سپاسگزاري
خداي مهربان را سپاس مي‌گويم كه باز هم مرا در مرحله‌ي ديگري از زندگي ياري نمود.
در اينجا بر خود لازم مي‌دانم كه از كليه افرادي كه به نحوي مرا در انجام اين پايان‌نامه ياري رساندند، تشكر و قدرداني نمايم. به خصوص اساتيد گرامي،
جناب آقاي دکتر علي گراوند و جناب آقاي دکتر حسن سلطاني کوهبناني
كه با كمك‌هاي بي‌دريغ و هدايت مشفقانه‌ي خود مرا در انجام اين پايان نامه ارشاد نمودند. به خاطر تمام آموخته‌هايم از ايشان سپاسگزارم و همواره يكي از افتخارات اينجانب شاگردي ايشان بوده و خواهد بود، كمال تشكر را دارم.
چکيده
تنوع موضوعي از ابتداي شکل گيري ادب فارسي به اشکال گوناگون وجود داشته است و هر چه از آغاز شعر فارسي مي‌گذرد بر وسعت و عمق آن افزوده مي‌شود و بايد گفت که در قرن دهم نيز مانند قرن‌هاي پيش از آن شاعران از موضوعات ديني چون توحيد و نعت پيامبر(ص) گرفته تا عشق و عرفان طبع آزمايي کرده‌اند وحشي بافقي يکي از شاعران بزرگ مکتب وقوع و مبدع طرز واسوخت در اين قرن است و به دليل اينکه ويژگي شعر مکتب وقوع تغيير در معاني شعري است ما نيز، ابتدا ضمن مطالعه‌ي دقيق ديوان وحشي بافقي تمامي ابياتي که در حوزه‌ي موضوعات شعري مطرح بود را استخراج و يادداشت برداري کرديم و بعد موضوعات شعري به پنج دسته شامل موضوعات ديني، فردي، اجتماعي، ادبي، اخلاقي تحليل وطبقه بندي شد. وحشي بافقي در اشعارش مضامين اخلاقي و حکمت آميزي مانند گذرا بودن عمر، غنيمت شمردن فرصت، بي وفايي دنيا و… را بازگو مي‌کند، و يکي از مهمترين ويژگيهاي شعر وحشي اين است که عشق در اشعار او جلوه خاصي دارد. در جهان عشق و عاشقي، سخنش سوز و گدازي دارد و در درونش عشقي آتشين مي‌جوشدوبه همين دليل تمام جهان را طُفيلِ وجود عشق مي‌داند.
واژه‌هاي کليدي: وحشي بافقي، تحليل موضوعي، مکتب وقوع، مکتب واسوخت.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: کليات و تعاريف
1-1. بيان مسأله 2
1-2. ضرورت و اهميت موضوع تحقيق 2
1-3. اهداف تحقيق 2
1-4. سؤال‌هاي تحقيق 3
1-4-1. سوال اصلي 3
1-4-2. سوال‌هاي فرعي 3
1-5. پيشينه تحقيق 3
1-6. شرح روش تحقيق 4
1-7. جامعه آماري 4
1-8. تعاريف 5
1-8-1. انواع ادبي 5
1-8- 2. موضوع 6
1-8-3. مکتب وقوع و واسوخت 6
1-8-3-1. خاستگاه مکتب وقوع 8
1-8-3-2. ويژگيهاي شعر وقوعي 8
1-9. زندگي، آثار و ويژگيهاي شعر وحشي بافقي 9
1-10. اوضاع ادبي و اجتماعي عصر شاعر 14
فصل دوم: موضوعات ديني در شعر وحشي بافقي
2-1. توحيد 17
2-1-1.آغاز منظومه‌هاي وحشي با نام خداوند 19
2-1-2. بر شمردن اوصاف الهي 20
2-1-3. نيايش پروردگار 21
2-1-4. لطف پروردگار 23
2-1-5. ولايت مطلق پروردگار 24
2-1-6. بي نيازي خداوند 25
2-2. نبوت 26
2-2-1. نعت رسول اکرم (ص) 26
