حليل اقتصادي صنايع دستي و نقش آن در توسعه اقتصادي استان گيلا
نمودار 2: نسبت شاغلان بخش صنايع‌دستي به کل شاغلان استان (درصد)- منبع نگارنده
نقش صنايع‌دستي در توسعه گردشگري و مبادلات فرهنگي
معمولاً سودآوري بخش صنايع‌دستي با توسعه‌ي صنعت گردشگري رابطه‌ي تنگاتنگ و مستقيم دارد و در بسياري موارد اين دو بخش مكمّل هم در توسعه‌ي اقتصاد جهاني هستند. مثلاً، هرچه صنعت گردشگري به رشد قابل توجهي برسد، بي‌ترديد درآمد حاصل از فروش محصولات صنايع‌دستي به همان نسبت رشد خوبي خواهد داشت (رستمي، مصطفي، بررسي وضعيت اشتغال زنان استان مازندران در بخش صنايع دستي،1383). صنايع‌دستي همچنين ممکن است جريان درآمد مهمي براي موزه‌ها و مکانهاي تاريخي فراهم کند. گردشگري(توريسم) صنايع‌دستي مي‌تواند به تنوع بخشيدن به اقتصاد محلي کمک کند، به‌ويژه در مناطق روستايي کمتر توسعه‌يافته جهان (باب مك‌كرچر، گردشگري به‌عنوان يك كاتاليزور: جوانب مثبت و منفي،2006). وجود صنايع‌دستي در مناطق روستايي مي‌تواند زمينه‌ساز جذب گردشگر به آن مناطق گردد، به‌طوري كه در كنار رونق اين نوع صنايع، به دليل جذب گردشگر، مشاغل بي‌شمار ديگري در مناطق روستايي ايجاد مي‌شود. بنابراين، اهميت زيادي به صنايع‌دستي به عنوان محصولات گردشگري بايد داده شود، زيرا آنها فرصتهاي شغلي و درآمد زيادي براي مردم محلي فراهم مي‌كنند. اين موضوع با اين واقعيت تأييد مي‌شود که بسياري از بخشهاي صنايع‌دستي به مواد محلي موجود و فناوري ساده و همچنين مقدار کمي سرمايه احتياج دارند (مصطفي، مايرنا، پتانسيل تقويت صنايع‌دستي بعنوان يك محصول گردشگري در اردن،2011).
متخصصان و کارشناسان گردشگري و صنايع‌دستي در سراسر جهان عوامل زير را در تشويق گردشگران براي خريد صنايع‌دستي مؤثر دانسته‌اند: بكارگيري الگوها و رنگهاي سنتي و نمادين که همواره در کانون توجه گردشگران مورد تأكيد قرار مي‌گيرند، افزايش کيفيت محصولات و افزايش دوام آنها، تنوع صنايع‌دستي و توسعه برنامه‌هاي کاربردهاي آن، توليد صنايع‌دستي با الهام از بناهاي تاريخي و نمادهاي هر کشور، بسته‌بندي مناسب صنايع‌دستي باتوجه به استانداردها به‌منظور اطمينان از حمل و نقل امن به مقصد نهايي، تسهيل حمل ونقل صنايع‌دستي و ارائه خدماتي از جمله بيمه، حمل و نقل و تحويل محصولات، تا اينكه گردشگران را براي خريد محصول مورد علاقه‌شان تشويق كند، تشكيل نمايشگاههاي فصلي و سالانه و همچنين نمايشگاههاي وانتي با هدف جذب گردشگران خاص براي فروش صنايع‌دستي (ياوري، حسين، اثرات متقابل گردشگري و صنايع دستي،2006). مي‌توان گفت، يك برنامه موفق براي فروش صنايع‌دستي به گردشگران عوامل زير را دربر مي‌گيرد: نوع گردشگران مورد انتظار و درک و تقاضايشان براي اصالت محصول، اطلاعاتي که لازم است به‌همراه محصول باشد تا خريدار را از نظر اصل بودن آن، نكات مورد توجه و مواد مصرفي بي‌ضرر و با دوامشان متقاعد بكند، نحوه ارائه و افراد درگير در فروش نبايد با سبک فرهنگي مورد انتظار محصولات در تضاد باشند، ترجيحاً تمام محيط بايد با سبک هنري محلي و صنايع‌دستي هماهنگ باشد و محصولات واقعي، محلي و با ارزش ارائه شود (گرابورن، نلسون، توريسم و صنايع‌دستي: نوگرايي و هويت در بازارهاي جهاني،2006).
