1-2-5-2-گفتار دوم : معیار شخصی 56
1-3-بخش سوم : مفاهیم مرتبط با بیاحتیاطی 58
فصل دوم: تکلیف عمومی به احتیاط
2-1-بخش اول: مبانی فلسفی و اجتماعی احتیاط 66
2-1-1-مبحث اول: انسان مجبور یا مختار- پیش از مدرنیته 66
2-1-2-مبحث دوم: انسان مجبور یا مختار- پس از مدرنیته 68
2-2-بخش دوم: مبانی فقهی احتیاط 73
2-2-1-مبحث اول: اصل احتیاط و تعارض آن با دیگر اصول 73
2-2-2-مبحث دوم: احتیاط‌های روا 78
2-2-3-مبحث سوم: احتیاط‌های ناروا 80
2-3-بخش سوم: مبنای حقوقی تکلیف به احتیاط 84
2-3-1-مبحث اول: ایران 84
2-3-2-مبحث دوم: انگلیس و آمریکا 85
2-3-3-مبحث سوم: ضرورت وجود تکلیف به احتیاط در قوانین 86
فصل سوم: نقش بی احتیاطی در مسئولیت مدنی
3-1-بخش نخست: بیاحتیاطی خوانده 92
3-1-1-مبحث نخست: عوامل رافع مسئولیت در بیاحتیاطی 95
3-1-2-مبحث دوم: اثر جبران خسارت بر ترغیب خوانده به رعایت احتیاط 99
3-2-بخش دوم: بیاحتیاطی خواهان 104
3-2-1-مبحث نخست: تأثیر بیاحتیاطی خواهان بر مسئولیت خوانده 104
3-2-1-1-گفتار نخست: در حقوق کامن لا 104
3-2-1-2-گفتار دوم: در فقه 107
3-2-2-مبحث دوم: حوادث دوطرفه و نقش آن‌ها در ترغیب طرفین به رعایت احتیاط 110
نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………….113
پیشنهاد………………………………………………………………………………………………………………………114
منابع و مأخذ 115
چکیده لاتین …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….124
مقدمه
مقدمه
الف-بیان مسأله
اعمالی که منتهی به ورود زیان به دیگران میشود، گاهی ناشی از تقصیر مرتکب است و گاهی ناشی از اتلاف توسط وی. و یا با دقت در قوانین موجود کشورمان باید گفت تقصیر یکی از مفاهیمی است که نظام حقوقی مسئولیت مدنی بر پایه‌ی آن بنا شده است. با این وجود مفهوم تقصیر چه در حقوق کیفری و چه در حقوق مدنی دارای ابهامات و پیچیدگی‌های بسیار است. تقصیر در ماده 953 قانون مدنی این‌گونه تعریف‌شده است: «تقصیر اعم است از تفریط و تعدی». و در تعریف تعدی و تفریط آمده است: «تعدي، تجاوز نمودن از حدود اذن يا متعارف است نسبت به مال ياحق ديگري. تفريط عبارت است از ترك عملي كه به‌موجب قرارداد يا متعارف براي حفظ مال غیر لازم است». باید پذیرفت تمام این مفاهیم باید به محک عرف سنجیده شود و قانون ناتوان‌تر از آن است که تمام مفاهیم موجود در عرف را شناسایی و تعریف کند. ماده قانون مجازات اسلامی 145 ق.م.ا نیز مقرر میدارد: «تقصیر اعم از بیاحتیاطی و بیمبالاتی است. مسامحه، غفلت، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی و مانند آن‌ها، حسب مورد، از مصادیق بیاحتیاطی یا بیمبالاتی محسوب میشود».