2-2-2.شرع رسول اکرم (ص) 27
2-2-3. عزت و شکوه پيامبر (ص) 28
2-2-4. معجزات پيامبر 29
2-2-4-1. معراج پيامبر 29
2-2-4-2. شقالقمر 32
2-2-4-3. سايه نداشتن پيامبر 32
2-3. امامت 32
2-3-1. منقبت 33
2-3-2. منقبت امام علي (ع) 34
2-3-3. منقبت امام زمان (عج) 38
2-3-4. منقبت امام هشتم (ع) 40
فصل سوم: موضوعات فردي در شعر وحشي بافقي
3-1. عشق 43
3-1-1. عشق حقيقي 45
3-1-2. عشق مجازي (عشق زميني) 52
3-1-2-1. عشق درد بي درمان است 53
3-1-2-2. عشق و ديوانگي 54
3-1-2-3. عشق و بي عزتي 55
3-1-2-4. بي پاياني عشق 55
3-1-2-5. عقل و عشق 56
3-1-2-6. عشق و رسوايي 56
3-2. عاشق 57
3-2-1. پستي و بلندي مقام عاشق 57
3-2-2.عاشق اندوهگين و فراغ زده است 58
3-2-3. عاشق بياختيار و مطيع است 59
3-2-4. عاشق وفادار است 60
3-2-5. عاشق به وصال رسيده است 61
3-2-6. عاشق در حال التماس است 62
3-2-7. عاشق در حال تهديد به ترک معشوق است 62
3-2-8. عاشق دلزده و پشيمان از عشق ورزي به معشوق است 64
3-2-9. عاشق مغرور است 65
3-2-10. عاشق خوار و بي اهميت است 66
3-3. معشوق 67
3-3-1. ويژگيهاي جسمي و ظاهري معشوق 70
3-3-1-1. غمزه 70
3-3-1-2. ابرو 71
3-3-1-3. چشم 71
3-3-1-4. قد 72
3-3-1-5. رخسار 73
3-3-2. جنسيت معشوق 74
3-3-2-1. معشوق زن 74
3-2-2-2. معشوق مرد 74
3-3-2-3. معشوق کم سن و سال 75
3-3-2-4. ويژگيهاي رفتاري معشوق 76
3-3-3-1. بي وفا 76
3-3-3-2. بي توجه 77
3-3-3-3. پاکدامن 79
3-3-3-4. تند خو 80
3-3-3-5. بي رحم و جفاکار 81
3-3-3-6. معشوق متوجه به غير 82
3-3-4. بي اهميت و بي اعتبارشدن معشوق 83
3-4. عرفان 84
3-5. مرثيه 87
3-6. شکواييه 91
3-6-1. شکايت از روزگار 92
3-6-2. شکايت از زندگي پر درد و رنج 93
3-6-3. شکايت از بيتوجهي ممدوحان 94
فصل چهارم: موضوعات اجتماعي در شعر وحشي بافقي
4-1. مدح 97
4-1-1. مدح غياث‌الدين محمد ميرميران 98
4-1-2.در مدح شاه تهماسب صفوي 103
4-1-3. در مدح عبدالله خان اعتمادالدوله 105
4-1-4. در مدح شاهزادهي آزاده شاه خليل اللّه 106
4-1-5. مدح خان احمد 107
4-1-6. مدح ولي سلطان 108
4-1-7. مدح عباس بيگ گردون قدر 109
4-1-8. مدح بکتاش بيگ حکمران کرمان 110
4-2. انتقاد 113
4-2-1. انتقاد از زاهدان ريايي 113
4-2-2. انتقاد از رياکاران 114
4-2-3. انتقاد از ياران ريايي 114
فصل پنجم: موضوعات ادبي
5-1. طنزو هجو در ديوان وحشي 117
5-1-1. هجو ده بافق 119
5-1-2. هجو خر گدا 119
5-1-3. هجو خواجه 119
5-1-4.هجو مطبخ خواجه 120
5-1-5. هجو غضنفر گله جاري 120
5-1-6. هجو کيدي 120
5-1-7. هجو ملا فهمي 121
5-1-8. حروف شراب 121
5-1-9. استر گرسنه 121
5-1-10. مانده‌ي بابا 122
5-1-11.ستور فقير 122
5-2. مفاخره و خودستايي 122
5-2-1. تفاخر به معروف بودن شعرش 123
