پایان نامه ارشد درمورد فناوری اطلاعات، جامعه اطلاعاتی، شکاف دیجیتال

3-7 شاخص دسترسی دیجیتال 34
3-8 مدل بررسی جهانی تجارت الکترونیک 35
3-9 پروژه نفوذ جهانی اینترنت 36
3-10 مدل SIBIS 37
3-11 رتبه‌بندی آمادگی الکترونیک 38
3-12 شاخص آمادگی شبکه‌ای 42
3-13 جمع‌بندی مدل‌های آمادگی الکترونیک 43
فصل چهارم: استخراج مدل اندازه‌گیری آمادگی الکترونیک ملی 46
4-1 مقدمه 47
4-2 استخراج شاخص‌های اصلی از مدل‌های سنجش آمادگی الکترونیک 47
4-3 استخراج شاخص‌ها از نقشه عمل جامعه اطلاعاتی 51
4-4 ارزیابی شاخص‌ها 55
4-5 تحلیل نتایج 58
4-5-1 تحلیل داده‌ها بدون حذف داده‌های دور افتاده 59
4-5-2 تحلیل داده‌ها با حذف داده‌های دور افتاده 62
4-6 ارایه مدل نهایی 68
فصل پنجم: نتیجه‌گیری 72
5-1 مقدمه 73
5-2 بررسی نتایج 73
5-3 محدودیت‌های پژوهش 75
5-4 پیشنهادهایی برای پژوهش‌های آتی 75
منابع 77
منابع فارسی 78
منابع انگلیسی 79
پیوست‌ها 82
پیوست 1 – نقشه عمل اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی 83
پیوست 2 – پرسش‌نامه 105

فهرست جداول
جدول 3-1 رتبه‌بندی کشورها بر اساس گزارش EIU ………………………………………………………. 40
جدول 3-2 جمع‌بندی مدل‌های سنجش آمادگی الکترونیک …………………………………………… 45
جدول 4-1 ماتریس مدل – شاخص …………………………………………………………………………………… 48
جدول 4-2 یازده خط عمل اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی ……………………………………………. 51
جدول 4-3 میزان تحصیلات خبرگان و متخصصین …………………………………………………………. 55
جدول 4-4 میزان تحصیلات خبرگان و متخصصین …………………………………………………………. 56
جدول 4-5 پاسخگویی بر اساس طیف لیکرت ………………………………………………………………….. 57
جدول 4-6 وزن شاخص‌ها بدون حذف داده‌های دور افتاده …………………………………………….. 59
جدول 4-7 وزن شاخص‌ها با حذف داده‌های دور افتاده ………………………………………………….. 65
جدول 4-8 مدل نهایی سنجش آمادگی الکترونیک ………………………………………………………… 69
جدول 5-1 دسته‌های مدل سنجش آمادگی الکترونیک ……………………………………………….. 73

فهرست نمودارها
نمودار 1-1 روشگان پژوهش ………………………………………………………………………………………………….. 7
نمودار 3-1 دسته‌بندی شاخص‌ها در گزارش EIU همراه با میزان تاثیر آن‌ها …………………. 39
نمودار 4-1 میزان تحصیلات خبرگان و متخصصین …………………………………………………………… 56
نمودار 4-2 میزان سابقه خبرگان و متخصصین …………………………………………………………………. 56
نمودار 4-3 پراکندگی داده‌های مربوط به شاخص ” تعداد میزبانان اینترنت به ازای هر 1000 نفر” ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 63
نمودار 4-4 پراکندگی داده‌های مربوط به شاخص “تعداد کل خطوط تلفن ثابت به ازای هر 100 نفر” …………………………………………………………………………………………………………………………….. 64
نمودار 4-5 پراکندگی داده‌های مربوط به شاخص ” تعداد کامپیوتر به ازای هر 100 دانش‌آموز” …………………………………………………………………………………………………………………………… 64

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1 مقدمه
مفاهیم توسعه‌یافتگی و عقب‌ماندگی مفاهیم جدیدی نیستند. در هریک از اعصار زندگی، بشر به گونه‌ای این مفاهیم را تعریف کرده و به کار برده است. اما شاید مهمترین شاخصی که همواره بخش مهمی این مفاهیم را شامل می‌شده است مفهوم تولید باشد. در اعصار گذشته تولیدات کشاورزی، تولیدات صنعتی و … به عنوان شاخص‌هایی در این زمینه مطرح بوده‌اند اما در عصر حاضر -عصر اطلاعات- تولید اطلاعات به عنوان یکی از اصلی‌ترین شاخص‌ها برشمرده می‌شود.
