واژگان كليدي: شعر جاهلي، شعر اموي، شعر عباسي، دريا، رود، وصف.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
Contents
مقدمه 1
سابقه و پيشينة تحقيق 3
تعريف مسأله و بيان سؤال‌هاي اصلي تحقيق 3
فرضيه‌هاي تحقيق 4
اهداف تحقيق 4
بيان روش تحقيق 4
فصل اول: كليات 6
مقدمه‌اي تحليلي بر كتاب 7
1- 1. در طول تاريخ 11
1- 1- 1. قبل از اسلام 11
1- 1- 2. صدر اسلام و عصر اموي 12
1- 1- 3. عصر عباسي 14
1- 2. دريا در قرآن 15
2. در بارة نويسنده 17
3- آثار و تأليفات 19
3- 1. تأليفات 19
3-2. پژوهش‌ها 22
4- معرفي كتاب “وصف البحر والنّهر فى الشعر العربي من العصر الجاهلي حتّي العصر العباسي الثاني” 23
4-1. كتاب شناسي 23
4-2. موضوع كتاب 23
4- 3. بخش‌هاي كتاب 24
4-3 – 1. باب اول: عصر جاهلي 24
4- 3- 2. باب دوم: عصر اموي 26
4- 3- 3. باب سوم: عصر عباسي اول 27
4- 3- 4. باب چهارم: عصر عباسي دوم 28
4- 4. جايگاه كتاب در ميان تأليفات ديگر 28
5- بررسي كتاب “وصف البحر والنّهر فى الشعر العربي” 29
5- 1. بررسي ساختار شكلي 29
5- 1- 1. عنوان 29
5- 1- 2. مقدمة كتاب 30
5- 1- 3. فصل بندي كتاب 30
5- 1- 4. مصادر و منابع 31
5- 1- 5. فهرست كتاب 32
5- 2. بررسي محتوايي كتاب 32
5- 2- 1. اسلوب نگارش كتاب 32
5- 2- 2. شيوة نويسنده در تأليف كتاب 34
5- 2- 3. رويكرد نويسنده به موضوع 38
5- 2- 4. ويژگي‌هاي كتاب 41
فصل دوم: ترجمة كتاب وصف البحر والنهر فى الشعر العربي من العصر الجاهلي حتّي العصر العباسي الثاني 42
مقدمه 43
باب اول: عصر جاهلي 47
بخش اول: ديدگاه محققان در بارة توصيف دريا و رود 48
بخش دوم: تشبيه هودج به کشتي 52
بخش سوم: تشبيه محبوب به مرواريد و توصيف غوّاصي و غوّاصان 60
بخش چهارم: سفر دريايي بازرگاني و تاريخي 70
بخش پنجم: تشبيه مهارت هنري خود به مهارت ماهي در شنا کردن 74
بخش ششم: موضوعات گوناگون 77
بخش هفتم: تشبيه كرم و بخشش ممدوح به رود پر آب 79
باب دوم: عصر اموي 86
بخش اول: توصيف مسافرت در رودخانه 87
بخش دوم: توصيف ترس از دريانوردي و نبرد دريايي 93
باب سوم: عصر عباسي اول 97
بخش اول: بسنده نمودن شاعران به توصيف سفر در رودخانه 98
بخش دوم: دورة تجديد و رستاخيز ادبي 99
بخش سوم: دورة پيشرفت و تهذيب” 118
بخش چهارم: دورة نضج و كمال 129
باب چهارم: عصر عباسي دوم 134
بخش اول: توصيف مسافرت در رودخانه 135
بخش دوم: توصيف نبرد دريايي 144
“تحليل و تفسير” 152
نتيجه‌گيري 153
فهرست منابع نگارنده 155
فهرست منابع كتاب 160
مقدمه
وصف از معروف‌ترين اغراض قديمي شعر در ادب عربي محسوب مي‌شود؛ و آن پايه و اساس شعر عربي تلقّي مي‌گردد؛ بدين جهت است كه ابن رشيق قيرواني مي‌گويد: “شعر آن است كه اندكي از آن در وصف باشد”1 زيرا اغراض ديگر شعر همچون مدح، هجا و رثا و… نيز وصف است. از اين رو ديوان شاعري نيست كه از فن وصف تهي باشد
توصيف دريا و رود در ادب و شعر عربي يكي از موضوعات مهّم، امّا ناشناختة وصف به شمار مي‌رود؛ و شناخت اعراب قديم نسبت به دريا، از موضوعاتي است كه هنوز نظرات متناقضي در بارة آن ارائه مي‌گردد. با اينكه كتاب‌ها و مقالات بسياري در زمينة شعر عربي نگاشته شده، و از زواياي مختلف آن را مورد بررسي قرار داده‌اند، امّا با كمال تاسف بايد گفت كه اندك مقاله يا كتابي را مي‌توان يافت كه به اين موضوع بپردازد؛. و برخي از پژوهشگران جديد بر اين باورند كه شعر عربي از توصيف دريا و رود تهي است.
