6
1-7. مشکلات و محدوديت‌هاي تحقيق 6
1-8. ساختار و سازمان دهي تحقيق 6
1-9. پيشينه‌ي موضوع تحقيق 7
2- فصل دوّم: ابتلاء، شناخت و مباني آن 8
2-1. تعريف ابتلاء 9
2-1-1. معناي لغوي ابتلاء 9
2-1-2. واژه‌هاي مرتبط با ابتلاء 12
2-1-2-1. فتنه 12
2-1-2-2. امتحان 13
2-1-2-3. تمحيص 14
2-1-2-4. تمييز 16
2-1-3. معناي اصطلاحي ابتلاء 17
2-2. ارکان ابتلاء 18
2-2-1. امتحان گيرنده 18
2-2-2. آزمايش شوندگان 19
2-2-2-1. طاقت و توان 19
2-2-2-2. اختيار 19
2-2-2-3. داشتن ابزار شناخت 20
2-3. مباني ابتلاء 20
2-3-1. خداشناسي 20
2-3-1-1. مالکيت 21
2-3-1-2. ربوبيت 21
2-3-1-3. شرآفريني 24
2-3-2. معاد شناسي 27
2-3-3. انسان شناسي 29
2-4. شرايط و زمينه‌هاي فزوني ابتلاء 33
2-5. فلسفه و اهداف ابتلاء 38
2-5-1. اهداف اخلاقي 38
2-5-1-1. ظهور انسانيت انسان 38
2-5-1-2. ظهور ملکات اخلاقي 39
2-5-1-3. ظهور رفتار اخلاقي‌تر 40
2-5-1-4. تنبيه و تربيت 41
2-5-2. هدف اعتقادي 42
2-5-2-1. اتمام حجت پروردگار 42
2-6. اسباب و ابزار ابتلاء 43
2-6-1. ديني و شرعي 44
2-6-1-1. تکاليف عمومي 44
2-6-1-2. تکاليف ويژه 50
2-6-2. طبيعي و انساني 52
2-6-2-1. نعمت‌ها و خوشي‌ها 52
2-6-2-2. گرفتاري و سختي‌ها 59
2-7. آفات ابتلا 68
2-7-1. آفات ابتلاء به نعمت‌ها و خوشي‌ها 68
2-7-1-1. عجب 68
2-7-1-2. دل بستن به نعمت 69
2-7-1-3. غفلت 70
2-7-2.آفات ابتلاء به سختي وناخوشي‌ها 71
2-7-2-1. تحقير 71
2-7-2-2. ناخوشنودي از خداوند 71
2-7-2-3. بي‌تابي و بي‌قراري 72
2-7-2-4. نااميدي 72
2-7-2-5. حسد 73
2-7-2-6. غفلت 74
3- فصل سوّم: تزکيه اخلاقي، شناخت و مباني آن 76
3-1- تعريف تزکيه 77
3-1-1. معناي لغوي تزکيه 77
3-1-2. واژه‌هاي مرتبط با تزکيه 78
3-1-2-1. تهذيب 78
3-1-2-2. زکات 78
3-1-2-3. جهاد اکبر 79
3-1-2-4. تطهير 80
3-1-2-5. تقوا 80
3-1-3. معناي اصطلاحي 80
3-1-3-1. تزکيه در قرآن 81
3-1-3-2. تزکيه در احاديث 82
3-1-3-3. تزکيه در عرفان 83
3-1-3-4. تزکيه در اخلاق 84
3-2. مباني تزکيه اخلاقي 88
3-2-1. خداشناسي 88
3-2-2. معاد شناسي 90
3-2-3. انسان شناسي 91
3-3. شرايط تزكيه 94
3-3-1. ارادى و اختيارى بودن 95
3-3-2. امكان “خودتزكيه گى” 97
3-3-3. عدم مغايرت تزکيه نفس با تکاليف فردي 98
3-3-4. ايمان 98
3-4. اهداف وفلسفه تزکيه 99
3-4-1. لايق خليفـه‌ي خدا بودن 99
3-4-2. حفظ امانت الهي 100
3-4-3. تزکيه مقدم بر تعليم و تربيت 101
3-4-4. تابش نور معرفت 101
3-4-5. آزادي و حکومت عقل 102
3-4-6. تزکيه عامل رستگاري 102
3-4-7. درک حقايق قرآن 102
3-4-8. جلب محبت خداوند 103
3-4-9. قرب به خدا 103
3-5. اسباب و ابزار تزکيه 105
3-5-1. ديني و شرعي 105
3-5-1-1. توفيق الهي 105
3-5-1-2. توبه 106
3-5-1-3. تقوا 107
3-5-1-4. پيامبران و اولياي دين 108
3-5-1-5. کتب آسماني 108
3-5-1-6. خوف خداوند 108
3-5-1-7. عبادات 109
3-5-1-8. رعايت احكام و قوانين شرعي 110
3-5-2. طبيعي و انساني 112
3-5-2-1. ايمان و عمل صالح 112
