ف) آیه اول: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ 20
شبهه در آیه 25
پاسخ به شبهه 25
ب) آیه دوم: قَالُوا یا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کنَّا خَاطِئِینَ * قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ 26
ج) آیه سوم: أَیکمْ یأْتِینِی بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَن یأْتُونِی مُسْلِمِینَ 26
د) آیه چهارم: وَلَمَّا وَقَعَ عَلَیهِمُ… 28
ه) آیه پنجم: قَالَ مَا مَکنِّی فِیهِ رَبِّی خَیرٌ فَأَعِینُونِی بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَینَکمْ وَبَینَهُمْ رَدْمًا 29
و) آیه ششم: وَ لَمَّا جاءَهُمْ کتابٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ 30
ز) آیه هفتم: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُک فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوَّاباً رَحِیماً 31
استدلال اهل سنت به آیه برای بعد از وفات پیامبر 32
نظر صحابه و تابعین در زمینه تطبیق آیه برای بعد از وفات پیامبر 33
3. تطبیقات اهل بیت نسبت به آیه شریفه 37
شبهه 38
پاسخ 38
دلایل مشروعیت استمداد از اولیای الهی از منظر عقل 39
فصل سوم: دلایل مشروعیت استمداد از اولیای الهی از منظر روایات و صحابه 42
گفتار اول: دلایل مشروعیت استمداد از اولیای الهی از منظر روایات 43
الف) روایات خاصه 43
1. روایت رسول اکرم 43
2. روایت امام علی 43
3. توسّل امام حسین 44
4. روایت امام سجاد 44
5. روایت امام باقر 46
6. روایت امام موسی کاظم 46
ب) روایات عامه 46
1. توسل به ذات پیامبر، قبل از آمدن به دنیا 46
2. توسل پیامبر به حق بزرگ خودشان و پیامبران پیش از خودشان 49
3. توسل مرد نابینا به پیامبر برای شفا یافتن 50
4. توصیه عثمان بن حنیف به حاجتمند به توسل به پیامبر 50
5. روایت حاکم نیشابوری در توسل حضرت آدم به حق پیامبر برای آمرزش گناه 51
6. روایت قسطلانی 52
گفتار دوم: دلایل مشروعیت استمداد از اولیای الهی از منظر اصحاب، تابعین و امامان اهل سنت 53
توسل بلال بن حدث صحابی به قبر پیامبر 53
توسل عمر بن الخطاب به عباس بن عبدالمطلب 54
توسل امام علی و عباس کنار قبر پیامبر 55
4. عایشه و توسل به پیامبر 56
5. سلف و توسل به پیامبر 57
6. تابعین و توسل به پیامبر 57
7. توسل مالک بن انس 58
8. توسل محمّد بن ادریس شافعی 59
9. توسل احمد بن حنبل 59
10. توسل ابوحنیفه 62
فصل چهارم: شبهات و سؤالات وارده در باب توسل و پاسخ به آنها 64
گفتار اول: برخی از سؤالات وارده در باب توسل 65
سؤال اول 65
پاسخ 65
مفهوم شرک 65
مفهوم دعا در قرآن 65
نتیجه‌گیری 68
سؤال دوم 68
پاسخ 69
نتیجه‌گیری 71
سؤال سوم 71
پاسخ 72
نتیجه‌گیری 74
سؤال چهارم 74
پاسخ 75
سؤال پنجم 76
پاسخ 77
گفتار دوم: تمسک به قرآن برای اثبات شرک و پاسخ به آنها 80
الف) شبهه اول 80
ب) پاسخ شبهه اول 80
ج) شبهه دوم 82
د) پاسخ شبهه دوم 82
هـ) شبهه سوم 86
و) پاسخ شبهه سوم 86
ز) شبهه چهارم 87
ح) پاسخ شبهه چهارم 88
گفتار سوم: تمسک به روایات برای اثبات شرک و پاسخ به آنها 90
شبهه 90
پاسخ شبهه 90
نتیجه‌گیری 93
فهرست منابع و مآخذ 95
مقدمه
توسل یعنی واسطه قرار دادن برای رسیدن به هدف مشخصی که انسان برای دست‌یابی آن تلاش می‌کند. وسیله، گاه مادی و گاه معنوی است. گاه انسان است و گاه غیر انسان. گاه خدا است و گاه اعمال و رفتار خوب مثل نماز، روزه و غیر آن.. گاه اراده‌ی قوی،اظهار محبت و دوستی و مانند آن می‌باشد. زیرا این مطلب روشن است که در نظام توحیدی، خداوند بزرگ، جهان را با ابزار و اسباب فراوانی آفریده است. و عقیده به واسطه‌ها برای رسیدن به هدف، یک عقیده‌ی توحیدی می‌باشد، چون خداوند تمام اسباب و علل تکوینی و تشریعی را قرار داده است و انکار کردن واسطه‌ها با توحید واقعی ناسازگاری دارد. از نگاه انسان موحد، مؤثر و آفریننده‌ی جهانِ یکی است و سایر واسطه‌ها اگر اثری دارند مانند رفع تشنگی به واسطه‌ی آب و رفع گرسنگی به واسطه‌ی غذا و اگر دکتر مریضی را مداوا نموده و شفا دهد، تمامی این اثربخشی از جانب خداوند بزرگ در واسطه‌ها نهاده شده است. البته انسان موحد واسطه‌ها را مؤثر استقلالی و در عرض خدا نمی‌بیند. بنابراین همان‌گونه که مستقل دیدن واسطه‌ها برخلاف توحید است، انکار واسطه‌ها و توجه نکردن به آنها نیز مخالف توحید است.1
یکی از موارد اختلاف بین وهابیان و سایر مسلمین، توسل به اولیای الهی یا به تعبیری وسیله قرار دادن آنان نزد خداوند متعال است. وهابیان توسل را صرفا زمان حیات پیامبر جایز می دانند اما عموم مسلمین نه تنها آن را جایز می‌شمارند بلکه در طول تاریخ به آن عمل کرده اند. توسل انواع و اقسامی دارد که نزد عموم مسلمین برخی از آنها صحیح و بعضی باطل و دسته ای دیگر مورد اختلاف هست؛ توسل اصطلاحی در فرهنگ اسلامی است ناظر به جستن وسیله ای برای جلب رضای خداوند.