كتاب “وصف البحر والنّهر في الشعر العربي” از محدود كتاب‌هايي است كه به طور مستقيم تاثير دريا و رود را در شعر عربي از عصر جاهلي تا پايان عصر عباسي دوم بيان مي‌كند. با اين پژوهش مي‌توان گفت كه شعر عربي از زمان نشأتش تا پايان عصر عباسي دوم حتي در دوران معاصر بي‌نصيب از توصيف دريا و رود نبوده؛ و آنچه در شعر عربي آمده حاكي از شناخت و تجربة دقيق آنها نسبت به دريا است؛ و هيچ شكي در آن نيست. بسياري از اينگونه مباحث را مي‌توان با مطالعة اين كتاب به دست آورد؛ مباحثي كه با گذشت چندين قرن هنوز تازه به نظر مي‌رسند، و همة اين موارد انگيزه‌اي بودند براي ترجمة اين اثر ارزشمند به زبان فارسي.
نگارنده پس از ترجمة اين اثر، به بررسي كتاب پرداخته و تا حد امكان نظرات نويسنده و روش او را در تأليف اين كتاب مورد نقد و بررسي قرار داده است؛ سپس از طريق دلايل تاريخي و قرآني به بررسي شناخت عرب نسبت به دريا، پرداخته است. در ترجمه اين اثر تلاش شده كه در عين وفاداري به متن، ترجمة روان و دقيقي ارايه گردد. همچنين شواهد شعري كتاب اعراب گذاري و به منابع معتبر ارجاع داده شده است. روش پژوهشگر بر اين بوده كه براي تهيّة مطالب از مآخذ و منابع دست اول و قابل اعتماد بهره جويد؛ و ترجمة لغات را از “لسان العرب”، و شرح اعلام جغرافيايي را از “معجم البلدان”، و شرح اعلام اشخاص را از “وفيات الاعيان” و ديگر منابع معتبر استخراج نمايد. اين پژوهش مطالعه‌اي مقدماتي براي پژوهش‌هاي گستردة بعدي در بارة اثر دريا و رود در شعر عربي محسوب مي‌شود؛ تا به صورت مفصل‌تر آن را مورد بررسي قرار دهند و به نتايجي مهّم‌تر دست يابند.
نگارنده براي اين تلاش اندك ادعاي كمال ندارد بلكه به اشتباه و نقصان خود اعتراف مي‌كند؛ امّا اميدوار است كه تا اندازه‌اي براي دانش‌پژوهان ادب عربي مفيد باشد؛ و راهگشاي آنها در اين عرصه باشد.
ضرورت انجام تحقيق
سالانه در كشور ما كتاب‌ها و متون بسياري از زبان‌هاي مختلف به فارسي ترجمه مي‌شوند؛ كه از ميان ترجمة عربي به فارسي و بالعكس سهم اندكي را از آن خود كرده؛ در صورتي كه ترجمه، مهّم‌ترين راه بهره‌مندي از دانش و تمدن ديگر ملّت‌ها است؛ و در ميان علوم انساني از اهميّت بسزايي برخوردار است.