در چند دهه اخیر فناوری اطلاعات و ارتباطات به سرعت در همه علوم نفوذ کرده است که مهم‌ترین دلیل آن نیز نقش قابل ملاحضه و محسوس فناوری اطلاعات و ارتباطات در افزایش کارآیی و اثربخشی فعالیت‌هاست. در نتیجه یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار در پیشرفت یک کشور در علوم مختلف، استفاده مناسب از فناوری اطلاعات و ارتباطات است. در همین راستا کشورهای توسعه‌یافته استفاده اثربخش از این ابزار را سرلوحه کار خود قرار داده‌اند. به منظور بهره‌برداری از منافع ایجاد شده توسط فناوری اطلاعات و ارتباطات بایستی این فناوری پیاده‌سازی، و به شکل کارآمدی استفاده شود.1
بنابراین، با توجه اهمیت روز افزون فناوری اطلاعات و ارتباطات، کشورهای مختلف بایستی میزان شکاف دیجیتالی در داخل کشور و با کشورهای دیگر را تعیین کرده و تلاش کنند تا میزان این شکاف را کاهش دهند تا به کشوری عقب‌مانده بدل نشوند. در همین راستا در سال‌های اخیر مطالعات و پژوهش‌های متفاوتی برای اندازه‌گیری میزان توانایی کشورهای مختلف به صورت مستقل یا در مقایسه با دیگر کشورها در امر استفاده و زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات و آمادگی الکترونیک صورت پذیرفته است. بدین شکل مکان و جایگاه یک کشور در استفاده و بهره‌برداری از این ابزار حیاتی مشخص می‌گردد تا سیاست‌گذاران از این طریق راهکارها، خط‌مشی‌ها و برنامه‌هایی را در جهت پیشرفت در این زمینه و حذف شکاف دیجیتالی موجود در برنامه‌ریزی‌های کلان ملی مد نظر قرار دهند.
مفهوم بنیادی در این نوشتار، آمادگی الکترونیک است. تعاریف متفاوتی در متون مختلف از این مفهوم ارایه شده است اما شاید عمومی‌ترین تعریف به شکل توانایی یک منطقه (کشور) برای سود بردن از فناوری اطلاعات و ارتباطات باشد. بنابراین کشورها برای اندازه‌گیری آمادگی الکترونیک خود و مقایسه آن با دیگر کشورها بایستی توانایی‌شان در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات اندازه‌گیری کنند.
به طور حتم، برای هر اندازه‌گیری و مقایسه‌ای نیاز به تعریف شاخص‌هایی در زمینه مورد نظر وجود دارد. فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز از این قاعده مستثناً نیست. بنابراین بایستی شاخص‌هایی در حوزه‌های مختلف فناوری اطلاعات و ارتباطات تعریف گردد تا بتوان میزان آمادگی الکترونیک و همچنین شکاف دیجیتال را برای یک کشور محاسبه نمود و آن را در مقایسه میان کشورها استفاده کرد.
تعدادی از موسسات و سازمان‌های جهانی، محلی و خصوصی در زمینه تعریف این شاخص‌ها در حوزه‌های مختلف مطالعاتی انجام داده‌اند و شاخص‌های نیز توسط هریک از آن‌ها ارایه شده است. این مطالعات در سال‌های اخیر اهمیت و شتاب بیشتری نیز پیدا کرده است. لیست تفضیلی مطالعات و شاخص‌های معرفی شده توسط این موسسات و سازمان‌ها در ادامه این فصل خواهد آمد.
با این تفاسیر در صورتی که یک کشور بخواهد از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده مناسب و موثری داشته باشد بایستی از آمادگی الکترونیک بالایی برخوردار باشد و این آمادگی بدون داشتن فاکتورهای زیرساخت مناسب، دسترسی به امکانات و سیاست‌های صحیح در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات قابل استحصال نیست. بنابراین سیاست‌گذاران یک کشور برای برنامه‌ریزی بهتر و دقیق‌تر برای پیشرفت، باید به صورت مکرر میزان آمادگی الکترونیکی و شکاف دیجیتالی را اندازه‌گیری نمایند و آن را با میزان آمادگی الکترونیک دیگر کشورها مقایسه کنند تا از قافله پرسرعت فناوری اطلاعات و ارتباطات عقب نمانند.
در این نوشتار سعی خواهد شد ابتدا مدل‌ها و شاخص‌های مختلف ارایه شده برای اندازه‌گیری آمادگی الکترونیک بررسی شود و سپس چارچوب و مدلی از شاخص‌های مناسب و اصلی آمادگی الکترونیک از میان آن‌ها انتخاب شود و در نهایت این مدل با اطلاعات به دست آمده در کشورهای منتخب از جمله ایران تست خواهد شد.
