164
3-4 توصیف آماری دادههای الگوی پسران
166
4-4 همبستگیهای دو متغیرة سازهها
167
5-4 پارامترهای الگوهای پژوهش
169
1ـ 5-4 پارامترهای الگوی کلی
169
2ـ 5-4 پارامترهای الگوی دختران
175
3ـ 5-4 پارامترهای الگوی پسران
183
فصل پنجم: وارسی، جمعبندی و تفسیر
1-5 وارسی فرضیهها و سؤالهای پژوهش در پرتو دادههای کمی
191
2-5 جمعبندی و تحلیل نتایج
196
3-5 بحث و تبیین یافتههای نهایی
198
4-5 محدودیتها
205
5-5 پیشنهادها
206
6-5 نتیجهگیری و مضامین
208
منابع
214
پیوستها
پیوست الف: نمونهای از مواد پرسشنامههای پژوهش
پیوست ب: بروندادهای نرمافزاری پژوهش
پیوست پ: الگوی اندازهگیری و ساختاری پژوهش
چکیدة انگلیسی
فهرست جدولها
جدول 1ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس دلمشغولی والدین (گزارش نوجوان)
133
جدول 2ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس دلمشغولی والدین (گزارش والد)
133
جدول 3ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس والدگری مثبت (گزارش نوجوان)
134
جدول 4ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس والدگری مثبت (گزارش والد)
135
جدول 5ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی مقیاس ارتباط والد- نوجوان (گزارش نوجوان)
137
جدول 6ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی مقیاس ارتباط والد- نوجوان (گزارش والد)
138
جدول7 ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس حمایت خانواده (گزارش نوجوان)
139
جدول 8ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس حمایت خانواده (گزارش والد)
140
جدول 9ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس پیوند با مدرسه
141
جدول 10ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس حمایت معلم
143
جدول 11ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس حمایت همسال
144
جدول 12ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی مقیاس هویت
146
جدول 13ـ3 ماتریس چرخشیافتة عوامل مقیاس هویت
146
جدول 14ـ3 تحلیل عاملی تأییدی زیرمقیاس انسجام هویت
147
جدول 15ـ3 تحلیل عاملی تأییدی زیرمقیاس سردرگمی هویت
148
جدول 16ـ3 شاخصهای برازندگی الگوی اندازهگیری سردرگمی هویت
148
جدول 17ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس رفتار پرخاشگرانه
151
جدول 18ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس رفتار نقض قانون
151
جدول 19ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس مشکلات توجه
152
جدول 20ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس رفتار پرخاشگرانه
153
جدول 21ـ3 تحلیل عاملی اکتشافی زیرمقیاس رفتار نقض قانون
154
جدول 22ـ3 الگوی اندازهگیری کلی
155
جدول 23ـ3 الگوی اندازهگیری در نمونة دختران
157
جدول 24ـ3 الگوی اندازهگیری در نمونة پسران
158
جدول 1ـ4 توصیف آماری دادههای نمونة کلی
163
جدول 2ـ4 توصیف آماری دادههای نمونة دختران
164
جدول 3ـ4 توصیف آماری دادههای نمونة پسران
166
جدول 4ـ4 نتایج همبستگی دو متغیره بین متغیرهای نهفته در الگوی کلی
168
جدول 5ـ4 نتایج همبستگی دو متغیره بین متغیرهای نهفته در الگوی دختران و پسران
168
جدول 6ـ4 اثر مستقیم متغیرهای نهفتة درونزا بر دیگر متغیرهای نهفتة درونزا ( بتا)
170
جدول 7ـ4 اثر مستقیم، غیرمستقیم و کل متغیرهای نهفتة برونزا بر متغیرهای نهفتة درونزا
170
جدول 8ـ4 اثر متغیرهای نهفتة برونزا بر متغیرهای مشاهدهشده X (لامبدای X)
172
جدول 9ـ4 اثر متغیرهای نهفتة درونزا بر متغیرهای مشاهدهشده Y (لامبدایY)
174
جدول10ـ4 شاخصهای برازندگی الگوی کلی
175
جدول 11ـ4 اثر مستقیم متغیرهای نهفتة درونزا بر دیگر متغیرهای نهفتة درونزا (الگوی دختران)
175
جدول 12ـ4 اثر مستقیم، غیرمستقیم و کل متغیرهای نهفتة برونزا بر متغیرهای نهفتة درونزا
(الگوی دختران)
177
جدول 13ـ4 اثر متغیرهای نهفتة برونزا بر متغیرهای مشاهدهشده X (الگوی دختران)
178
جدول 14ـ4 اثر متغیرهای نهفتة درونزا بر متغیرهای مشاهدهشده Y (الگوی دختران)
180