از طرف ديگر با اينكه كتاب‌ها و مقالات فراواني در زمينة شعر عربي نگاشته شد، و از زواياي مختلف آن را مورد بررسي قرار داده‌اند؛ امّا متاسفانه كمتر پژوهشي مي‌بينيم كه مفصلاً به “توصيف دريا و مظاهر آن” در شعر عربي بپردازد؛ و اين امر آنچنان كه مورد توّجه محققان غير عرب بوده، مورد توّجه پژوهشگران قديم و جديد عرب قرار نگرفته است؛ و اين بُعد مهّم از شعر هنوز ناشناخته باقي مانده است؛ و كتابخانه‌هاي عربي كتاب‌هاي جديد را با اين موضوع از دست داده است. حسب اطلاعات و بررسي‌هاي بنده در اين زمينه، به جز كتاب “حديث السندباد القديم” نوشتة دكتر حسين فوزي، و “ابن ماجد الملاّح” نوشتة دكتر أنور عبد العليم، و “ادب البحر” نوشتة دكتر احمد محمّد عطيّة و كتاب ديگري از دكتر محمّد ياسمين حمدي كتابي ديگر در اين زمينه نوشته نشده؛ جز محدود مقالاتي كه به صورت مختصر به اين به موضوع پرداخته‌اند؛ و هنوز بسياري از ميراث ادب عربي در بارة عالم دريا چون داستان‌هاي تاجران عرب و اخبار آنها به خاطر پراكندگي در كتابخانه‌هاي مختلف اروپايي دور از دسترس پژوهشگران عرب قرار دارند. لذا اين كتاب مهّم‌ترين منبع در اين موضوع به شمار مي‌آيد؛ از اين‌رو ترجمة اين كتاب را وجهة همّت خود قرار داده، تا اثري ارزشمند را با موضوعي جديد به زبان فارسي ارائه داده و با اين كار، سهمي _ هرچند كوچك _ در خدمت به دو زبان فارسي و عربي داشته باشد.
سابقه و پيشينة تحقيق
اين كتاب مجموعه‌اي مفيد در بارة توصيف دريا و اثر آن در شعر عربي به شمار مي‌رود. هر چند كتب و مقالات انگشت‌‌شماري در اين موضوع نگاشته شده، ولي هيچ يك به تفصيل به اين مسأله نپرداخته؛ لذا اين كتاب منبعي مهّم در اين زمينه مي‌باشد. كتاب حاضر تا كنون به فارسي ترجمه يا شرح داده نشده، و هيچ مقاله يا پژوهشي در بارة آن صورت نگرفته؛ و اين تحقيق اولين تلاش در زمينة اين اثر به زبان فارسي است.
تعريف مسأله و بيان سوال‌هاي اصلي تحقيق
فن وصف يكي از قديمي‌ترين و مهّم‌ترين اغراض شعر عربي است؛ و آن پايه و اساس شعر عربي محسوب مي‌شود؛ زيرا اغراض ديگر شعر عربي چون مدح و هجا و… نيز وصف است. بنا بر اين تمام فنون شعري ديگر در وصف داخل مي‌شوند، ولي وصف به صورت مستقل به كار گرفته نمي‌شد؛ و مي‌توان گفت كه توصيف دريا و مظاهر آن از زمان نشأت شعر وجود داشته؛ و يكي از موضوعات مهّم شعر عربي بوده؛ ولي تا كنون آنچنان كه بايد، شناخته نشده است؛ و هنوز نظراتي سلب و ايجاب از طرف برخي از پژوهشگران عرب و غير عرب بيان مي‌شود. از اين‌رو نويسنده از اين نگاه به موضوع مي‌پردازد، كه اعراب قديم دريا را شناخته؛ و از آن در ادب خويش الهام گرفته؛ و اين موضوع را با آوردن شواهد شعري از شاعران جاهلي اثبات مي‌كند. سپس موضوعات وصف دريا و اثر آن را تا پايان عصر عباسي دوم از اشعار شاعران مشهور هر دوره استخراج و دسته بندي مي‌كند.
نگارنده در اين تحقيق پس از ترجمة اين اثر كوشيده تا با بررسي منابع تاريخي و ادبي و از تاريخ قرآن اين موضوع را اثبات نمايد؛ و سپس به نقد و بررسي كتاب بپردازد، و مطالبي ارائه دهد كه در روشن شدن مسأله مفيد واقع شوند. در باب نخست پژوهش حاضر تلاش شده تا به سؤالات زير پاسخ داده شود.
