با تقدير و تشکر از :
نمي‌توانم معنايي بالاتر از تقدير و تشکر بر زبانم جاري سازم و سپاس خود را در وصف استادان خويش آشکار نمايم، که هر چه گويم و سرايم، کم گفته‌ام. از راهنمايي‌ها و ارشادات استادان گرانقدر جناب آقاي دکتر همايون که زحمت راهنمايي اين پايان نامه را به عهده گرفتند و نيز جناب آقاي دکتر آشنا که استاد مشاور بنده بودند، کمال تشکر و امتنان را دارم.
چکيده:
پوشش يكي از شئون انساني و زيرمجموعه‌هاي فرهنگ است که به خصوصيات متفاوت فردي و اجتماعي انسان مربوط مي‌شود. لباس به عنوان يک پديده فرهنگي قدمتي به اندازه زندگي بشر داشته و در سراسر زندگي انسان و تا هنگام مرگ همراه اوست. پوشاک به مثابه همراه هميشگي انسان داراي تأثيرات و کارکردهاي فراواني است که اين کارکردها به نوبه خود سبب ظهور و بروز پديده‌هايي در سطح اجتماع است. بر اين اساس پوشش يکي از نمادهاي فرهنگي و از ارزش‌هاي خاص هر جامعه و فرهنگ و به خصوص فرهنگ اسلامي-ايراني ما به شمار مي‌رود که در طي چند دهه عمر جمهوري اسلامي ايران همواره با مسائل فرهنگي و اجتماعي ديگري گره خورده و مورد سؤال واقع شده است.
علاوه بر آن يکي از مبادي ورود و مداخله دولت‌ها از گذشته در زمينه نحوه پوشش افراد جامعه بوده است و نقش برنامه‌ها و سياست‌هاي حاکميت در اين زمينه غيرقابل انکار است. در سده‌ي اخير موضوع پوشش همواره مورد توجه جوامع اسلامي، انديشمندان و رهبران فرهنگي و دولت‌ها بوده است. از آغاز نظام جمهوري اسلامي ايران، پوشش همواره يکي از مسائل مهم فرهنگي و اجتماعي جامعه بوده و مورد توجه صاحبنظران، کارشناسان و مسئولان دستگاه‌هاي فرهنگي جامعه قرار گرفته است. در سال‌هاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي طرح‌ها و برنامه‌هاي مختلفي از سوي نهادها و سازمان‌هاي مختلف در جهت فرهنگ‌سازي در اين زمينه، تدوين و تصويب شده است. بر اين اساس، بررسي سير تحول مداخلات حاکميت در اين زمينه نقش بسزايي در تصميم‌گيري‌ها و اقدامات فرا روي سياستگذاران در اين حوزه خواهد داشت.
بر اين اساس تحقيق پيش رو سعي کرده است تا سياستگذاري فرهنگي پوشش در جمهوري اسلامي ايران را مورد بررسي قرار دهد. براي رسيدن به اين مقصود با بررسي رابطه پوشش و فرهنگ، مباني مداخله حکومت در حوزه فرهنگ مورد بحث قرار گرفته و در ادامه مباني دخالت حکومت در پوشش و نيز نحوه و چگونگي مداخله حکومت در زمينه پوشش بررسي شده است. در انتها نيز سير تحول سياست‌ها و مداخلات نظام جمهوري اسلامي ايران در طول سه دهه و نتيجه گيري از مباحث مطرح شده است.
کلمات کليدي: پوشش، حجاب، سياستگذاري فرهنگي، سياستگذاري در جمهوري اسلامي ايران.
فهرست مطالب
فصل اول: کليات 1
1-1- مسئله تحقيق 2
1-2- ضرورت و اهميت تحقيق 3
1-3- سابقه تحقيق 4
1-4- سؤالات تحقيق 5
1-5- روش تحقيق 6
1-6- اهداف تحقيق 6
1-7- سازمان تحقيق 6
1-8- مشکلات و موانع تحقيق 7
فصل دوم: پوشش و فرهنگ 9
مقدمه 10
2-1- فرهنگ 11
1-1-2- ضرورت تعريف فرهنگ 11
2-1-2- درآمدي بر مفهوم فرهنگ 12
3-1-2- تعريف فرهنگ 13
4-1-2- تقسيم‌بندي انواع تعاريف از فرهنگ 15
1-4-1-2- تعاريف توصيفي 15
2-4-1-2- تعاريف تاريخي 15
3-4-1-2- تعاريف هنجاري 16
4-4-1-2- تعاريف روانشناختي 16
5-4-1-2- تعاريف تکويني 17
6-4-1-2- نتيجه‌گيري 17
5-1-2- عناصر و مؤلفه‌هاي دروني نظام فرهنگ 18
2-2- پوشش: 23
1-2-2- مفهوم پوشش 23
2-2-2- ريشه‌هاي پوشش 24
3-2-2- عوامل مؤثر بر الگوي پوشش در جامعه 27
4-2-2- پوشش و فرهنگ 28
1-4-2-2- پوشش نماد فرهنگ 29
2-4-2-2- پوشش و هويت و منزلت اجتماعي 30
5-2-2- پوشش در فرهنگ اسلامي 33
فصل سوم: دولت و فرهنگ 38