فصل اول
کلیات و مفاهیم
گفتار اول: کلیات
الف) تعریف و تبیین مسأله
انسان برای رسیدن به مراد خویش، باید به اسباب و واسطه‌های فیض، متوسل شود. ایجاد مزرعه‌ای آباد، جز از طریق شخم زدن زمین و کاشتن نهال و دادن آب و کود به مقدار مشخص و زمان معین و… امکان‌پذیر نیست.
خداوند نیز اموری را به عنوان اسباب و وسایل در جهت تقرب و نزدیکی به درگاه خویش قرار داده و ما را به آن امور فرمان داده است. «یا أیها الذین آمنوا اتقوا الله و ابتغوا إلیه الوسیلة»2 (ای مؤمنان پروای الهی داشته باشید و به سوی او وسیله تحصیل کنید) با توجه به عدم تقیید کلمه‌ی وسیله، اطلاق آن شامل هر چیزی می‌شود که صلاحیت نزدیک کردن انسان به پیشگاه خداوند را دارد. همان‌طور که نماز، روزه، احسان به یتیم وسائل تقرب به خداوند هستند، استمداد از اولیای الهی نیز وسیله‌ی تقرب به خداوند است. از این رو هنگام دعا، خداوند را به حق بندگان صالح درگاه او قسم می‌دهیم و یا از اولیای الهی می‌خواهیم که برای ما در درگاه الهی دعا کنند.
بر این اساس توسل –به معنای استفاده از اسباب- لازمه‌ی زندگی انسان و جهانی است که بر آن، قانون اسباب و مسببات حاکم است.3 لذا در این پژوهش به بررسی توسل و مشروعیت استمداد از اولیای الهی خواهیم پرداخت.
ب) سؤالات تحقیق
1. سؤال اصلی
1. دلایل مشروعیت توسل و استمداد از اولیای الهی چیست؟
2. سؤالات فرعی
1. دلایل مشروعیت استمداد از اولیای الهی از نظر آیات قرآن چیست؟
2. دلایل مشروعیت استمداد از اولیای الهی از منظر روایات چیست؟
3. دلایل مشروعیت استمداد از اولیای الهی از منظر سیره معصومین و صحابه چیست؟
4. آیا استمداد از غیر خداوند متعال با توحید سازگار است؟
5. آیا در صورت پذیرش توسل دیگر نمی‌توان خداوند را بی‌واسطه مورد خطاب قرار داد؟
ج) فرضیه‌های تحقیق
1. فرضیه اصلی
1. توسل به اولیای الهی با اجازه خداوند متعال مشروع است و در قرآن از آیات متعدد برای اثبات توسل استفاده می‌شود.
2. در کتب روایی، روایات معتبری برای اثبات توسل موجود است.
3. سیره معصومین و صحابه، دلالت بر مشروعیت توسل دارد.
2. فرضیه‌های فرعی
1. استمداد و توسل از آنجا که با اذن خداوند متعال است لذا با توحید سازگار است.
2. در صورت پذیرش توسل نیز می‌توان خداوند را بی‌واسطه مورد خطاب قرار داد.
د) پیشیینه تحقیق
اصل مسئله توسل جستن و عمل به این سیره از سوی مسلمان در صدر اسلام بوده اما در دوره های بعدی به خاطر تلقی و تفسیر غلط برخی فرقه های اهل تسنن از این مسئله و طرح ایراد ها و شبهات به خصوص با ظهور ابن تیمیه در قرن هفتم و هشتم این موضوع به صورت علمی در مجامع علمی و بعضا در کتابهای علما اشاره می شد اما با ظهور فرقه وهابیت این مسئله شدت گرفت و به صورت صریح و مستقل اندیشمندان هر دو گروه شیعی و وهابیت به آن پرداختند علمای وارسته‌ای مانند سید شرف‌الدین، محمد جواد مغنیه، علامه امینی، سید محسن امین و… از کسانی بودند که در این زمینه، زحمات بسیاری را متحمل شدند و در پاسخ به شبهات انحرافی وهابیت، قدمهای بلندی را برداشته‌اند. حال به نمونه‌هایی از طرح اصل مسئله و تجویز آن در دوره عصر نبوی و اهل بیت (ع) اشاره می‌کنیم.
