جنبه‌ی جدید و نوآوری تحقیق 2
فرضیه‌های تحقیق: 2
ساختار تحقیق: 2
مشکلات تحقیق: 3
روش تحقیق: 4
فصل اول کلیات 5
1ـ1ـ مقدمه: 6
1ـ2ـ تعریف قوه‌ی خیال 6
1ـ2ـ1ـ معنای لغوی خیال 7
1ـ2ـ1ـ1ـ خیال در لغت 7
1ـ2ـ1ـ2ـ خیال در قرآن و علوم 7
1ـ2ـ1ـ3ـ لغت خیال در زبان عربی 8
1ـ2ـ1ـ4ـ خیال در فلسفه 8
1ـ2ـ2ـ معنای اصطلاحی خیال 9
1ـ3ـ تاریخچه خیال 10
1ـ4ـ تعاریف متفکران مسلمان در مورد قوه‌ی خیال 12
1ـ5ـ تعاریف متفکران مسلمان درباره‌ی تجرد 17
1ـ6ـ جمع‌بندی فصل 18
فصل دوم دیدگاه مشاییان درباره‌ی قوه‌ی خیال 21
2ـ1ـ مقدمه: 22
2ـ2ـ تعریف قوه خیال در مشايیان 22
2ـ3ـ تعریف تجرد در مشاییان 26
2ـ4ـ تجرّد یا مادی بودن خیال از دیدگاه ابن سینا 27
2-4-1- دلیل اول ابن‌سینا و دیدگاه ملاصدرا در مقابل آن 31
2-4-2- دلیل دوم ابن‌سینا و پاسخ ملاصدرا در مقابل آن 33
2-4-3 دلیل سوم ابن‌سینا و پاسخ ملاصدرا در مقابل آن 33
2ـ5ـ نتیجه‌گیری فصل 34
فصل سوم دیدگاه اشراقیان در مورد تجرّد خیال 36
3ـ1ـ مقدمه 37
3ـ2ـ تعریف قوه‌ی خیال از دیدگاه اشراقیان 37
3ـ3ـ تعریف تجرّد ازنظر اشراقیان 38
3ـ4ـ مجرد یا مادی بودن خیال از دیدگاه اشراقیان 39
3ـ5ـ لوازم و کارکردهای معرفت‌شناختی تجرد خیال 43
3ـ5ـ1ـ حکایت گری صور حسی، حفظ و نگهداری آن 43
3ـ5ـ2ـ شناخت‌های یقینی و معرفت به انوار مدبره، قاهره، نورالانوار 44
3ـ5ـ3ـ ارتباط با صیاصی معلقه موجود در عالم مثال 44
3ـ5ـ4ـ ادراک و ابصار نفس 45
3ـ5ـ5ـ خالقیت و ابداع و ایجاد 47
3ـ5ـ6ـ وحی انبیاء و معجزات و کرامات اولیاء 47
3ـ6ـ لوازم و کارکردهای وجود شناختی تجرد خیال ازنظر اشراقیان 47
3ـ6ـ1ـ تبیین وجود جن و شیاطین و فرشتگان 48
3ـ6ـ2ـ تبیین مسئله معاد جسمانی 48
3ـ6ـ3ـ تحقق اشباح ربانی 49
3ـ6ـ4ـ تحقق مواعید نبوی 50
3ـ6ـ5ـ تحقق صور خیالی در نفس 51
3ـ6ـ6ـ اثبات عالم مثال منفصل: 51
3ـ6ـ6ـ1ـ اثبات عالم مثال منفصل از طریق صور مرایا و صور خیالی 51
3ـ6ـ6ـ2ـ وجود صور جزئی 52
3ـ6ـ6ـ3ـ قاعده‌ی امکان اشرف 52
3-7 نتیجه‌گیری 53
فصل چهارم دیدگاه عارفان در مورد تجرّد خیال 55
4ـ1ـ مقدمه 56
4ـ2ـ تعریف قوه خیال از دیدگاه عارفان 56
4ـ2ـ1ـ خیال در اصطلاح عام ازنظر ابن‌عربی 60
