فصل اول: مقدمات بحث 1
?- مقدمه 1
?-?- تعريف مسئله و تبيين موضوع 1
?-?- ضرورت تحقيق و هدف 2
?-?- پرسش هاي اساسي تحقيق 3
?-4- فرضيه‌ها و پاسخ‌هاي احتمالي تحقيق 3
1-5- پيشينه تحقيق 4
?-?- چه كاربردهايي از انجام اين تحقيق متصور است؟ 5
?-?- نوآوري وامتياز تحقيق حاضر در چيست؟ 5
?-?- گزارشي اجمالي از فصول تحقيق 5
فصل دوم: بررسي نظريه کثرت‌گرايي دکتر سروش 11
?- ?- پلوراليزم و خاستگاه آن 12
?- ?-?- معناشناسي پلوراليزم ديني 12
2-1-2- بررسي پيشينه و خاستگاه پلوراليزم ديني 15
?-?-?-?- بررسي زمينه ها و عوامل فلسفي نظريه 16
?-?-?-?- بررسي زمينه‌ها و عوامل معرفتي نظريه 19
?-?-?-?- بررسي زمينه‌ها و عوامل سياسي، فرهنگي و اجتماعي نظريه 23
?- ?- تبيين نظريه کثرت‌گرايي دکتر سروش 27
?-?-?- گذري کوتاه بر نظريات دکتر سروش 30
?-?-?- نظر سروش درباره دين و معرفت ديني 33
?-?- ?- تبيين نظريه کثرت‌گرايي دکتر سروش 35
?-?- بررسي مباني فلسفي نظريه کثرت‌گرايي دکتر سروش 44
?-?- ?- مباني فلسفي کانت 44
?-?-?-?- مباني فلسفه کانت و تکثرگرايي 47
?-?-?- هرمنوتيک 50
?-?-?-?- سروش و هرمنوتيک 54
?-?-?- پرسپکتيويسم نيچه (Nietzsche Perspectivism) 60
?-?-?- ?- سروش و پرسپکتيويسم 63
?-?-4- بازي‌هاي زباني ويتگنشتاين (TheTheoryof Language games) 64
?-?-4-?- سروش و نظريه ي بازي‌هاي زباني ويتگنشتاين 66
?-?- ?- سروش و تجربه‌گرايي ديني 69
?-?-?-?- تجربه ي ديني از نگاه فيلسوفان غرب 70
?-?-?-?- تجربه ديني و نگاه عرفا 71
?-?-?-?- سروش و تجربه‌ي ديني 76
?- 4- جمع‌بندي و نتيجه‌گيري 80
فصل سوم: بررسي نظريه وحدت متعالي اديان دکتر نصر 82
?-?- سنت‌گرايي و خاستگاه آن 83
?-?-?- معناشناسي سنت‌گرايي 83
3-?-?-1- معناشناسي سنت 85
3-1-1-2- بررسي واژه (Tradition) 86
3-1-1-2-1- اشتقاق و معناي لغوي 86
3-1-1-2-2- بررسي واژه سنت در معناي عرفي 87
3-1-1-2-2-1- معناي سنت در زبان عربي 87
3-1-1-2-2-2- معناي سنت در زبان فارسي 88
3-?-1-?- چيستي سنت در نظر عالمان سنت‌گرا 89
?-?-?-?-?- حقيقت مطلق، بي‌صورت و فرا زمان 90
?-?-?-?-?- تجلي صوري حقيقت‌هاي الوهي ازلي در زمان و مکان از طريق ظواهر و قوالب اسطوره‌اي و ديني 92
?-?-?- پيشينه و خاستگاه سنت‌گرايي 94
?-?-?-?- پايه‌گزاران سنت‌گرايي 100
3-?-?-?-1- رنه‌گنون 100
3-?-?-?-2- آناندا کوماراسوامي 102
?-?-?-?-2- فريتهوف شوان 104
3-1-?- سيد حسين نصر پايه گذار سنت گرايي در ايران 106
?-?-?-?- نگاهي به زندگي حسين نصر 106
?-?-?- ?- نگاهي به آراء و افکار حسين نصر 108
?-?-4- سنت و دين از نگاه نصر وسنت گرايان 112
3-2- تبيين نظريه وحدت متعاليه اديان 114
