
4-2-4 قضا و قدر 79
4-2-5 شهادت دادن اجزای بدن 80
4-3 صفات مشترک بهشت و دوزخ 81
4-3-1 جاودانگی عالم 81
4-3-2 بی کرانگی عالم 82
4-3-3 اعمال هر کس را پای خودش مینویسند 82
4-3-4 معاد روحانی 83
4-3-5 اعمال بد و نیک 84
4-3-6 عذابها و نعمتهای دنیوی 86
4-4 صفات بهشت 87
4-4-1 اعمال درست، کلید ورود به بهشت 87
4-4-2 پیروی از صالحان و امامان 90
4-4-3 نعمتهای بهشتی 91
4-4-3-1 آسایش در بهشت 93
4-4-3-2 غذاهای بهشتی 94
4-4-3-3 حوریان بهشتی 98
4-4-3-4 لباسهای بهشتی 99
4-4-4 تهنیت گفتن افلاکیان 100
4-4-5 بی انتهایی و بی زوالی بهشت 100
4-4-6 مقایسه نعمتهای بهشتی با نعمتهای دنیوی 101
4-5 صفات دوزخ 103
4-5-1 نافرمانی عامل رفتن به دوزخ 103
4-5-2 عذابهای دوزخ 104
4-5-2-1 آتش دوزخ 104
4-5-2-2 بارش بلا 107
4-5-2-3 گرفتار اندوه و ناراحتی 107
4-5-2-4 بند نهادن 109
4-5-2-5 بریان کردن انسان 110
4-5-3 کافران و دوزخ 110
4-5-4 جاهلان و دوزخ 111
4-5-5 امامان و صالحان راه نجات از دوزخ 112
4-6 سایر ابیات 114
4-6-1 ابیاتی در مورد بهشت 114
4-6-2 ابیاتی در مورد دوزخ 116
فصل پنجم: نتیجهگیری و ارائه پیشنهاد
5-1 نتیجهگیری 118
5-2 ارائه پیشنهاد 120
پیوستها 121
فهرست منابع و مآخذ 127
Abstract 131
فهرست جداول
عنوان صفحه
(4-1) نمودار فراوانی دیدگاه ناصرخسرو در مورد عالم حساب 121
(4-2) نمودار درصدی دیدگاه ناصرخسرو در مورد عالم حساب 122
(4-3) نمودار فراوانی صفات مشترک بهشت و دوزخ در اشعار ناصرخسرو 123
(4-4) نمودار درصدی صفات مشترک بهشت و دوزخ در اشعار ناصرخسرو 123
(4-5) نمودار فراوانی صفات بهشت در اشعار ناصرخسرو 124
(4-6) نمودار درصدی صفات بهشت در اشعار ناصرخسرو 124
(4-7) نمودار فراوانی صفات دوزخ در اشعار ناصرخسرو 125
(4-8) نمودار درصدی صفات دوزخ در اشعار ناصرخسرو 125
(4-9) نمودار فراوانی جلوههای بهشت و دوزخ در اشعار ناصرخسرو 126
(4-10) نمودار درصدی جلوههای بهشت و دوزخ در اشعار ناصرخسرو 126
چکیده
آخرت و زندگی پس از مرگ همواره یکی از مسائل مهم و دغدغههای اصلی انسان بوده است. در اسلام، تصاویر متعددی از دنیای پس از مرگ و زندگی ابدی انسان ترسیم شده است که این امر عاملی است تا فرد در زندگی دنیوی خود مسیر و هدف مشخصی را در رسیدن به پاداشهای اخروی داشته باشد. بهشت و دوزخ دو مکان اصلی و ابدی در جهان آخرت میباشند که یکی منشا نعمتها، خوشیها و آسایش برای کسانی که به دستورات الهی در دنیا عمل کرده باشند و دیگری زندانی ابدی، سرشار از درد و رنج برای کسانی که از فرمانهای الهی پیروی نکرده باشند. تصویرهای متفاوتی از بهشت و دوزخ در کتابهای دینی و ادبی فارسی به چشم میخورد که گویای درگیری ذهنی بزرگان علم و ادب میباشد. یکی از اشخاصی که همواره دین را در سایهی ادبیات به معرض نمایش قرار میداده، ناصرخسرو قبادیانی میباشد. هدف از این پایاننامه بررسی جلوههای بهشت و دوزخ در اشعار وی است تا از این طریق با دیدگاه و نظرات ایشان دربارهی این دو جایگاه ابدی