مواردی که به عنوان تقصیر مطرح شده، بعضاً در قوانین متفرقه‌ی دیگر توسط قانونگزار تعریف گردیده است. دکترین حقوقی نیز نظرات بسیاری راجع به معنی و مفهوم واژه‌هایی از قبیل بیاحتیاطی، بیمبالاتی، مسامحه، غفلت و … ارائه کردهاند اما هیچ‌گاه این مفاهیم در دو شاخه‌ی متفاوت مدنی و کیفری، به صورت جداگانه مورد مداقه قرار نگرفته است.
به نظر میرسد در موارد مربوط به مسئولیت مدنی باید تفکیک این مفاهیم از هم را به فهم عمیق عرف سپرد و با مرزبندی این مفاهیم، در برابر درک عرف موضع نگرفت. شاید به همین دلیل قانون مسئولیت مدنی نیز از واژه‌های مشابهی که معمولاً در قانون برای بیان تقصیر استعمال میشود، استفاده نکرده است. در این قانون واژه‌ی بیاحتیاطی به گونه‌ای مطرح شده است که گویی در دید نویسندگان این قانون با تقصیر مترادف است.1
در نظام حقوقی کامن لا نیز واژه‌ی بیاحتیاطی بازهی وسیعی از موارد تقصیر را شامل میشود تا آنجا که بسیاری از نویسندگان و مترجمان کشورمان واژه‌ی بیاحتیاطی (negligence) را تقصیر ترجمه کردهاند.
در قدم بعد باید دیدگاه عرف، قانون و فقه نسبت به احتیاط روشن شود. احتیاط مفهومی بیشتر از یک توصیه‌ی اخلاقی است و باید آن را تکلیفی مهم برای تک‌تک افراد جامعه دانست. تکلیفی که نقض آن موجب مسئولیت‌های سنگین کیفری و مدنی می‌گردد. اگر ما احتیاط به معنای دور اندیشی را مدنظر قرار دهیم می‌بینیم بسیاری از مواد قانون مجازات اسلامی با مقرر کردن مجازات‌های گوناگون، سعی بر این دارد که افراد را به رعایت احتیاط مکلف کند.
امید است این تحقیق بتواند مفهوم و جایگاه بیاحتیاطی در عرف و قانون را بیش از پیش روشن و نقش آن در مسئولیت مدنی را آشکار کند.
ب- ضرورت تحقیق
در کلیّه نظام‌های حقوقی موضوع زیان و نحوه جبران آن مدّ نظر بوده است و این مسئله در قوانین مدنی و جزایی آن‌ها نمود پیدا کرده است. در حقوق ایران نیز که پیشینه فقهی دارد و منابع حقوقی آن عبارت‌اند از کتاب، سنّت، اجماع و عقل، به مسئولیت اشاره شده است همانند قواعدی که در قرآن در مورد مسئولیت انسان در برابر خود، خدا و خلق وجود دارد. قواعد اخلاقی بر پایه ایمان و بر اساس آزادی توأم با تکلیف در قرآن فراوان است، به نحوی که با قاطعیّت میتوان گفت، جبران زیان دیگری موافق با روح قرآن است. رعایت احتیاط و دوراندیش بودن نیز از مواردی است که بارها در کتاب و سنت بر اهمیت آن تأکید شده است.
با این وجود در کتب حقوقی سر فصلی تحت عنوان بیاحتیاطی وجود ندارد و نویسندگان حقوقی که در رابطه با تقصیر و موارد آن کار کردهاند، مسائل مربوط به بیاحتیاطی را به اجمال مورد مطالعه و کنکاش قرار دادهاند.
حال آنکه بیاحتیاطی بارها در قوانین تکرار شده است و به نظر میرسد، در قانون مسئولیت مدنی از اهمیتی برابر با تقصیر برخوردار است.
در حقوق کامن لا بیاحتیاطی (negligence) بسیار مورد نقد و بررسی قرار گرفته است و سعی زیادی در تفکیک این مفهوم مدنی از مفاهیم مشابه کیفری صورت گرفته است. امیدواریم با بررسی مفهوم بیاحتیاطی در حقوق کامن لا بتوانیم از دست آورده‌های این نظام حقوقی در زمینهی مسئولیت مدنی بهره لازم را ببریم. با این وجود پشتوانه‌ی این تحقیق همچنان منبع عظیم و گران‌سنگ فقه است که در موارد بسیاری، بسیار پیش‌تر از سایر نظام‌های حقوقی است.