4ـ2ـ2ـ خیال در اصطلاح خاص ازنظر ابن‌عربی 60
4ـ3ـ تعریف تجرد ازنظر عارفان 61
4ـ4ـ مجرد یا مادی بودن خیال ازنظر عارفان 61
4ـ5ـ لوازم و کارکردهای معرفت‌شناختی تجرّد خیال ازنظر عارفان 62
4ـ5ـ1ـ ابزار شناخت و معرفت (دانستن و شناخت پذیری جهان خارج) 62
4ـ5ـ1ـ1ـ واقعی دانستن جهان خارج 62
4ـ5ـ1ـ2ـ شناخت پذیری جهان خارج 62
4ـ5ـ2ـ خلاقیت خیال 63
4ـ5ـ3ـ ادراک خیال و نقش آن در شناخت حق 64
4ـ5ـ3ـ1ـ وابستگی عقل به خیال در شناخت حق 64
4ـ5ـ3ـ2ـ تعامل عقل، قلب و خیال در بستر تقلید 65
4ـ5ـ3ـ3ـ نقش برجسته‌ی خیال در تئوری تقلید از خداوند 65
4ـ5ـ3ـ3-1-خیال به عوا ن عامل اساسی در شکل گیری حب و عشق 66
4ـ5ـ3ـ3ـ2-نقش خیال در عبادت و عبودیت 66
4ـ5ـ3ـ3ـ3- حقیقت محمدیه که مبنانظریه تقلیداست خود هویت خیالی و برزخی دارد 67
4ـ5ـ4ـ محاکات و صورتگری، حفظ صور و بازشناسی آن‌ها 67
4ـ5ـ5ـ ادراک تجلیات اللهی است 68
4ـ5ـ6ـ فعّال دانستن نفس در مورد ادراک و ابصار نفس 69
4ـ5ـ7ـ خلاقیت نفس: 70
4ـ6ـ لوازم و کارکردهای وجود شناختی تجرد خیال از دیدگاه عارفان 70
4ـ6ـ1ـ اثبات عالم خیال منفصل 70
4ـ6ـ2ـ رفع اشکال وجود برزخی: 71
4ـ6ـ3ـ رفع اشکال معاد جسمانی: 71
4ـ6ـ4ـ تبیین چگونگی وحی و الهام و کرامات اولیا: 71
4ـ7ـ نتیجه‌گیری فصل: 72
فصل پنجم دیدگاه ملاصدرا در مورد تجرّد خیال 75
5ـ1ـ مقدمه: 76
5ـ2ـ تعریف قوه‌ی خیال ازنظر صدرالمتألهین 76
5ـ3ـ تعریف تجرد ازنظر ملاصدرا 78
5ـ4ـ تجرّد یا مادی بودن قوه خیال ازنظر صدرالمتألهین 79
5ـ4ـ1ـ نسبت قوه‌ی خیال به صور خیالیه 82
5ـ4ـ2ـ براهین اثبات تجرد عقلانی نفس ناطقه و ارتباط آن به اثبات تجرد خیال 83
5ـ4ـ2ـ1ـ ضعیف نشدن قوه‌ی خیال در زمان کهولت 84
5ـ4ـ2ـ2ـ برهان بی‌نیازی قوه‌ی خیال در فعل و ادراک به محل جسمانی 85
5ـ4ـ2ـ3ـ برهان ضعیف نشدن قوه‌ی خیال در اثر کثرت تخیل 85
5ـ4ـ3ـ حکمت عرشی و اثبات تجرد خیال 86
5ـ5ـ مبانی ملاصدرا در قائل شدن به تجرد خیال 88
5ـ5ـ1ـ قاعده‌ی امکان اخس و اشرف، اصل عینیت مدرِک و مدرَک در اثبات تجرد خیال 88
5ـ5ـ2ـ مساوقت تجرد و ادراک، تجرد و وجود 89
5ـ6ـ لوازم و کارکردهای معرفت‌شناختی تجرد خیال ازنظر ملاصدرا 91
5ـ6ـ1ـ کارکرد خلّاقیت نفس و نقش معرفت‌شناختی آن در تجرد خیال 91