3-5-2-2. مراقبت 112
3-5-2-3. تخليه، تحليه، تجليه 113
3-5-2-4. ابتلائات و گرفتاري 113
3-6. موانع تزکيه اخلاقي 114
3-6-1. تداوم گناه 115
3-6-2. تعلقات دنيايي 115
3-6-3. پرخوري 116
3-6-4. سخنان غير ضروري 117
3-6-5. ضعف اراده 118
3-6-6. حبّ ذات 119
3-6-7. شيطان 119
3-6-8. كفر و نفاق 120
3-6-9. عصيان و گناه 120
4- فصل چهارم: رابطه ابتلاء و تزکيه اخلاقي 121
4-1. تاثير ابتلاء بر تزکيه اخلاقي 122
4-1-1. گذر از نفس و رجوع به خدا 122
4-1-2. بيداري و ياد حق 123
4-1-3. خوديابي و يافتن جايگاه خويش 124
4-1-4. شکوفا شدن استعداد عبوديت 125
4-1-5. تقويت روحيه آزادگي 126
4-1-6. تنبيه و تکان دادن 127
4-1-7. از بين رفتن جهل و ناداني و بارور شدن عقل و انديشه 129
4-1-8. توحيد در استعانت 131
4-1-9. خالي کردن دل از اعتماد و دلبستن به دنيا 132
4-1-10. از بين رفتن سستي و به وجود آوردن عزم و اراده 134
4-1-11. پاکي و دوري از گناه 135
4-1-12. توبه و بازگشت به خدا 136
4-1-13. خالي کردن دل از حب به دنيا و شوق ديدار خداوند 138
4-1-14. از بين رفتن کينه‌ها 139
4-1-15. افزايش ياد مرگ و کاهش طول امل 139
4-1-16. ازبين رفتن عُجب و تکبر 141
4-1-17. شکسته شدن ديوارهاي غفلت 143
4-1-18. شکوفايي فضايل اخلاقي 144
4-1-19. اصلاح دين و ايمان 145
4-1-20. از بين رفتن بي‌تابي و جايگزيني صبر 146
4-1-21. انابه 146
4-1-22. صعود به مقامات بالاي معنوي 146
4-1-23. اخلاص 149
4-1-24. رسيدن به مقام صديقين 149
4-1-25. يافتن جايگاه عبوديت 150
4-1-26. لقاي پروردگار 151
4-2. تاثير تزکيه اخلاقي بر ابتلاء 154
4-2-1.آمادگي براي ابتلا و پرهيز از بي‌تابي 154
4-2-2. ارتقاي نورانيت دل و درک حضور خداوند 156
4-2-3. اميد به گشايش و پرهيز از يأس و نااميدي 157
4-2-4. سپاس و ستايش در مقابل نزول بلاء 159
4-2-5. صبر و بردباري 161
4-2-6. واهمه و حساسيت نسبت به خطا و لغزش 164
4-2-7. پوشاندن بلاء از ديد ديگران 165
4-2-8. توجه به نعمت‌ها 166
4-2-9. پرهيز از اقدام نادرست 166
نتيجه 168
پيشنهاد 169
فهرست منابع 170
پيشگفتار
انسان مي‌تواند در هر مرحله‌اي از حيات خود فضيلت و كمالي كسب كند و سرانجام به عالي‌ترين مراحل ومراتب فضيلت برسد چرا که نظام حيات انساني، نظام تكامل و پرورش و شكوفايي استعدادهاي نهفته است. او در اين سير با تزکيه اخلاقي مي‌تواند استعدادهاي خويش را شكوفا، و نيز حقيقت و هويت خود را بسازد و خدا براي رسيدن به اين مهم، با ابتلائات الهي او را ياري مي‌کند. سنّت الهي نيز بر اين است كه همه‌ي مردم، حتي پيامبران خدا نيز آزمايش و امتحان شوند، خداوند بندگان خويش را مي‌آزمايد تا آن‌چه در اندرون و نهانخانه‌ي دل دارند، آشكار و مستحق پاداش وكيفرگردند. زيرا غايت و هدف از آفرينش انسان، برخلاف بسياري از موجودات ديگر، تنها در سايه‌ي انتخاب وگزينش آگاهانه دست يافتني است. به همين دليل، كمال آدمي، كمالي اختياري و اكتسابي است كه مي‌تواند آن را در زندگي خويش به دست آورد.