نقش صنايع‌دستي در ازدياد درآمد سرانه
صنايع‌دستي به علت داشتن مزايايي نظير کار طلب بودن، سادگي روش کار و عدم احتياج به آموزش فني وسيع و تأثير فوق‌العاده‌ي آن در افزايش سطح اشتغال و… بيش از هر فعاليت اقتصادي ديگر، زمينه براي افزايش درآمد سرانه دارد.
صنايع‌دستي به دو طريق مستقيم و غيرمستقيم موجب افزايش درآمد روستاييان مي‌گردد. افزايش مستقيم درآمد، بر اثر پرداخت دستمزد به كارگران شاغل در واحدهاي كوچك صنعتي روستا حاصل مي‌آيد. افزايش غيرمستقيم درآمد از طريق كاهش هزينه‌هاي روستاييان، به دليل توليد برخي از محصولات مورد نياز آنها در روستا، حاصل مي‌شود. سهم صنايع‌دستي در درآمد ملي هند 14درصد و در بسياري از كشورهاي در حال رشد 16 تا 18 درصد و در ايران 12درصد برآورد شده است (رضايي، شهين، نقش صنايع‌دستي در اقتصاد خانوارهاي روستايي بخش چابكسر، 1389).
نقش صنايع‌دستي در توليد ملي
باتوجه به اينکه توليد صنايع‌دستي متکي به منابع داخلي است و بيش از80 درصد ارزش داده‌ها در اين رشته شامل مواد اوليه، نيروي کار، ابزار و وسايل کار در داخل کشور وجود دارد، هرگونه افزايشي در ميزان توليد و فروش اين محصولات سبب افزايش توليد ناخالص ملي خواهد شد. از لحاظ سهم صنايع‌دستي در توليد ناخالص ملي كشور بايد گفت كه بيشترين ميزان، يعني سه درصد، به اين بخش تعلق دارد. اين درحالي است كه سهم صنعت دو درصد و سهم خودرو در توليد ناخالص ملي با چندين سال سرمايه‌گذاري، پنج و پتروشيمي تنها دو درصد است (رستمي، مصطفي، بررسي وضعيت اشتغال زنان استان مازندران در بخش صنايع‌دستي، 1383). بر اساس اعلام سازمان ميراث فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري استان گيلان، گردش مالي بازار صنايع‌دستي گيلان، سالانه حدود 20 ميليارد ريال است (روزنامه ايران، ص15،30 خرداد 1389).
جدول 4 : ميزان فروش صنايع دستي استان گيلان بين سالهاي 1390-1388
سال
ميزان فروش(به ميليون ريال)
نرخ رشد(درصد)
نوروز1388
6500
–
نوروز1389
8000
08/23
نوروز1390
12700
75/58
منبع: اداره كل ميراث فرهنگي استان گيلان
همان‌طور كه ملاحظه مي‌شود، جدول 4 ميزان فروش صنايع‌دستي استان گيلان را در نمايشگاههاي نوروزي استان گيلان، طي سالهاي 1388 تا1390 نشان مي‌دهد. ملاحظه مي‌شود كه اين رقم كه در سال 1388 معادل،6500 ميليون ريال بوده با افزايش 08/23 درصدي در سال 1389 به 8000 ميليون ريال رسيده و در سال 1390 نيز با 75/58 درصد رشد به 12700 ميليون ريال رسيده است.