انسان بیشتر آشنا شویم. نتایج حاصل نشان داد که ناصرخسرو از مشترکات میان بهشت و دوزخ به جاودانگی هر دو عالم، بیکرانگی، معاد روحانی و … و از صفات بهشت به کلیدهای ورود به بهشت، انواع نعمتهای بهشتی و … و از صفات دوزخ به دلایل به دوزخ افتادن انسانها، انواع عذابهای دوزخ و … اشاره کرده است. همچنین از بررسیها این نتیجه به دست آمد که ناصرخسرو بیشتر به بهشت و مسائل پیرامون آن پرداخته است و اشعاری که در مورد دوزخ هستند بسیار کمتر از بهشت میباشد.
کلید واژهها: اسماعیلیه، بهشت، دوزخ، ناصرخسرو قبادیانی.
1-1 مقدمه
مبدا و معاد دو اصل بنیادین تـفكر دينـى اسـت و بهشت دوزخ از اركان بحث معاد میباشد. «بهشت» جایگاه والا و کمال مطلوب همه پیامبران و پیـشوایان و مومنان و به تعبیری کلّیتر غایت آرزوی همه خداپرستان و خداجویان است. و «دوزخ» محلی است که منحرفان از دستورات خداوند در آن، عذاب کارهای خود را میبینند.
بـخش عـظیمی از دعوت پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) در دوره نخستین نبوتّش در مـکه بـه شرح و توصیف بهشت و دوزخ، اختصاص دارد. با این همه، قرآن به دو مسأله خلقت بهشت و دوزخ و ابدی بودن آنها صریحاً اشاره نمیکند. پیامبر و امامان همواره در پی تشویق مسلمانان به اطاعت از خداوند بودند که پس از آن پاداشی چون نعمتهای بهشتی به آنان ارزانی خواهد شد و اگر از دستورات الهی سرپیچی نمایند و راه باطل را درپیش گیرند، عذابهای سخت و دردناک دوزخ برایشان درنظر گرفته شده است.
ادبیات فارسی پس از ورود اسلام به ایران دچار تحول گردید و مسائل دینی و مذهبی به همراه آثار و جلوههای قرآنی، حدیثی و معارف اسلامی وارد ادبیات فارسی شد. یکی از این مباحث توجه شاعران و نویسندگان به دو مکان بهشت و دوزخ است که برای بیان مضامین و مفاهیم مختلفی از آنها بهره گرفتهاند. گاه شاعر تنها به توصیف این دو مکان میپردازد و گاه برای ابراز مفاهیمی چون خوشبختی، لذت، آسایش، تاریکی، ظلم حاکم و … استفاده میکنند.
1-2 بیان مسأله
با ورود اسلام به کشور ایران، فرهنگ و باورهای اسلامی در بین مردم رواج یافت و به همین سبب وارد ادبیات و گفتار مردم نیز گشت. این امر، با توجه به تعلیم و تربیتی که شاعران و نویسندگان و آشنایان به کتاب و کتابت در خانه و مکتب و مدرسه کسب کردهاند؛ بسیار طبیعی و روشن است. یكی از مسایلی که در میان بزرگان اسلامی همواره مورد بحث و گفتگو بوده است، بحث بهشت و جهنم است. اصل واژهی «بهشت» در دوران میانهی زبان فارسی “وَهیشت اَخْو” (vahišt axw) بوده است. “وَهیشت” ترکیب شده است از “وه” و “ایشت”. “وه” همان “بــه” (beh) فارسی امروز به معنی خوب است. و “ایشت” پسوند صفت برترین (عالی) است. و اما دوزخ. اصل واژه “دُش اَخو” (doš axw) بوده است. “دُش” به معنای بد و ضد است و کاربست آن را هنوز در واژههایی چون دشمن (ضد من) و دژخیم (بدخصلت) مشاهده میکنیم. “اَخو” نیز همان گونه که گفته شد به معنای جهان است و بر روی هم “دُش اخو ” به معنای “جهان بد” است.