ج-پیشینه تحقیق
پیشینهی تحقیق پیش رو در نوشته‌های حقوقی ایران چندان دیرپا نیست و کتابی با این موضوع منتشر نشده است. برخی کتب اما به صورت اجمالی موضوع مورد بحث را مطرح کردهاند که از آن جمله میتوان به کتاب الزام‌های خارج از قرارداد دکتر ناصر کاتوزیان، مبانی مسئولیت مدنی مرتضی قاسم‌زاده و فلسفه‌ی مسئولیت مدنی دکتر حسن بادینی اشاره کرد که در این تحقیق نیز چراغ راه بوده‌اند. از میان مقالات نیز میتوان مقاله‌ی احتیاط‌های روا و ناروا نوشتهی سید احمد حسینی عنوان کرد.
در بین کتب و مقالات خارجی، پیشینهی این موضوع به چندین دههی قبل میرسد و در برخی موارد نزدیک به دو قرن از به کار گرفتن مفهوم بیاحتیاطی میگذرد.
د-سوالات تحقیق
برای نیل به هدف فوق، این تحقیق به دنبال پاسخگویی به مسائل زیر است:
1- مفهوم بی احتیاطی در مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری چیست؟
2- بیاحتیاطی با مفاهیم مشابه خود چه تفاوتهایی دارد؟
3- آیا رعایت احتیاط از دیدگاه فقه، قانون و جامعه یک تکلیف عمومی است؟
4- نقش بیاحتیاطی در نظام مسئولیت مدنی چیست و جایگاه این مفهوم کجاست؟
در کنار این سئوالات اصلی، سئوالات دیگری وجود دارد که به جای خویش در فصول آینده مطرح خواهد گشت.
هـ – فرضیه های تحقیق
1- در فقه و حقوق اسلامی به صورت مبسوط در مورد بیاحتیاطی بحثی صورت نگرفته است. با این وجود فقها و حقوقدانان، نظریات متفاوت پیرامون ضمان را هر چند اندک مورد بررسی قرار دادهاند.
2- بیاحتیاطی در حوزهی مسئولیت مدنی با بیاحتیاطی در حوزهی مسئولیت کیفری به یک معنی نیست و بیاحتیاطی مدنی بازهی گستردهتری از همتای کیفری خود دارد.
3- تکلیف به احتیاط، می‌تواند هم چون قاعده‌ی لا ضرر یکی از اصول مبنایی در قانونگزاری ایران باشد، همان‌طور که امروزه یکی از مبانی نظری قانونگزاری در حوزه مسئولیت مدنی و کیفری در غرب است.
4- جبران خسارت توسط عامل زیان (بیاحتیاط) و همچنین محکوم به بی حقی کردن زیان‌دیده‌ی بیاحتیاط، انگیزه‌ی مناسب را در افراد جامعه برای رعایت احتیاط ایجاد می‌کند. در این راستا هزینه‌های مربوط به رعایت احتیاط باید به طور دقیق‌تری مورد بررسی قرار گیرد.
و- اهداف تحقیق
با تعریف بیاحتیاطی و تمییز آن از واژه‌های مشابه میتوان در حقوق کیفری، در راستای اصل سی و دوم قانون اساسی قدم برداشت و مجازات‌ها را قانونی‌تر کرد. در مسئولیت مدنی نیز با وسعت دادن به مفهوم بیاحتیاطی اختیارات و قدرت تحلیل قضات برای صدور حکم افزایش خواهد یافت و همین استفاده‌ی از عرف و قانون به پویاتر شدن مسئولیت مدنی کمک خواهد کرد. هدف اصلی این تحقیق اما این است که افراد جامعه با رعایت احتیاط به عنوان یک تکلیف اخلاقی ـ قانونی، هزینه‌های اجتماعی کل را پایین بیاورند. با توجه به اهمیت احتیاط امید است با رعایت آن، انسان‌ها در جهت توزیع عادلانه‌ی منابع طبیعی و زیست محیطی بین تمام نسل‌های بشری تلاش بیشتری نمایند.