5ـ6ـ1ـ1ـ نحوه‌ی ارتباط نفس با صور خیالی 92
5ـ6ـ1ـ2ـ رابطه‌ی صدوری نفس و صورت‌های ادراکی 92
5ـ6ـ1ـ3ـ صورت‌های ادراکی و نفس 93
5ـ6ـ1ـ3ـ1- وحدت نفس با صور مثالی حسی و خیالی است 93
5ـ6ـ1ـ3ـ 2-انشاءنفس نسبت به این صور 94
5ـ6ـ1ـ4ـ نحوه‌ی ادراک نفس ازنظر ملاصدرا 95
5ـ6ـ1ـ5ـ خلّاقیت نفس و عشق 97
5ـ6ـ2ـ حل شبهات متکلمین با استناد به تجرد خیال 97
5ـ6ـ2ـ1ـ حل شبهه‌ی شریک الباری در ذهن 97
5ـ6ـ2ـ2ـ حل شبهه‌ی اجتماع ضدّین یا اقتران متقابلین در ذهن و خیال 98
5ـ6ـ2ـ3ـ حل شبهه‌ی اجتماع نقیضین در ذهن 99
5ـ6ـ2ـ4ـ حل شبهه‌ی انطباع کبیر در صغیر 100
5ـ6ـ2ـ5ـ حل شبهه‌ی تحقق معدومات در ذهن 101
5ـ6ـ3ـ رفع اشکالات و شبهات وجود ذهنی با توجه به تجرد خیال 101
5ـ6ـ3ـ1ـ رابطه‌ی صدوری نفس و صورت‌های ادراکی 102
5ـ6ـ3ـ2ـ تجرد مثالی یا خیالی. 102
5ـ6ـ4ـ حل مشکل تکثر صورت‌های برزخی و وجود برزخی 102
5ـ6ـ5ـ حل مسئله‌ی ابصار نفس و تمثل صور در ابصار نفس 104
5ـ6ـ6ـ رفع اشکال صدور کثیر از واحد و آگاهی کثیر به واحد 105
5ـ6ـ7ـ اتحاد عالم و معلوم با استفاده از تجرد خیال 105
5ـ7ـ لوازم و کارکردهای وجود شناختی ادراک خیال ازنظر ملاصدرا 106
5ـ7ـ1ـ اثبات عالم مثال متصل و منفصل 107
5ـ7ـ1ـ1ـ اثبات عالم مثال منفصل 107
5ـ7ـ1ـ1ـ1- ازطریق وجودعلمی اشیاءنزد نفس 107
5ـ7ـ1ـ1ـ 2-برخورداری شی ء از انحاء سه گانه و اتحاد مدرِک و مدرَک 107
5ـ7ـ1ـ1ـ 3-صور خیالی موجود در اذهان نیستند 107
5ـ7ـ1ـ2ـ اثبات عالم مثال متصل 109
5ـ7ـ2ـ فعّال دانستن نفس در مرحله ادراک و ابصار 110
5ـ7ـ3ـ ارتباط خیالی نفس با عالم خیال منفصل 112
5ـ7ـ4ـ بقای نفوس غیر بالغ به مرتبه‌ی تجرد عقلانی: 113
5ـ7ـ5ـ تجرد نفوس حیوانات تام الوجود 114
5ـ7ـ6ـ تصحیح معاد جسمانی و احوال اخروی 115
5ـ7ـ7ـ رفع شبهه‌ی آکل و مأکول 118
5ـ7ـ8ـ رفع اشکال حرکت جوهری با توجه به تجرد خیال 119
5ـ8ـ نتیجه‌گیری فصل 120
نتیجه‌ی رساله: 124
منابع و مأخذ 130
مقدمه
در این قسمت درباره تعریف مسئله و بیان سؤال‌های اصلی تحقیق، ضرورت و پیشینه‌ی آن، فرضیه‌های تحقیق، ساختار و روش تحقیق، جنبه‌ی جدید و نوآوری تحقیق و بیان مشکلات تحقیق صحبت کرده ایم .