5-2-2. تفاخر به قانع بودن 124
5-2-3. تفاخر به قدرت شاعري 124
5-2-4. تفاخر به يگانه بودنش 126
5-3. وصف 126
5-3-1. وصف مرغزار 127
5-3-2. وصف غار 127
5-3-3. وصف کاخ ميرميران 127
5-3-4. وصف اسب امام علي 128
5-3-5. وصف فصل بهار 128
5-3-6. وصف شب 129
5-3-7. وصف جمال 129
5-3-7-1. وصف جمال امام علي (ع) 129
5-3-7-2. وصف جمال مير ميران 130
5-3-7-3. وصف جمال شاهزادهي آزاد شاه خليل الله 130
5-3-7-4. وصف معشوق 131
5-3-7-5. وصف شاهزاده منظور 131
فصل ششم: موضوع اخلاقي
6-1.پند و موعظه 134
6-1-1. توصيه به تواضع و فروتني 135
6-1-2. نکوهش کبر و غرور 135
6-1-3. نکوهش حرص و طمع 136
6-1-4. نکوهش گفتن راز 137
6-1-5. نکوهش حسد ورزي 138
6-1-6. توصيه به قانع بودن و دوري از زياده خواهي 138
6-1-7. ستايش علم و دانش 139
6-1-8. توصيه به خاموشي و سکوت و نکوهش زياده‌گويي 139
6-1-9. اغتنام فرصت 139
6-1-10. نکوهش تنهايي و توصيه به يار وفادار گُزيدن 140
6-1-11. جهان سراي جهان سراي مکافات است 140
6-1-12. نکوهش مال اندوزي 141
نتيجه‌گيري 142
منابع و مآخذ 145
فصل اول
کليات و تعاريف
1-1. بيان مسأله
قرن دهم در تاريخ ادبيات فارسي بسيار حائز اهميت است؛ زيرا از يك طرف شاعران چيره‌دستي چون وحشي، محتشم، بابافغاني و غيره در اين قرن ظهورکرده‌اند و از طرف ديگر اشعار زيبا و دل‌انگيزي با موضوعات شعري متنوع در اين قرن سروده شده، شعر اين قرن حد واسط بين سبك عراقي و هندي است و در واقع پيدايش مكتب وقوع در اين قرن بوده است. که بيشترين تغييرات و دگرگوني‌ها در موضوعات شعري بعد از سبك عراقي در اين دوره بوده است و مضامين و مسائلي در آن مطرح است كه از جهت روان‌شناختي و جامعه شناختي حائز اهميت هستند. وحشي بافقي يكي از برجسته‌ترين غزل‌سرايان اين قرن است كه شيوهي جديدي در مكتب وقوع با نام “مكتب واسوخت” به وجود آورد. كه مفادشعر آن اعراض از معشوق باشد. او پيرامون اکثر موضوعات شعري مانند توحيد، منقبت، مرثيه، عشق، عرفان و … شعر سروده است، شالوده‌ي اصلي غزل‌ها و مثنوي‌هاي او عشق است وهنگامي که از عشق سخن مي‌راند گويي سوز و گذار حاصل از عشق را در وجود خود درک کرده است . وبه همين دليل ما شعر او را به عنوان يکي از شاعران بزرگ اين قرن از جهت موضوعي بررسي و تجزيه و تحليل و طبقه بندي کنيم.
1-2. ضرورت و اهميت موضوع تحقيق
وحشي بافقي يكي از غزل سرايان بزرگ و برجسته‌ي مكتب وقوع و واسوخت است و از آنجايي كه مهمترين ويژگي شعر مكتب وقوع و واسوخت به نوعي تغيير در موضوعات شعري است؛ لذا ضروري است موضوعات ديوان وحشي بافقي به عنوان يكي از برجسته‌ترين شاعران اين مكتب تجزيه و تحليل گردد تا خواننده شناخت بهتري را نسبت به موضوعات شعري اين شاعر بزرگ حاصل کند.