?-?-?- اصول نظريه‌ي وحدت متعالي اديان 116
?- ?-?-?-تمام اديان مبدأ واحدي دارند 116
?-?-?-?-تفاوت جايگاه امر مطلق و مثل اعلاء 117
?-?-?-?- اصل راست آييني 119
?-?-?-4-تمايز ميان بعد ظاهري و بعد باطني 122
?-?-?-?- وحدت باطني و کثرت ظاهري 126
?-?-?-?- وجود عناصر متشابه در اديان مختلف 128
?-?-?- جمع بندي و نتيجه گيري بخش 130
?-?- مباني نظريه وحدت متعالي اديان 131
?-?-?- مباني نظري وعرفاني نظريه ي وحدت متعالي اديان 131
?-?-?-?- فلسفه سنت گرايان (حکمت خالده) 131
?-?-?-?-?- حکمت خالده و نظريه وحدت متعالي اديان 137
?-?-?-?- مباني عرفاني نظريه وحدت متعالي اديان 139
?-?-?-?-?- ابن‌عربي و مباني نظريه‌ي وحدت متعالي اديان 141
?-?-?-?-?-?- ابن‌عربي و نظريه ي وحدت وجود 142
?-?-?-?-?-?- ابن‌عربي و وحدت‌گرايي ديني 145
?-?-?-?-?-?- اسماء الهي و ظهور اديان 146
?-?-?-?-?-4- ابن‌عربي و نظريه‌ي وحدت متعالي اديان 148
?-?-?-?-?- وحدت متعالي اديان در انديشه مولوي 150
?-?-?-?-?-?- وحدت انبياء 151
?-?-?-?-?-?- علت اختلاف اديان در نگاه مولوي 152
?-?-?-?-?-?- يکي بودن حقيقت 154
?-?-?-?-?-4- گوهر دين 155
?-?-?-?- نتيجه گيري بخش 156
?-? -?- مباني فلسفي نظريه‌ي وحدت متعالي اديان 156
?-?-?-? – نصر و فلسفه‌ي اسلامي 156
?-?-?-?- نصر و حکمت متعاليه 160
?-?-?-?-?- اصول مابعدالطبيعي 160
?-?-?-?-?- تشکيک در وجود 161
?-?-?-?-?- وحدت متعالي وجود 162
?-?-?- ?- نصر و شيخ اشراق 165
? -?-?-?-?- نورالانوار و مباحث وجود 168
?-?-?-4- جمع بندي و نتيجه‌گيري 170
فصل چهارم: مقايسه و تطبيق دو نظريه 173
4- مقايسه و تطبيق دو نظريه 174
4-?- مقدمه: جهاني‌شدن و دين 174
4-?- بررسي اجمالي دو نظريه 175
4-?- بررسي مقايسه‌اي و تطبيقي نظريه کثرت‌گرايي سروش و وحدت متعالي اديان نصر 176
4-?-?- حقيقت مطلق؛ عدم شناخت حقيقت مطلق، محدوديت انساني يا نامحدود‌بودن حقيقت مطلق. 176
4-?-?- دين و تکثر اديان در نگاه سروش و نصر، پلوراليزم ديني يا دين جاويدان 180
4-?-?- ويژگي و خصوصيات اديان متکثر از ديدگاه سروش و نصر، بشري‌بودن يا وحياني بودن 184
4-?-?-?- ديدگاه سروش 184
4-?-?-?- ?- تجربه ديني، هسته‌ي دين 184
4-?-?-?- ?- وجود شخصيت بنيان‌گذار دين 185
4-?-?-?-4- ذاتيات، اساس دين و عرضيات، صورت دين 185
4-?-?-?-?- دين وحياني اقلّي است نه اکثري 186
4-?-?-?- ديدگاه نصر 187
4-?-?-?-?- دين امري قدسي است 187
4-?-?-?-?- محوريت متون مقدس 188
4-?-?-?-?- اهميت سنت بنيان‌گذار دين 188
4-?-?-?-4- تعاليم و مناسک 189
4-?-?-?-?- ظاهر و باطن دين 189
4-?-4- جمع‌بندي، مقايسه و تطبيق 190
4-?-4-?- اشتراک ديدگاه‌ها 190