جدول 15ـ4 شاخصهای برازندگی الگوی دختران
181
جدول 16ـ4 اثر مستقیم متغیرهای نهفتة درونزا بر دیگر متغیرهای نهفتة درونزا (الگوی پسران)
183
جدول 17ـ4 اثر مستقیم، غیرمستقیم و کلّ متغیرهای نهفتة برونزا بر متغیرهای نهفتة درونزا
(الگوی پسران)
183
جدول 18ـ4 اثر متغیرهای نهفتة برونزا بر متغیرهای مشاهدهشده X (الگوی پسران)
185
جدول 19ـ4 اثر متغیرهای نهفتة درونزا بر متغیرهای مشاهدهشده Y (الگوی پسران)
187
جدول20ـ4 شاخصهای برازندگی الگوی پسران
188
فهرست شکلها
شکل 1ـ1 الگوی نظری پژوهش
9
شکل 1ـ2 الگوی تعاملی لرنر
20
شکل 2ـ2 ساختارهای روان و سازمان شخصیت از دیدگاه اریکسون
25
شکل 3ـ2 مقولههای پایگاه هویت از دیدگاه مارسیا
36
شکل 4ـ2 برچسب رفتار مشکلآفرین از کودکی تا نوجوانی
47
شکل 5ـ2 ساختار مفهومی نظریة رفتار مشکلآفرین
49
شکل 6ـ2 الگوی زیسترواناجتماعی تحول مشکلات رفتار ارتباطی مزمن نوجوان
52
شکل 7ـ2 بومشناسی رفتار ضد اجتماعی
54
شکل 8ـ2 الگوی تحول و بومشناسی رفتار ضد اجتماعی
55
شکل 9ـ2 الگوی بومتحولی
56
شکل 10ـ2 الگوی فرضی رفتار مشکلآفرین
95
شکل 1ـ3 نمودار مسیرها در الگوهای واسطهگر
125
شکل 2ـ3 الگوی پیشنهادی پژوهش همراه با متغیرهای مشاهدهشدة هر یک از متغیرهای نهفته
161
شکل 1ـ4 الگوی کلی پس از برازش
176
شکل 2ـ4 الگوی دختران پس از برازش
182
شکل 3ـ4 الگوی پسران پس از برازش
189
1ـ1مقدّمه
نوجوانی11یک دورة تحولی انتقالی2 بین کودکی و بزرگسالی است که با تغییرات زیستشناختی، شناختی و رواناجتماعی چشمگیری همراه است. دورة نوجوانی برای برخی از نوجوانان، دورة سازش و بهبود سلامت روانی است اما برای برخی دیگر، دورة سازشنایافتگی و افزایش سطح آسیبشناسی روانی است. مطالعات اخیر در گروه نوجوانان، افزایش قابل ملاحظة مشکلات مرتبط با سلامت روان را نشان داده است (لکو3، 2006). سازمان جهانی بهداشت4(2004) پیشبینی میکند که تا سال 2020 میلادی این افزایش به 50 درصد برسد.
درایفوس5(1990، نقل از اندروز6، 2007) مشکلات نوجوانان را به حوزههای بزهکاری7، مصرف مواد، شکست تحصیلی و رفتار جنسی مخاطرهآمیز8 تقسیم میکند. آخنباخ9، دومنسی10و رسکورلا11(2002) رفتارهای سازشنایافته نوجوان را به نشانههای برونیسازیشده12، نشانههای درونیسازیشده13، مشکلات توجه14، مشکلات اجتماعی و مشکلات تفکر مقولهبندی کردهاند.
بیشتر رفتارهای انسان تعیینکنندههای چندگانه دارند و رفتارهای مشکلآفرین15 نوجوانان نیز از این قاعده مستثنا نیستند. پژوهشهایی که در این حوزه انجام شدهاند، نقش متغیرهای درونشخصی16و بافتی17 را به عنوان عوامل تأثیرگذار بر این گونه رفتارها گزارش کردهاند.
از عوامل درونشخصی که دستهای از مطالعات را به خود اختصاص داده، مفهوم هویت شخصی18 است که ارتباط آن با رفتار مشکلآفرین از یکسو (برای مثال، شوارتز19، پانتن20، پرادو21، ساليوان22و شاپوچنیک23، 2005) و عوامل بافتی از سوی دیگر (برای مثال، مس24، یدما25، ماسن26و انجلز27، 2005) در پژوهشهای جداگانه نشان داده شده است اما چگونگی تأثیرات همزمان28این عوامل، یعنی، عوامل بافتی (خانواده، مدرسه،گروه همسال29) و درونشخصی (هویت)، بر رفتار مشکلآفرین در اوایل دورة نوجوانی30(10ـ13 سالگی) مشخص نیست.
در سطوری که در پی میآیند، ابعاد مسئلة چگونگی روابط عوامل بافتی، هویت و رفتار مشکلآفرین در اوایل دورة نوجوانی مطرح میشوند و ارتباطهای علیّ این عوامل در قالب یک الگوی پیشنهادی ارائه میگردد.
2ـ 1 بیان مسئله
در اوايل دورة نوجواني، يك رشته تغييرات جسماني، بين شخصي12و درونشخصي آغاز ميشوند. براي بسياري از نوجوانان، ورود به مدرسة راهنمايي با تغييرات بدني چشمگير مرتبط با بلوغ، مصادف است. در اين دورة زماني، در ماهيّت روابط نوجوان با ديگران نيز تغييري به وقوع ميپيوندد؛ بدين ترتيب كه اهمّيّت روابط با همسالان افزايش مييابد. در دورة نوجواني همچنين جستجوي فعّال برای يك” شخصيّت متمايز2″ آغاز ميشود. از زمان نظريّهپردازي اريكسون3 در باب تحوّل رواناجتماعي، تحوّل هويت به منزلة تكليف رواناجتماعي بنیادی در دورة نوجواني قلمداد شده است (هال4و براسارد5، 2008).