ز- روش تحقیق
در این تحقیق، بحث پیرامون مبانی ضمان و توزیع مسئولیت، به گونه‌ای توصیفی- تحلیلی، به روش کتابخانهای، به صورت جامع مطالعه میشود.
ح-ساختار تحقیق
این تحقیق علاوه بر کلیات، شامل سه فصل است که فصل نخست آن به شناسایی بیاحتیاطی و مفاهیم مرتبط، فصل دوم به تکلیف عمومی به احتیاط و فصل سوم به نقش بیاحتیاطی در مسئولیت مدنی اختصاص یافته است. فصل اول به سه بخش تقسیم شده است که با مطالعه ی آن، با مفاهیم احتیاط، بیاحتیاطی و تفاوت آن از مفاهیم مشابه آشنا خواهیم شد. در فصل دوم نیز تکلیف به احتیاط را در سه بخش فلسفی ـ اجتماعی، فقهی و حقوقی مورد مطالعه قرار خواهیم داد. فصل سوم نیز به دو بخش بیاحتیاطی خوانده و خواهان تقسیم شده است.
ضمناً هر بخش به فراخور نیاز دارای مبحث و گفتارهای جداکانه است.
فصل نخست:
شناسایی بیاحتیاطی و مفاهیم مرتبط
1-1-بخش اول: احتیاط
1-1-1-مبحث اول: مفهوم لغوی احتیاط
1-1-1-1-گفتار اول : احتیاط در ادبیات فارسی
در زبان فارسی میتوان 4 معنای عمده برای واژه‌ی احتیاط بیان کرد که عبارت‌اند از: استوار کردن، محاصره و نگهداری کردن، به هوش و عاقبت اندیش بودن، تجسس و تفتیش کردن.2 معنای سوم را باید معنای عرفی احتیاط دانست. در حقیقت دقت و محافظت، انتخاب استوارترین و اطمینان‌بخش‌ترین راه و روش برای تأمین مقاصد و دستیابی به هدف بدون در پی داشتن هرگونه پیامد ناروا و زیان و ضرری را احتیاط گویند.3چنانکه در ادبیات فارسی و همچنین متون تاریخی، احتیاط را به معنای حزم اندیشی به کار بردهاند. برای مثال در کتاب تاریخ بیهقی می‌خوانیم: «و از بیداری و حزم و احتیاط این پادشاه محتشم رضی الله عنه یکی آن است که…»4 و یا مولانا جلال‌الدین در مثنوی خویش احتیاط را به همین معنا به کار می برند5.
با وجود این کاربردهای دیگر این مصدر اجوف واوی را نیز میتوان در زبان فارسی مشاهده کرد، مثلاً دیوار باغ و خانه را به این دلیل حائط می‌گویند که سبب نگهداری و در برگرفتن آن میشود؛ و یا محیط بودن که از صفات علیای خداوند متعال است؛ زیرا که علم و قدرت الهی نسبت به جهان هستی فراگیر است. ضربالمثلها نیز به عنوان برآیند زبان مردم عادی و بنای فکری آن‌ها احتیاط را در معنای حزم اندیشی نشان میدهند6.
1-1-1-2-گفتار دوم : احتیاط در زبان انگلیسی
برای احتیاط در زبان انگلیسی از واژه‌هایی چونcaution, precaution, care, wariness, prudence و… استفاده میشود که هر کدام در عمق خود دارای تفاوتهایی ـ هر چند جزئی ـ هستند. از