در قرآن آیات زیادی در مورد بهشت و جهنم است. «أَوَ لَیسَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یخْلُقَ مِثْلَهُم بَلَى وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ» (یس/81)؛ «آيا كسى كه آسمانها و زمين را آفريد قدرت ندارد همانند آنها (انسانهاى خاك شده) را بيافريند؟ آرى (مىتواند) و او آفريدگار دانا است!». «وَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِینَ»؛ «بپرهیزید از آتشی كه برای كافران آماده شده است» (آل عمران/131)؛ آدمی که از «اصل » خویش بدور مانده، کمالش در آن است که بر اثر تهذیب نفس و تکامل معنوی «روزگار وصل » خویش را بازیابد و به «نیستانی» که از آن جدا مانده بازگردد.
ناصر خسرو متولد ناحیه قبادیان تاجیکستان است. وی در دوران شاهان غزنوی و سلجوقیان به سر برده و نسبت به سلاله سلجوقیان نفرت داشته است. شعرهای ناصرخسرو در سبک خراسانی سروده شده است، سبکی که شاعران بزرگی مانند رودکی، عنصری و مسعود سعد سلمان به آن شيوه شعر سرودهاند. البته، شعر او روانی و انسجام شعر عنصری و مسعود سعد سلمان را ندارد. مضامین دینی و اعتقادی در اشعار او بسیار به چشم میخورد. او تمام اعتقاد و افکار دینی خود را در قالب شعر بیان میکند. از جمله این مضامین، اعتقاد به معاد، مرگ، رستاخیز، بهشت و جهنم است. نكات منفي ديگر در محتوي آثار منظوم ناصر اثبات ضرورت مذهب كه به عقيدهي ناصر درمان سودمندي براي رفع بيم مرگ است، انكار قديم و ابدي بودن جهان مباحثه با متفكرين مانند رازي و ايرانشهري و شاعراني از قبيل فردوسي است كه گنبد آسمان را تباهي ناپذير دانستهاند و باور به وجود مكافات، اشعاری در مورد معاد و عدالت الهی همه و همه نشاندهندهی میزان علاقه و پافشاری ناصرخسرو در وارد نمودن مسایل دینی در ادبیات و شعر میباشد.
ديوان ناصرخسرو يكي از مهمترين اسناد براي تحقيق دربارهي شخصيت روحي و معنوي ناصرخسرو است. به همین دلیل ما در این پژوهش در پی تحلیل و بررسی دیدگاه ناصرخسرو در مورد بهشت و جهنم و تجلی این مضامین در دیوان اشعارش میباشم تا با افکار و اعتقادات معنوی ناصرخسرو در این زمینه بیشتر آشنا گردیم.
1-3 پرسشهای تحقیق
ناصرخسرو برای بهشت و جهنم از چه اصطلاحاتی بهره گرفته است؟
بسامد کدامیک از نمادهای بهشت و جهنم در دیوان ناصرخسرو بیشتر است؟
هدف ناصر خسرو از اصطلاحات بهشت و جهنم چیست؟
1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق
بهشت و دوزخ همواره دو رکن اصلی در جهان آخرت هستند که انسانها در دنیای پس از مرگ در یکی از این دو مکان تا ابدیت زندگی خواهند کرد. بازتابهای این دو واژه در ادبیات و متون ادبی به اندازهای میباشد که از بررسی جلوههای بهشت و دوزخ در اشعار و متون شاعران و نویسندگان میتوان به دیدگاههای آنها به نوع افکار و اندیشههای فرد پی برد. انجام این تحقیق از آن جهت که به جلوههای بهشت و جهنم در دیوان ناصرخسرو میپردازد، ضرورت دارد.