پیش از نوجوانی، هویت کودک مانند تکههای پارچهای است که به یکدیگر دوخته نشدهاند اما تا پایان نوجوانی این تکهها به صورت لباس چهل تکهای که منحصر برای فرد است به یکدیگر دوخته خواهند شد. این فرایند توحیدیافتگی در مرکز بحران مرحله پنجم رواناجتماعی اریکسون (1968، نقل از استاینبرگ6، 2005) قرار دارد. نوجوان از میان همة روابط ممکن و قابل تصوّر در قلمروهای شخصی، حرفهای، جنسی و تعهدات ایدئولوژیکی باید به انتخابهایی دست بزند. نیروهای زیستشناختی و اجتماعیای که در نوجوانی همگرایی دارند، نوجوانان را به تعمّق در باب جایگاه خویش در جامعه، شیوههایی که دیگران آنها را در نظر میگیرند و عقایدشان برای آینده، وادار میکنند. دستیابی به احساس موزون و منسجمی7 از هویت، فرایندی است که هم به لحاظ عقلی و هم به لحاظ هیجانی، دشوار است. به اعتقاد اریکسون تا پیش از نوجوانی، فرد ظرفیت روانی برآمدن از عهدة این تکلیف را ندارد (استاینبرگ، 2005). از نظر اریکسون،احراز هویت یک فرایند بنیادی مثبت طیّ دورة نوجوانی است. احساس منسجم هویت به شخص کمک میکند که به تجربههایش سازمان و معنا دهد و تصمیمات و رفتارهایش را هدایت کند؛ در صورتی که احساس پراکنده و سردرگم8 هویت، شخص را نسبت به رویدادهای بیرونی آسیبپذیر میکند (اریکسون،1950، 1968؛ نقل از شوارتز و دیگران، 2005؛ کوت9و لوین10، 2002).
در دورة نوجواني، نه تنها شكلگيري روندهاي تحولي مثبت همچون يك هويت منسجم آغاز ميشود بلكه رفتارهاي مشكلآفرين نيز معمولاً ظاهر ميگردند و افزايش مييابند (شوارتز و دیگران، 2005). جسور13و جسور2(1977، نقل ازکوستا3، 2008)، رفتارهای مشکلآفرین را رفتارهایی تعریف میکنند که از نظر اجتماعی به عنوان یک مشکل، منبع نگرانی یا نامطلوب در نظرگرفته میشوند و وقوع آنها نوعی پاسخ اجتماعی به دنبال دارد. بدین ترتیب، رفتارهای مشکلآفرین حوزة وسیعی را در برمیگیرند. این رفتارها ممکن است شامل اعمال غیرقانونی آشکار، همچون دزدی از مغازه، یا رفتارهای به ظاهر کمتر جدّی، مثل عدم اطاعت از قوانین والدین یا مراجع مدرسه، باشد. همچنین رفتار مشکلآفرین با رفتار مخاطرهجو4 تا حدّی همپوشی دارد اما رفتار مخاطرهجو از رفتار مشکلآفرین گستردهتر است و شامل مخاطرههای عقلانی و بدنی میشود (گالامبوس5، 2004).
آمار رسمی جرایم و تخلفات که به وسیلة نیروی انتظامی ایران گزارش شده است، نشان میدهند که در سال1383 تعداد دستگیرشدگان جرایمی چون قتل عمد و غیرعمد، ضرب و جرح و صدمه، تهدید، تظاهر به چاقوکشی و سرقت، در گروه سنی 17 ساله وکمتر، 8192 نفر بوده است (مرکز آمار ایران، 1389). آمارهای جهانی نیز نشان میدهند که طی دهة 1980 میلادی، در حالی که نوجوانان 3/14 درصد جمعیت ایالات متحدة آمریکا را تشکیل میدادند، 5/35 درصد از جرایم غیرترافیکی به این گروه اختصاص داشته است. همچنین، تعداد افراد 10 تا 17 ساله که بین سالهای 1984 و 1991 به علت تجاوز به عنف، سرقت و قتل دستگیر شدهاند، 48 درصد افزایش یافته است (اندروز، 2007). به گزارش مرکز کنترل و پیشگیری بیماری6 (2004، نقل از بارتلت7، هولدیچ ـ دیویس8و بلیی9، 2007)، 33 درصد جوانان 10 تا 24 ساله زدوخورد بدنی داشتهاند، 17 درصد یک اسلحه در ماه گذشته حمل کردهاند، 28 درصد در30 روز گذشته سیگار کشیدهاند، 22 درصد ماری جوآنا و 4 درصد کوکایین مصرف کردهاند. همچنین به گزارش “بنیاد دفاع