1-3. اهداف تحقيق
كلي‌ترين اهداف اين پژوهش عبارتند از:
1- شناساندن بهتر شخصيت شعري وحشي بافقي
2- استخراج، دسته‌بندي و تحليل موضوعات رايج در اشعار وحشي بافقي و بررسي توانمندي‌هاي او در بيان موضوعات متنوع شعري
3- آشنايي بيشتر با شعر مكتب وقوع و واسوخت و موضوعات شعري آن‌ها
4- شناخت جامعه‌ي عصر شاعر و انعكاس رويدادهاي آن در شعر وحشي بافقي
1-4. سؤال‌هاي تحقيق
اصلي‌ترين سوال‌هايي كه اين پژوهش به دنبال جوابگويي به آن‌ها است عبارتند از:
1-4-1. سوال اصلي
بسامد موضوعات مختلف در شعر وحشي بافقي چگونه است؟
1-4-2. سوال‌هاي فرعي
1- اصلي‌ترين درون مايه‌ي شعر وحشي بافقي چيست؟
2- كدام يك از موضوعات مطرح در شعر وحشي بافقي برگرفته از زندگي اوست و جنبه‌ي شخصي دارد؟
1-5. پيشينه تحقيق
از آنجايي كه وحشي بافقي يكي از برجسته‌ترين غزل‌سرايان قرن دهم هجري و از پايه گذاران مكتب وقوع و واسوخت است لذا براي آشنايي بهتر ويژگيهاي شعري اين مکتب و بعضي از ويژگيهاي شعر وحشي از آثاري چون “مکتب وقوع در شعر فارسي” از احمد گلچين معاني (گلچين معاني، 1374)، “سبك‌شناسي شعر” از سيروس شميسا، (شميسا، 1379) ،” درباره ادبيات و نقد ادبي” از خسرو فرشيدورد (فرشيدورد، 1378)، “آفاق غزل فارسي” از داريوش صبور (صبور،1384)، “سير غزل در شعر فارسي” از سيروس شميسا (شميسا،1376) ،”سبک شناسي شعر پارسي از رودکي تا شاملو” از محمد غلامرضايي (غلامرضايي، 1381)، مي‌توان نام برد و براي آشنايي با شرح حال و آثار وحشي مي‌توان از آثاري چون، “تاريخ ادبيات در ايران و در قلمرو زبان پارسي از آغاز سده دهم تا ميانه سدهي دوازدهم هجري” از ذبيح‌الله صفا (صفا، 1378)، “تذکره‌ي ميخانه” از ملا عبدالنبي فخرالزماني قزويني به اهتمام احمد گلچين معاني (1367) ” تذکره‌ي رياض الشعرا از علي قلي واله داغستاني به مقدمه و تصحيح سيد محسن ناجي نصرآبادي (1384)، ” تذکره‌ي ريحانه الادب تاليف محمد علي مدرس تبريزي “(1374) و ” تذکره‌ي آتشکده از لطفعلي خان آذر بيگدلي” (1377) مي‌توان نام برد و همچنين پايان‌نامه‌هايي در مورد تحليل موضوعي شعر شاعران ديگر و هم در مورد جنبه‌هاي ديگر شعر وحشي بافقي نوشته شده است كه از جمله‌ي آن‌ها مي‌توان به “تحليل موضوعي ديوان ابن حسام خوسفي” از يونس جلوداري (جلوداري،1390)، “مقايسه‌ي خلد برين وحشي بافقي با مجمع الابكار عرفي شيرازي از ديدگاه صورخيال” از ليلا ايزي (ايزي،1390) و “تحليل موضوع ديوان سيف فرغاني” از فاطمه چمن آرا (چمن آرا،1391) اشاره كرد. همچنين مقالاتي در مورد جنبه‌هاي مختلف شعر وحشي بافقي نوشته شده است كه از جمله‌ي آن‌ها مي‌توان به مقاله‌ي “وقوع سرايي وحشي بافقي در غزل” از حميد جعفري قريه‌علي (جعفري قريه‌علي،1387) اشاره كرد. تا آنجا كه نگارنده جستجو نموده است هيچ تحقيق مستقلي تاكنون به “تحليل موضوعي شعر وحشي بافقي” نپرداخته است و اين تحقيق ظاهراً اولين