تعريف مسئله و بيان سؤال‌های اصلي تحقيق:
این تحقیق درصدد است لوازمی که مربوط به بحث‌های معرفت‌شناختی و یا وجود شناختی ادراک هستند و بر پایه‌ی انگاره‌ی تجرد قوه خیال در فلسفه اشراق و فلسفه صدرایی شکل می‌گیرند را استقصای و تبیین نماید؛ و از این رهگذر اهمیت معرفت‌شناختی نظریه تجرد قوه خیال را در تفکر صدرالمتالهین بازگو کند.
سؤالات:
1. تجرد قوه‌ی خیال چیست؟ (در تفکر ملاصدرای)
2. کارکردهای معرفت‌شناختی تجرد خیال چیست؟
3. کارکردهای وجودشناسی ادراک تجرد خیال چیست؟
بیان پیشینه و ضرورت تحقیق
حکیمان مسلمان در اینکه هر انسانی قادر به تخیل است و این تخیل متوقف بر زمینه‌ای مادی و داشتن ابزارهای جسمانی است. شبهه‌ای ندارند؛ اما از سویی دیگر هیچ‌یک از ایشان تخیل را ناشی از اعضای جسمانی نمی‌دانند بلکه مؤکدا می‌گویند نفس مدرک صور متخیل می‌باشد. از همین رو باید پذیرفت تخیل از سویی پا در اعضای بدن دارد و از سویی دیگر نیازمند به نفس است؛ و از سویی دیگر برای تبیین چگونگی تحقق تخیل از سوی نفس فیلسوفان مزبور تلاش کرده‌اند. واسطه‌یا واسطه‌ایی را ارائه کنند تا از طریق ایشان بتوانند ارتباط میان نفس و اجزای بدن را در مقابل تخیل توضیح دهند. برخی ازایشان وجود یک قوه را بنام قوه خیال برای تحقق ادراک خیالی (تخیل) کافی می‌دانند و برخی دیگر نیز نفس را در تخیل نمودن فاعل مباشر و بدون واسطه دانسته‌اند؛ و برخی دیگر نیز مانند سهروردی ارتباط نفس و اجرای بدن را در مقام تخیل از طریق عالم خیال منفصل (مثال‌ها) تبیین می‌کنند. البته علاوه بر بحث تخیل اموری مانند معاد جسمانی و وحی و مکاشفات اهل سلوک و مواعید پیامبران و اجنه نیز علت‌هایی برای پذیرش عالم خیال منفصل بوده‌اند؛ که در این تحقیق قرار نیست مفصلا به آن‌ها پرداخته شود. بحث تجرد قوه‌ی خیال و ارتباط آن با عالم خیال منفصل مسئله‌ای است که در این بستر شکل گرفته و دارای لوازم معرفت‌شناختی ویژه‌ای می‌باشد؛ و ازجمله این لوازم می‌توان به بحث حل شبهه انطباع کبیر در صغیر، حل شبهه اجتماع ضدّین ذهن، یا شبهه‌ی ایجاد ممتنعات، شریک الباری در ذهن و تمثل صور در ابصار نفس، خلاقیت نفس و اثبات عالم خیال متصل و خیال منفصل اشاره نمود.