نزد شیعه توسل به ائمه و به‌طورکلی چهارده معصوم در منابع کهن نمونه‌های روشنی دارد، همچون حسن بن ابراهیم خلال که به امام کاظم توسل می‌جسته است.4
جامع‌ترین نمونه از توسل به معصومین را می‌توان در دعای توسل مشاهده کرد.
باید توجه داشت که توسل به اهل بیت مختص به شیعیان نبوده، و به‌رغم تفاوت‌های اعتقادی در باب امامت، توسل به اهل بیت در میان اهل سنت نیز رواجی گسترده داشته است.5
بر سیاق توسل پیامبران به یکدیگر، در روایات شیعه از توسل امامان به پیامبر و به یکدیگر نیز سخن آمده است. در این‌باره نمونه‌هایی از توسل جستن حضرت علی به پیامبر6 یا امام صادق به امامان پیش از خود7 نقل شده است.
در این‌جا به بیان مختصری از منابع شیعی که در رابطه با موضوع توسل در عصر حاضر تهیه و تدوین شده است، اشاره می‌کنیم.
1. توسل به اهل بيت از نگاه قرآن و سنت نويسنده: سيد مصطفي مناقب
2. پاسخ به پندارهای توسل پدیدآورنده: محمدزاهد کوثری، وهبی سلیمان غاوجی (مصحح)
3. توسل: توحید یا شرک؟ پدیدآورنده: سعید داودی
4. شفاعت و توسل پدیدآورنده: سیدمحمدکاظم روحانی، رحیم کارگر (ویراستار)
5. دعا و توسل پدیدآورنده: حسن طاهری الخرم آبادی، محمد خلیلوف (مترجم)
6. تبرک، توسل، بدعت پدیدآورنده: جعفر سبحانی تبریزی
7. دعا و توسل نويسنده: سيدحسن طاهري خرم آبادي
8. پرسش‌ها و پاسخ‌هاي دانشجويي ج14- دعا و توسل نويسنده: سيد محمدكاظم روحاني، محمدرضا كاشفي
9. توسل به اهل بيت از نگاه قرآن و سنت نويسنده: سيد مصطفي مناقب
اما منابع دست اول غیر مستقل اهل سنت در این رابطه:
از جمله تألیفات علمای اهل سنت به این کتب می‌توان به «شفاء السقام فی زیارة خیر الانام» اثر تقی الدین سبکی شافعی و «رفع المنار لتخریج احادیث التوسل و الزیارة» اثر محمود سعید ممدوح و نیز «ارغام المبتدع الغبی بجواز التوسل بالنبی» اثر غماری اشاره نمود.
و یکی از منابع جدید اهل سنت کتاب الدرر السنیه فی الرد علی الوهابیه از احمد بن زینی دحلان است.
هـ) روش تحقیق
روش این تحقیق کتابخانه ای بوده و بیش‌تر از روش‌های نقلی استفاده شده است. تلاش این نوشتار استناد به آیات کریم قرآن در جهت اثبات مشروعیت استمداد از اولیای الهی است و نیز پاسخ به شبهات وارده در این موضوع با استناد به ادله نقلی و عقلی. این نگارش، به اعتبار موضوع، کلامی، توصیفی و تحلیلی می‌باشد. در تدوین این رساله، ضمن اینکه دلایل اثبات توسل را می‌آوریم، به موضوع مهم کیفیت جمع این‌ها با توحید، پرداخته تا جدیدترین اشکالات و شبهات، پاسخ داده شود.
و) اهداف تحقیق
هدف از این پژوهش، تبیین معنای توسل، با استناد به آیات قرآن و رد بعضی از شبهات به روز وهابیت نسبت به این مسأله است.
گفتار دوم: مفاهیم
الف) تعریف توسل
1. توسل در لغت
توسل در کتب لغوی به این صورت آمده است؛ خلیل بن احمد می‌گوید: (توسل از وسلت الی ربی وسیله است؛ یعنی انجام دادم عملی را تا به سبب آن به سوی خدا نزدیک شوم…)8ابن منظور می‌نویسد: (وسیله چیزی است که انسان به سبب آن به مقصود خود رهنمون می‌شود.)9
قال صاحب العین: الوسیلة ما تقربتَ به و قد توسلت به إلیه، و منه توسل إلی الله تعالی بعمل: تقرّب.10
صاحب کتاب العین گفته: وسیله چیزی است که به سبب آن تقرب جسته و با آن به سوی مقصد توسل نموده‌ای و از همین معناست جمله: «توسل الی الله تعالی بعمل» (توسل جستن به سوی خدا به واسطه‌ی عمل) که به معنای تقرب است.
با توجه به موارد ذکر شده از کتب لغوی می‌توان گفت که توسل در لغت به معنای