1-5 پیشینهی تحقیق
حسن رحمانی (1389). پایاننامه«انسان، حقیقت و طبیعت در آثار ناصرخسرو به ویژه دیوان»،استاد راهنما: عباسقلی محمدی،دانشگاه فردوسی مشهد – دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی.
شکوه السادات تابش (1388). پایاننامه«نقد و بررسی شروح دیوان ناصرخسرو»، استاد راهنما: سیدمهدی نوریان، دانشگاه اصفهان – دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
فرشته عزتی (1390). پایاننامه «انعکاس عقاید اسماعیلیه در آثار ناصرخسرو با تاکید بر جامع الحکمتین»، استاد راهنما: فاطمه جان احمدی، دانشگاه الزهراء – دانشکده ادبیات، زبانهای خارجی و تاریخ.
محمد غریب رضا یزدی (1381). پایاننامه «جلوه آرایههای مذهب کلامی و حسن تعلیل در دیوان سه شاعر سبک خراسانی : فرخی سیستانی، مسعود سعد سلمان و ناصرخسرو قبادیانی»، استاد راهنما: محمدعلی صادقیان، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری – دانشگاه یزد – مجتمع علوم.
1-6 اهداف تحقیق
اهداف علمی: بهشت و جهنم در دیوان ناصر خسرو
– بیان جلوهها و نمادهای بهشت و جهنم در دیوان اشعار ناصرخسرو
– بررسی اهداف و افکار ناصرخسرو از بهکار گیری این مضامین در اشعارش
اهداف کاربردی: پس از انجام تحقیق، خوانندگان ضمن آشنایی بیشتر با شعر ناصرخسرو، به میزان استفاده شاعر از مضامین بهشت و دوزخ در دیوان اشعارش آگاهی خواهند یافت.
1-7 فرضیههای تحقیق
1. ناصرخسرو برای بیان بهشت و جهنم از واژگانی چون: فردوس، برزخ، رضوان، جنان و … استفاده نموده است.
2. استفاده از کلمه بهشت و مترادفات آن بیشتر از دوزخ در دیوان اشعار ناصرخسرو به چشم میخورد.
3. اسماعيليه معاد را روحانى مى دانند نه جسمانى. بدين جهت در باور آنان ثواب و عقاب نيز روحانى است. آنان پاداش و كيفر اخروى را تأويل مىكنند و مىگويند تشنگى و گرسنگى خاص عالم مادى است و در جهانِ معنا مفهومى ندارد. بدين ترتيب ناصر خسرو نيز احساس نياز در بهشت را نفى مىكند و مىگويد هر كس به اندازه شايستگى خود بى اين كه از مرتبت ديگرى آگاه باشد، از ثواب الهى بهرهمند مىگردد.
1-8 تعاریف واژههای کلیدی
اسماعیلیه: فاطمیان یا فرقه اسماعیلیه، اولین دولت شیعی بودند که در تاریخ ظهور کرده بودند و قلمرو حکومتی آنان در ابتدا قسمتی از آفریقا بود و کمکم مناطق مصر، شام، حجاز، یمن و عراق و … را دربرگرفت. اسماعیلیان، همگام با اهل تسنن و شیعیان دوازده امامی، یکی از مهمترین جوامع را در جهان اسلام تشکیل میدهند و میتوان بیان نمود که «تفکّر اسماعیلی، نه تنها یک نظام عقیدتی خشکِ جزمی نیست بلکه تکاملی فوقالعاده گیرا را نشان میدهد، و همیشه