به اين ترتيب انسان با تزکيه اخلاقي، خود را لايق عبوديت مي‌کند و امتحان سبب بروز شايستگي‌ها، مايه تكامل و پيشرفت او و در نهايت “رحمت الهي” مي‌شود. همانند معدني كه براي استخراج منابع آن ابزار و وسايل ويژه‌اي نياز است، نيروهاي دروني انسان نيز با “ابتلاء” آشكار مي‌شود.
اين نوشتار برخي از جنبه‌هاي ابتلاء و تزکيه اخلاقي را با رويکردي درون ديني وبا توجه به آيات و روايات، در چهار فصل ارائه مي‌کند:
فصل اول: به بيان کليات پرداخته و در آن عناوين نه گانه طرح تحقيق مطرح شده است.
فصل دوم: ابتلاء، شناخت و مباني آن نام دارد، به ارائه شناختي اجمالي درباره مفهوم لغوي و اصطلاحي ابتلاء، مفاهيم مترادف با آن پرداخته است و نيز به بررسي مباني ابتلاء و شبهات مطرح شده در باب مسئله شر در جهان هستي، ارکان و شرايط ابتلاء، پرداخته شده است و در ادامه به ابزار و وسايلي که خداوند با آن‌ها انسان‌ها را آزمايش مي‌کند و فلسفه آزمايش‌هاي الهي و آفات ابتلاء را مورد بررسي قرار داده است.
فصل سوم: تزکيه، شناخت و مباني آن نام دارد، به ارائه شناختي اجمالي درباره مفهوم لغوي و اصطلاحي تزکيه و مفاهيم مترادف با آن، و معناي تزکيه در قرآن، احاديث و عرفان پرداخته شده است؛ و ويژگي و راه‌هاي تزکيه اخلاقي بيان شده است. همچنين به بررسي مباني تزکيه و ابزار و موانع تزکيه اخلاقي و فلسفه آن با توجه به آيات و روايات پرداخته شده است.
فصل چهارم: ابتلاء و تزکيه اخلاقي نام دارد و به بررسي تأثير دو سويه ابتلاء و تزکيه اخلاقي پرداخته شده است که در آن به آثار تربيتي ابتلاء بر نفس انسان که تزکيه اخلاقي را به همراه دارد و شامل آثار متعددي مي‌شود، پرداخته شده است و در ادامه به بررسي رابطه تزکيه اخلاقي با ابتلاء که باعث برخورد درست در مواجهه با ابتلائات الهي و در نهايت، پيروزي در آزمايشات الهي مي‌گردد، مي‌پردازد.
1- فصل اوّل:
كليات
1) بيان مساله و تبيين موضوع پژوهش
2) اهميت وضرورت تحقيق
3) اهداف و فوائد تحقيق
4) پرسش‌هاي تحقيق
5) فرضيه‌هاي تحقيق
6) روش تحقيق
7) مشکلات و محدوديت‌هاي تحقيق
8) ساختار و سازمان دهي تحقيق
9) پيشينه‌ي موضوع تحقيق
1-1. بيان مساله و تبيين موضوع پژوهش
امتحان و ابتلاء سنت الهي است که بر سنت هدايت عامه‌ي الهي استوار است، يعني خداي متعال براي هدايت بندگان به سر منزل کمال که همان نهايت عبوديت است شرايط مختلفي در زندگي پيش مي‌آورد تا بندگان را بيازمايد و استعداد عبوديت را در آنان شکوفا کند. حال اين سوال پيش مي‌آيد که فردي که به دنبال تزکيه اخلاقي است؛ آيا بايد آمادگي ابتلا هم داشته باشد؟ درواقع اثر تزکيه اخلاقي بر پيروزي بر ابتلائات و نيز نحوه برخورد با ابتلائات و امتحان‌هاي الهي چگونه است؟ در واقع رابطه دو سويه ابتلاء و تزکيه اخلاقي مورد توجه قرار گرفته و زواياي مجهول آن مورد بررسي قرار مي‌گيرد.