نقش صنايع‌دستي در توسعه صادرات
از جمله مشخصه‌هاي کشورهاي در حال توسعه، اقتصاد تک محصولي و اتکاء به يک يا احتمالاً چند قلم محدود کالاهاي صادراتي است، ضمن اينكه اين‌گونه ممالك بيشتر صادركننده موادخام، مانند نفت و…، هستند. متأسفانه تجربيات بدست آمده از بازارهاي بين‌المللي نشان داده است با مختصر کاهش در بهاي جهاني اين مواد، يکباره تراز پرداختهاي ممالك صادركننده اين‌گونه مواد دچار چنان عدم موازنه‌اي مي‌شود كه گاه حيات اقتصادي آنها را تهديد به نابودي مي‌كند (يحيي زاده، علي‌سينا؛ بررسي و تجزيه و تحليل عوامل مؤثر بر صادرات صنايع‌دستي استان گيلان، 1380)، بنابراين، توسعه‌ي صادرات غيرنفتي از جمله صنايع‌دستي و ايجاد درآمدهاي ارزي، از شرايط اساسي توسعه اقتصادي است. صادرات محصولات صنايع‌دستي موجب رشد و شكوفايي در توليد ناخالص ملي شده و مي‌تواند جايگزين مناسبي در صادرات محصولات نفتي و پتروشيمي شود. در سالهاي اخير بررسي روند صادرات غيرنفتي نشان مي‌دهد كه سالانه از محل صادرات صنايع‌دستي و فرش، بيش از نيم ميليارد دلار ارز عايد كشور شده است. اين درحالي است كه آمارهاي رسمي تجارت جهاني صنايع‌دستي بالغ بر چهار ميليارد دلار بوده است. از نظر ميزان اشتغال در صنايع‌دستي، ايران پس از چين و هند، رتبه‌ي سوم جهاني را دارد. همچنين كشور ما از نظر تنوع رشته‌هاي صنايع‌دستي، كه حدود 150 نوع آن شناسايي شده است، رتبه‌ي نخست و از نظر حجم توليدات صنايع‌دستي مقام سوم جهان را دارا است، اما از نظر ميزان صادرات در رتبه‌ي بسيار پايين قرار دارد (رستمي، مصطفي؛ بررسي وضعيت اشتغال زنان استان مازندران در بخش صنايع‌دستي، 1383).
جدول5 : آمار صادرات گمركات استان گيلان بين سالهاي 1387-1385
صادرات
وزن
(هزارتن)
ارزش
( ميليون دلار)
سهم استان از كل صادرات كشور( % )
درصد تغييرات نسبت به مدت مشابه سال قبل
وزن
ارزش
1385
4/543
5/311
9/1
9/14
3/9
1386
7/534
3/341
3/2
6/1-
6/9
1387
9/475
7/386
3/2
9/10-
3/13
منبع: دبيرخانه شوراي عالي توسعه صادرات غيرنفتي
صادرات استان گيلان از نظر نوع محصولات عبارتند از: محصولات صنعتي، مصالح ساختماني، محصولات معدني، شيميائي، فلزي، پتروشيمي، منسوجات، فرش و موكت، كيف و كفش، صنايع‌دستي، محصولات دامي، غذائي، مركبات، محصولات كشاورزي، حيوانات زنده. درحالي‌كه سرمايه‌گذاري وسيع در بخش صنايع‌دستي در استان گيلان مي‌تواند سبب توسعه اقتصادي استان، ايجاد شغل و جلوگيري از مهاجرت به شهرهاي بزرگ گردد، اما، متأسفانه، در سالهاي اخير همواره در صادرات صنايع‌دستي استان گيلان با ضعف مواجه بوده‌ايم. در حالي كه با رفع موانع موجود مي‌توان از توان موجود در اين بخش استفاده بهينه نمود.