1.ضرورت ترجمة اين اثر چيست؟
2. كتاب مورد از زواياي گوناگون داراي چه ويژگي‌هايي است؟
3. آيا شاعران دورة جاهلي از دريا آگاه بوده‌اند و شعر آنها داراي تصاوير دريا و رود است؟
4. آيا روند توصيف دريا و تاثير پذيري از آن در شعر شاعران پس از جاهلي روند رو به تكاملي داشته؟
5. آيا نويسنده تمام موضوعات و تصاوير گوناگون دريا را در شعر عربي بيان و دسته بندي نموده است؟
فرضيه‌هاي تحقيق
1.شاعران جاهلي كاملاً از دريا آگاهي داشته؛ و شعر آنها داراي تصاوير گوناگوني از دريا و رود مي‌باشد.
2. به نظر نويسنده روند توصيف دريا و تاثير پذيري از آن در شعر شاعران پس از جاهلي روند رو به تكاملي داشته است.
3. نويسنده تمام موضوعات و تصاوير گوناگون دريا را در شعر عربي از جاهلي تا پايان عصر عباسي دوم بيان؛ و سپس آنها را دسته بندي نموده است.
اهداف تحقيق
نگارنده از ترجمه و بررسي كتاب حاضر اهداف زير را دنبال مي‌كند:
1. ترجمه و بررسي يك اثر ارزشمند كه موضوعي مهّم و ناشناخته از شعر عربي را كشف مي‌كند؛ و ارائة خدمتي ناچيز به دو زبان عربي و فارسي.
2. شناساندن مجموعه‌اي كامل در زمينة توصيف دريا و اثر آن در شعر عربي به دانش‌پژوهان ادب عربي و فارسي؛ تا بدين واسطه راهي فرا روي آنها گشوده گردد؛ و با افزودن و تكميل اين پروژه زمينة آشنايي و درك هر چه بهتر شعر عربي و موضوعات آن را فراهم نمايند.
3. اين پژوهش مدخل و مطالعه‌اي مقدماتي براي پژوهش‌هاي بعدي در بارة اثر دريا در شعر عربي به شمار مي‌رود؛ تا اينكه مطالبي كه به صورت مختصر بيان گرديده را به تفصيل بررسي نمايند؛ و به نتايجي مهّم‌تري دست يابند.
4. بررسي جايگاه دريا و رود در نزد شاعران عرب و تاثير پذيري ادب و شعر عربي از زمان نشأت تا پايان دورة عباسي دوم.
بيان روش تحقيق
از آنجا كه اين كتاب منبعي مهّم در بارة دريا در شعر عربي به شمار مي‌رود، و همچنين علاقة فراواني به ترجمه داشته‌ايم، ترجمه و بررسي اين كتاب را به عنوان موضوع پايان نامة خود برگزيد‌ه‌ايم.
مترجم ابتدا متن كتاب را مورد مطالعه قرار داده؛ و با مراجعه به كتب لغتي چون “لسان العرب” معناي مناسبي را براي واژه‌ها انتخاب كرده؛ و چون بخش عمدة كتاب شعر بوده، در ابتدا ترجمة آن دشوار مي‌نمود؛ بنا بر اين در ترجمة ابيات تلاش شده به خود ديوان‌ها و يا مجموعه‌هاي شعري مراجعه شود. در ترجمة ابيات مبهم سعي بر آن بوده كه به شروح متعدد رجوع شود؛ و از توضيحات شارحين بهرة كافي را ببرد؛ و مناسب‌ترين معنا و نزديك‌ترين احتمالات برگزيده شود. در پانوشت لغات دشوار به طور كامل شرح داده شد؛ در زير ابيات ترجمة آنها و گاه مفهوم آنها در داخل پرانتز نوشته شد؛ و شواهد شعري به كار رفته به منابع معتبر ارجاع داده شده؛ و برخي از واژه‌هاي نامناسب ابيات برحسب منابع مراجعه شده، و بر اين اساس كه با معناي ابيات متناسب‌ترند جايگزين شدند؛ و ابيات به طور