4-?-4-?- اختلاف ديدگاه‌ها 191
4-4- جمع‌بندي و نتيجه‌گيري 193
منابع و مآخذ 195
الف: کتاب 196
ب: مقالات 204
ج: منابع انگليسي 206
فصل اول: مقدمات بحث
?- مقدمه
?-?- تعريف مسئله و تبيين موضوع
تنوع و تکثر اديان و مذاهب در جهان ما به گونه‌اي است که نمي‌توان يک دين را مرکز توجه قرار داد و ساير اديان را ناديده گرفت. امروزه ارتباطات به گونه‌اي است که پيروان اديان را وا داشته است تا به يکديگر توجه کنند. با ظهور تجددگرايي در الهيات پژوهشي و پيشرفت فناوري و مسئله جهاني‌شدن، تکثرگرايي ديني به صورت يکي از عرصه‌هاي مهم فلسفه دين درآمده است. مسئله‌اي که ابتدا از جانب فيلسوفان غرب و در نهايت نماينده‌ي برجسته آنها جان هيک مطرح شد. بايد گفت چون ما با تکثرات فراواني در جهان مواجهيم، تبيين اين مسئله براي پژوهشگران عرصه‌ي دين از اهميت شاياني برخوردار است و از آنجا كه هر دينداري به دين خود پايبند است و اديان ديگر را نسبت به دين خود ناقص مي‌شمارد، نظرگاه‌ها و دلايل زيادي براي موضوع ياد شده بيان گرديده و ذهن متفكران ايراني معاصر را نيز به خود مشغول داشته است و آنان با اعتقاد به كثرت‌گرايي يا وحدت متعالي اديان اصول و مباني ديدگاه خود را رواج داده و طرفداران پر شماري يافتند.
اين ديدگاه‌ها در چهارچوب تعريف‌هاي گوناگوني در ميان نوانديشان مسلمان مطرح شده است. از جمله‌ي آنها دکتر سروش به عنوان نظريه پرداز ومتفکري نوگرا، بر اين باور است که کثرتي که در عالم با آن مواجهيم حادثه‌اي طبيعي و نا زدودني است و با هدايت‌گري خداوند و سعادت جويي آدميان ملائمت دارد. از جانب ديگر دکتر نصر به عنوان نظريه‌پرداز سنت‌گرا در موضعي مقابل اما در عين حال شبيه، بر اين باور است که سر چشمه‌ي اديان، يک مبدأ الهي است و همه تجلّي يک حقيقت‌اند و تنها در ظاهر با هم تفاوت هايي دارند و در نتيجه اديان داراي وحدت متعالي هستند.
هدف اصلي اين نوشتار پاسخ به اين سئوال است که با وجود تفاوت دو ديدگاه ياد شده آيا مي‌توان نقاط مشترکي در آنها يافت؟
?-?- ضرورت تحقيق و هدف
در جامعه‌ي ديني ما چالش‌هايي وجود دارد كه با ريشه‌يابي آنها به اين نكته پي مي‌بريم كه مشكل اساسي در عدم توفيق جوامع ديني براي رفع مشكلاتشان به واسطه معرفتي است كه آنها نسبت به پديده دين دارند. بدين ترتيب مباحث معرفت‌شناسي ديني از جمله كثرت‌گرايي ديني كه نظريه ايست هم دين‌شناسانه و هم معرف‌شناسانه در باب حق‌بودن اديان و محق‌بودن دينداران و نظريه وحدت متعالي اديان که تمامي اديان را به مثابه‌ي راه‌هاي پر فراز و نشيبي مي‌داند که سرانجام انسان را به قله وحدت و کاميابي مي‌رسانند. در جوامع ديني معاصر از اهميتي دو چندان برخوردار شده است.