1-2 معرفی عنوان و ضرورت پژوهش
همان‌گونه که مطرح شد، در حال حاضر، یکی از مهمترین مواردی که بایستی توسط دولت‌ها مورد توجه قرار داشته باشد فناوری اطلاعات و ارتباطات و استفاده بهینه و صحیح از آن است. برای استفاده بهینه و مناسب از فناوری اطلاعات و ارتباطات بایستی بتوان وضعیت فعلی آن را به درستی و با دقت اندازه‌گیری کرد و مشخص نمود؛ تا بتوان بر اساس این اطلاعات وضعیت ایده‌آل و مورد نظر کشور در فناوری اطلاعات و ارتباطات را معین کرد. سپس می‌توان بر این اساس نقشه راهی ایجاد نمود و سیاست‌ها و خط‌مشی‌هایی را برای ارتقا و بهبود وضعیت فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور ارایه داد و اجرا نمود.
در سال‌های اخیر مدل‌های و چهارچوب‌های متفاوتی در زمینه سنجش آمادگی الکترونیک یک کشور ارایه شده است. به طور حتم نمی‌توان تک تک این مدل‌ها را در یک کشور به اجرا در آورد و نتایج آن را بررسی نمود. از سویی دیگر در صورتی که تنها با استفاده از شاخص‌های ارایه شده در یک مدل تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری شود، از شاخص‌های مناسبی که در دیگر مدل‌ها به آن‌ها اشاره شده و به کار گرفته شده‌اند، استفاده‌ای نخواهد شد و چه بسا شاخص‌هایی که مورد استفاده قرار نگرفته‌اند شاخص‌های بسیار پراهمیتی (به خصوص در کشور مورد مطالعه) باشند.
بنابراین نیاز به یک جمع‌بندی در میان مدل‌های ارایه شده و ایجاد یک مدل از شاخص‌های اصلی سنجش میزان آمادگی الکترونیک احساس می‌گردد که به طور حتم این مدل و شاخص‌های آن بایستی بر مبنای عوامل تاثیرگذار در یک جامعه باشد و در واقع مدل نهایی باید مدلی بومی برای یک کشور باشد تا هم نیازهای آن جامعه به خوبی در آن دیده شود و هم به خوبی در آن محیط و جامعه قابل اجرا باشد.
1-3 واژگان پژوهش
الف- فناوری اطلاعات2: انجمن فناوری اطلاعات آمریکا3 فناوری اطلاعات را به شکل «مطالعه، طراحی، توسعه، پیاده‌سازی، پشتیبانی یا مدیریت سیستم‌های اطلاعاتی مبتنی بر رایانه، خصوصاً برنامه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزار رایانه» تعریف نموده است.4 به طور کوتاه، فناوری اطلاعات با مسایلی مانند استفاده از رایانه‌های الکترونیکی و نرم‌افزار سروکار دارد تا تبدیل، ذخیره، حفاظت، پردازش، انتقال و بازیابی اطلاعات به شکلی مطمئن و امن انجام پذیرد.
ب- آمادگی الکترونیک5: تعاریف متفاوتی از آمادگی الکترونیک ارایه شده است اما تقریباً در تمامی آن‌ها – با زبانی متفاوت – آمادگی الکترونیک به عنوان میزان آمادگی یک کشور در بهره‌برداری صحیح و استفاده بهینه از فناوری اطلاعات و ارتباطات تعریف شده است.
ج- مدل سنجش آمادگی الکترونیک6: مدل مناسبی برای اندازه‌گیری وضعیت فعلی کشورها و بنگاه‌ها از منظر زیرساخت فنی، اجتماعی، فرهنگی، مدیریتی و غیره برای ورود به دنیای الکترونیکی است.7
د- جامعه اطلاعاتی8: جامعه‌اي را كه در آن كيفيت زندگي، گستره دگرگوني اجتماعي، و توسعه اقتصادي به‌گونه‌اي روزافزون به اطلاعات و بهره‌وري از آن متكي است جامعه اطلاعاتي مي‌گويند. در تعریفی دیگر، جامعه اطلاعاتی را جامعه‌ای معرفی می‌شود که استفاده زیادی از فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌نماید.9
1-4 روشگان پژوهش
در این پژوهش، در ابتدا به بررسی دو مفهوم اصلی آمادگی الکترونیک و جامعه اطلاعاتی پرداخته شد و سپس مدل‌های معتبری که برای سنجش میزان آمادگی الکترونیک توسط موسسات معتبر بین‌المللی ارایه شده‌اند بررسی شد. در مرحله بعدی، روشی برای استخراج شاخص‌های اصلی از مدل‌های معتبر جهانی بررسی شده است. همگام با این مرحله، و با نگاهی به