به دليل عموميت و فراگير بودن اين موضوع و نقش سازنده آن و موثر بودن آن در نگاه و نگرش انسان نسبت به پيامدهاي زندگي و حوادث جاري لازم است تا زواياي اين موضوع مورد بررسي قرار گيرد. اين بحث همواره درميان کساني که تفکر توحيدي داشته‌اند به صورت يک بحث هميشه زنده مطرح بوده و هست. اين موضوع در کتب کلامي، تفسيري، اجتماعي قابل پيگيري است. اين تحقيق درصدد پاسخ به اين سوال است که چه رابطه‌اي ميان ابتلاء و تزکيه اخلاقي وجود دارد؟ و براي پاسخ به اين سوال به کتب معتبر علماي شيعي و نيز برخي متفکرين غربي در اين زمينه، مراجعه شده است.
1-2. اهميت وضرورت تحقيق
سنّت ابتلاء وامتحان يك قانون كلي ودائمي است كه افراد جامعه با شناخت وآگاهي به اين سنّت الهي مي‌توانند عكس العمل مناسبي در برابر امتحانات خداوند داشته باشند. اصولاً انسان در مشكلاتي كه براي او پيش مي‌آيد از نيروي مقاومتش كاسته مي‌شود امّا توجه به اين حقيقت كه اين مشكلات طاقت فرسا و آزمايش‌هاي الهي چه آثاري را به دنبال دارد؛ سبب افزايش پايداري انسان مي‌شود. پس اهميت اين موضوع در اين است كه وقتي آدمي دريافت كه خداوند او را رها نكرده و پيوسته در معرض آزمون الهي است؛ همواره مراقب انديشه‌ها و اعمال و رفتار خود است و از ارتكاب هر آن چه ناخوشايند خداوند است خودداري مي‌كند و همين مسئله در اخلاق و تربيت روح آدمي تأثير بسزايي خواهد داشت. ناآگاهي به سنّت ابتلاء به خصوص آثار تربيتي آن فرد را در سختي‌ها دچار يأس ونااميدي ودرخوشي‌ها دچار غرور مي‌كند كه هر دو سبب سقوط و گمراهي انسان مي‌شود. در جامعه ديده مي‌شود افرادي در برابر حوادث زندگي دست به خود كشي مي‌زنند و يا دچار اضطراب و هيجان‌هاي روحي مي‌شوند در حالي كه اگر عوامل موفقيت در آزمايش‌هاي الهي و آثار آن را بدانند هرگز دچار نااميدي نمي‌شوند.
1-3. هداف وفوائد تحقيق
از آن‌جا که سنت ابتلاء در همه زمان‌ها و مکان‌ها جاري مي‌باشد و نيز در کتاب‌هاي اخلاقي بر تزکيه اخلاقي تاکيد بسيار شده است؛ لازم است که اين موضوع در کتاب و سنت بررسي گردد و پژوهش‌هاي دقيق و همه سويه نسبت به آن انجام گيرد. شناخت آثار ترتبيتي ابتلاء بر تزکيه اخلاقي و اثري که تزکيه اخلاقي در برخورد با ابتلائات و آزمايش‌هاي الهي و موفقيت در آن‌ها دارد، هدف اين پژوهش است، چرا که آزمون الهي همه ابعاد زندگي را در بر مي‌گيرد ابعاد فردي، خانوادگي، اجتماعي، اقتصادي، سياسي، نظامي همگي در معرض آزمون الهي هستند، بنابراين لازم است که اين سنت الهي و آثار آن را بشناسيم تا با اين شناخت قوانين ثابت جاري بر هستي و آثار مترتب بر آن بتوانيم بيش از پيش برنامه زندگي خود را خدايي کنيم و از اين قوانين در جهت سعادت دنيايي و اخروي خود و