در ميان متفكران ايراني تكثرگرايي را در نيمه دوم قرن 20 ابتدا محمدحسين ميمندي نژاد مطرح کرد2 اما رواج و گسترش جدي‌تر اين نظريه در ايران با ترجمه كتاب‌هاي “فلسفه دين” و “مباحث پلوراليزم ديني” جان‌هيك و تأليف “صراط‌هاي مستقيم” عبدالكريم سروش صورت گرفت و طرفداران زيادي پيدا نموده و گفتمان‌ها و كتب زيادي در تأييد و نقد آن بيان و نگاشته شد. اين متفكران در طرح مباحث خود از مباني فلسفي به ويژه مباني فلسفي غربي بسيار بهره برده‌اند. از سوي ديگر سنت‌گرايان که در مقابله با تجددگرايي بر آمدند عهده‌دار شرح و بيان حکمت خالده‌اند که در بطن اديان گوناگون و در پس صور متکثر سنت‌هاي متفاوت جهان قرار دارد. “وحدت متعالي اديان” که نام نخستين اثر “شوان” است حاکي از پلوراليسم خاص اين ديدگاه است. دکتر نصر نيز به عنوان يک فيلسوف سنت‌گرا مهم‌ترين چالش فراروي اسلام را از يک سو سکولاريسم و از سوي ديگر چالش تنوع اديان و پلوراليزم ديني مي‌داند و از آنجا که در قلب منظومه‌ي فکري نصر، عرفان و تصوف اسلامي قرار دارد، مباني و دلايل او بر وحدت متعالي اديان برگرفته از عرفان نظري و تفکر صوفيانه است.
?-?- پرسش هاي اساسي تحقيق
1- مباني و محتوا و نتايج نظريه تکثرگرايي دکتر سروش چيست؟
2- مباني و محتوا و نتايج نظريه وحدت متعالي اديان دکتر نصر چيست؟
3- اين دو نظريه در مباني و محتوا و نتايج، چه اختلافات و نقاط مشترکي دارند؟
?-4- فرضيه‌ها و پاسخ‌هاي احتمالي تحقيق
?- به طور كلي طراحان پلوراليزم معتقدند كه هدف از طرح پلوراليزم، جلوگيري از جنگ و نزاع انسان‌ها است. بنا به گفته‌ي سروش “كثرت‌گرايي ديني نظريه‌اي است معرفت‌شناسانه و دين‌شناسانه در باب حق‌بودن اديان و محق‌بودن دينداران و اين كثرت نازدودني و نارفتني است و حادثه اي طبيعي و مقتضاي ادراك آدميان است”3
هدف اين نظريه؛ امكان مشروعيت فهم‌هاي ديگر به غير از فهم رايج و قرائت رسمي است، او معتقد است که کثرت نازدودني اديان مسئله‌اي طبيعي است و با هدايت‌گري خداوند، تمام اديان از حقانيت يکساني برخوردارند. مباني معرفتي دکتر سروش ابتدا در چهارچوب فلسفي کانت شکل مي‌گيرد و بعدها تحت تأثير هرمنوتيک فلسفي هايدگر و گادامر، تجربه‌گرايي ديني شلاير ماخر، پرسپکتويسم نيچه و بهره‌گيري از عارفان قرار مي‌گيرد.
?- از ديدگاه سنت‌گرايان براساس نظريه وحدت متعالي اديان اثبات برتري يک دين نسبت به اديان ديگري بلاموضوع است؛ چرا که همه‌ي اديان از منبع واحدي سرچشمه مي‌گيرند پس با تکيه بر آن مي‌توان به تساهل و تفاهم در ميان اديان رسيد و ديگر اين‌که به واسطه اين نظريه مي‌توان تفاوت‌هاي صوري و همگرايي ذاتي ميان اديان را درک کرد. وي در نظريه وحدت متعالي اديان بر اين باور است که همه اديان تجلي يک دين واحد هستند و ما يک دين بيشتر نداريم با اين بيان، او اولاً باطن اديان را يكي مي داند؛ هر چند ظاهر آنها با هم ناسازگار باشند؛ دوم، حكمت باطني و جاودان را امري مشترك در ميان اديان مي‌بيند كه توان ايجاد سازگاري ميان اديان را دارد؛ و سوم آن‌كه همة اديان بزرگ را داراي ريشه‌اي الهي مي‌داند. چهارچوب فکري دکتر نصر در ابتدا با الهام از اي.کي. کواماراسوامي، بورکهارت و خصوصاً فريتهوف شوان بر مبناي