مشكلات و موانع توسعه صنايع‌دستي استان گيلان
واردات بي‌رويه صنايع‌دستي از چين و پاكستان، فقدان حمايت مادي و معنوي از اين‌گونه صنايع در داخل كشور و همچنين انتقال نيافتن دانش و تجربه اين قبيل مهارتها از پدران و استادان اين فنون و هنرها به نسل حاضر از عمده‌ترين چالشهاي پيش‌روي اين هنر- صنعت به‌شمار مي‌رود (الهام پارسايي، نگاهي به چالشهاي پيش‌روي توسعه صنايع‌دستي،1386). شايان ذكر است، مهمترين عامل علاقه‌مندي مشتريان به محصولات چيني، عرضه اين محصولات متناسب با سليقه مشتري، مانند بسته‌بندي زيبا، خوش آب و رنگ بودن توليدات و ارزان بودن آنهاست كه سبب شده رقيبي جدي براي صنايع‌دستي استان گيلان محسوب شوند. بسته‌بندي مطلوب و استاندارد شامل ذکر ويژگي و نوع کالا، کيفيت، شماره پروانه تجاري، آدرس کالا و قيمت‌گذاري، وسيله ارتباط ذهني خريدار و فروشنده و عاملي جهت افزايش رغبت مشتري براي خريد است كه رونق فروش صنايع‌دستي گيلان در بازارهاي داخلي و خارجي، اشتغالزايي و درآمد‌زايي براي اين بخش را درپي خواهد داشت. عمده‌ترين علل آسيب‌پذير شدن صنايع‌دستي استان در مقابل محصولات مشابه خارجي عبارتند از: گراني صنايع‌دستي استان گيلان به دليل کمبود و گراني مواد اوليه مرغوب و بالا بودن هزينه‌هاي توليد، منطبق نبودن اين محصولات با نياز واقعي بازار و سليقه مصرف کننده، عدم تنوع، خلاقيت و نوآوري قابل اعتنا در توليد، شناخت ناكافي مردم نسبت به صنايع‌دستي، ورود بي‌رويه صنايع‌دستي خارجي، عدم شناخت توليدکننندگان از بازارهاي جهاني، نابساماني فرآيند عرضه و فروش و همچنين مشکلات موجود در فرآيند توليد و بازرگاني صنايع‌دستي استان گيلان، توجه نکردن به سطح کيفي توليد و استاندارد سازي مواد اوليه و كنترلهاي كيفيت، فقدان آمار و اطلاعات جامع در زمينه‌هاي مختلف، خلأ مطالعات لازم پيرامون قوانين و مقررات اقتصادي، تجاري و ضعف و عقب‌‌ماندگي در بكارگيري روشهاي نوين بازاريابي، بسته‌بندي نامناسب، مشكلات حمل و نقل، بيمه و عمليات گمركي و عدم استفاده از راهبرد قيمت‌گذاري.
در بيان مشكلات و محدوديتهاي کار، مشکل عمده اين است که اخيراً تعداد صنعتگران ماهر شاغل در صنايع‌دستي كاهش يافته است كه دليل اصلي آن اقتصادي و شامل نياز به دستمزدها و مزاياي بهتر در حرفه‌هاي ديگر، کاهش آرام‌آرام تقاضا براي محصولات توليدي، امنيت شغلي ناکافي در توليد صنايع‌دستي و درآمد بي‌ثبات و ناپايدار مي‌باشد (رد زان، معروف، عارف، فريبرز، محدوديتها و پتانسيل صنعت صنايع‌دستي در مناطق توسعه‌نيافته مالزي،2011). متأسفانه، در سالهاي اخير به دليل ضعف بنگاههاي اقتصادي، بخش خصوصي و تعاوني، ناكارآمدي سازمانهاي متولي توليد در سياستگذاري و حمايت از صنايع‌دستي، اطلاع‌رساني ناقص از بازارهاي جهاني، عدم حضور چشمگير جهانگردان خارجي، ناآشنايي توليدكنندگان و بنگاههاي بخش خصوصي و تعاوني با فرايند صادرات و عدم اطلاع كافي از ذائقه‌ها و سليقه‌هاي مصرف‌كنندگان، موجب كاهش شديد صادرات صنايع‌دستي كشور شده است. در سالهاي اخير با وجود توجه بسياري از كشورها به هنرهاي ملي، به علت تعدّد مراكز دولتي و عمومي درحوزه صنايع‌دستي، نبودن هماهنگي لازم براي سياستگذاري و برنامه‌ريزي، نبودن سرمايه‌گذاري مناسب و تسهيلات بانكي در اين زمينه و نبودن قوانين و مقرراتي كه حمايت بيشتري از صنعتگران و تشويق صنايع‌دستي را فراهم آورده باشد، موجب شده اين صنعت كهن و