جنبه‌ی جدید و نوآوری تحقیق
لازم به ذکر است تاکنون مقالات و پژوهش‌های مختلفی در خصوص خیال متصل و منفصل و … حتی تجرد خیال با رویکرد وجود شناختی به رشته تحریر درآمده اما با رویکرد معرفت‌شناختی به‌استثنای یک یا دو مقاله تحقیق قابل‌توجهی مشاهده نشده است.
فرضیه‌های تحقیق:
1. تجرد قوه خیال در حد تجرد قوه عقل نیست زیرا تجرد در ملاصدرای امری تشکیکی است.
2. حل شبهه انطباع کبیر در صغیر در ذهن و حل شبهه اجتماع ضدین در ذهن و حل شبهه تحقق معدومات و شریک الباری در ذهن و حل مسئله‌ی ابصار نفس از مهم‌ترین کارکردهای معرفت‌شناختی نظریه‌ی تجرد خیال هستند.
3. خلاق بودن نفس و اثبات عالم خیال متصل و خیال منفصل نیز از مهم‌ترین کارکردهای این نظریه در حوزه‌ی وجود شناسی ادراک تفکر صدرایی می‌باشد.
ساختار تحقیق:
تحقیق حاضر شامل پنج فصل می‌شود که فصل اول شامل پیشینه‌ی خیال، کلیات بحث و تعاریف متفکران مسلمان در مورد تجرد، قوه‌ی خیال می‌باشد. در فصل دوم به‌صورت مبسوط دیدگاه مشاییان را مورد تجرد خیال ازجمله تعریف تجرد، تعریف خیال، مجرد یا مادی بودن خیال و در خلال بحث تفاوت دو اسطوره از این مکتب ازجمله شیخ‌الرئیس بوعلی سینا و فارابی را در این زمینه مقایسه نموده‌ایم.
در فصل سوم دیدگاه اشراقیان در مورد تجرد خیال، مجرد یا مادی بودن خیال را بیان نموده‌ایم. ازآنجایی‌که اشراقیان برخلاف مشاییان قائل به تجرد خیال آن‌هم خیال منفصل می‌باشند. در فصل سوم لوازم و کارکردهای وجود شناختی و معرفت‌شناختی تجرد خیال را از منظر آن‌ها نیز مطرح کرده‌ایم.
فصل چهارم نیز تجرد خیال با رویکرد معرفت‌شناختی را از دیدگاه عارفان، بالأخص ابن‌عربی بررسی کرده و به‌صورت اجمال به بیان تفاوت دیدگاه عارفان در این راستا با مکاتب سینوی و اشراقی پرداخته‌ایم. در فصل پنج به‌صورت کاملاً مفصل تعریف قوه‌ی خیال، تجرد را ازنظر صدرالمتالهین شیرازی رئیس مکتب حکمت متعالیه بررسی کرده و دیدگاه صدرائیان را در مورد تجرد خیال با ذکر براهین و مبانی ملاصدرا در این راستا بیان کرده‌ایم و در ادامه لوازم و کارکردهای معرفت‌شناختی تجرد خیال که شاخص‌ترین آن‌ها خلاقیت نفس در مقام ادراک و ابصار نفس، حل شبهات متکلمین ازجمله (شبهه‌ی انطباع کبیر در صغیر، شبهه‌ی اجتماع ضدین در ذهن، اجتماع یا اقتران متقابلین در ذهن، حل شبهه‌ی معدومات در ذهن و حل شبهه‌ی شریک الباری در ذهن)، رفع شبهات وجود ذهنی … و لوازم و کارکردهای وجود شناختی از منظر صدرائیان ازجمله (اثبات عالم خیال منفصل، اثبات عالم خیال متصل، حل شبهه‌ی حرکت جوهری، حل شبهه‌ی آکل و مآکول و …) پرداخته‌ایم.
مشکلات تحقیق:
برخی مشکلاتی که این پایان‌نامه با آن روبرو بوده است، عبارت‌اند از:
الف) چون قوه‌ی خیال یکی از قوای باطنی نفس حیوانی در انسان است. بحث از آن