مقدمه 39
1-3- دولت و فرهنگ(سياستگذاري در حوزه فرهنگ) 40
1-1-3- سياستگذاري عمومي و توسعه فرهنگي 40
2-1-3- سياستگذاري فرهنگي 44
3-1-3- رويکردهاي نظري درباره سياست‌پذيري فرهنگ 49
1-3-1-3- ديدگاه فرهنگ آزاد 49
2-3-1-3- ديدگاه کنترل فرهنگي 50
3-3-1-3- نقد و نتيجه 52
4-1-3- ضرورت برنامه‌ريزي فرهنگي 56
5-1-3- دلايل دخالت و سياستگذاري در فرهنگ 58
1-5-1-3- وظيفه دولت اسلامي در مبارزه با هرج و مرج و فساد فرهنگي و زمينه‌سازي در جهت کمال جامعه: 60
2-5-1-3- ضرورت وجود مرکز واحد در مقابله با تهاجم فرهنگي: 60
3-5-1-3- ضرورت ملت‌سازي يا ايجاد هويت ملي: 61
4-5-1-3- ضرورت نظم‌دهي به تغييرات فرهنگي: 62
5-5-1-3- تضمين آزادي بيان، مشارکت و تمرکززدايي فرهنگي: 63
6-5-1-3- ضرورت آموزش فرهنگ: 63
7-5-1-3- تأثير سياستگذاري فرهنگي بر ساير زمينه‌ها: 63
8-5-1-3- افزايش رفاه و گسترش فعاليت‌هاي فرهنگي و تفريحي 64
6-1-3- سياستگذاري و برنامه‌ريزي فرهنگي در ايران 64
2-3- دولت و پوشش(سياستگذاري در حوزه پوشش) 67
1-2-3- حق و حکم 68
1-1-2-3- حق و ويژگي‌هاي آن 68
2-1-2-3- حکم و ويژگي‌هاي آن 69
3-1-2-3- حق يا حکم بودن حجاب 69
2-2-3- حجاب از منظر حقوق و حوزه عمومي و خصوصي 70
1-2-2-3- حوزه خصوصي 70
2-2-2-3- نسبت حکومت با حوزه خصوصي و شخصي 73
3-2-2-3- حجاب: خصوصي يا عمومي 74
4-2-2-3- تزاحم حقوق در مسئله حجاب 75
3-2-3- حجاب از منظر احکام اسلامي 77
1-3-2-3- توجيه فردي بودن حجاب 78
2-3-2-3- توجيه اجتماعي بودن حجاب 79
3-3-2-3- نسبت حکومت با احکام 82
4-2-3- تعامل رويکرد کيفري با سياست‌هاي غيرکيفري در حوزه پوشش 84
فصل چهارم: سياستگذاري پوشش در 88
جمهوري اسلامي ايران 88
مقدمه 89
2-4- پوشش در قوانين و سياست‌هاي پيش از انقلاب 89
1-2-4- پهلوي اول 90
2-2-4- پهلوي دوم 94
3-4- سياستگذاري پوشش پس از پيروزي انقلاب اسلامي 96
1-3-4- دهه اول (سال‌هاي 57 تا 68) 96
1-1-3-4- بخشنامه‌ها و اطلاعيه‌هاي سازمان‌هاي قضايي و اجرايي 101
2-1-3-4- قوانين مجلس 106
1-2-1-3-4- قانون بازسازي نيروي انساني وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتي و وابسته به دولت 106
2-2-1-3-4- لايحه امر به معروف و نهي از منکر 106
3-2-1-3-4- قوانين رسيدگي به تخلفات اداري(مصوب 1362، 1365، 1371، 1372) 107
4-2-1-3-4- ماده 102 قانون مجازات اسلامي 107
5-2-1-3-4- قانون مقررات انتظامي هيأت علمي دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالي و تحقيقاتي كشور 108
6-2-1-3-4- قانون نحوه رسيدگي به تخلفات و مجازات فروشندگان لباسهايي كه استفاده از آنها در ملاء عام خلاف شرع است و يا‌عفت عمومي را جريحه‌دار مي‌كند. 108
3-1-3-4- مصوبات شوراي عالي انقلاب فرهنگي 109
1-3-1-3-4- آيين‌نامه انضباطي دانشجويان دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالي 109
2-3-1-3-4- آئين‌نامه حفظ حدود و آداب اسلامي در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالي 110
2-3-4- دهه دوم (سال‌هاي 1368 تا 1378) 110
1-2-3-4- چند بخشنامه‌هاي از قوه قضائيه 111
2-2-3-4- دولت 112
1-2-2-3-4- آيين‌نامه اجرايي قانون رسيدگي به تخلفات و مجازات فروشندگان لباسهايي که استفاده از آنها در ملاء عام خلاف شرع است و يا عفت عمومي را جريحه‌دار مي‌کند. 112
2-2-2-3-4- مصوبات کميسيون سياستگذاري در امور اجرايي مبارزه فرهنگي با مظاهر فساد 113
3-2-3-4- مصوبات مجلس 117
1-3-2-3-4- قوانين رسيدگي به تخلفات اداري 117
2-3-2-3-4- كتاب پنجم قانون مجازات اسلامي 117
4-2-3-4- شوراي عالي انقلاب فرهنگي 118
1-4-2-3-4- آيين‌نامه انضباطي دانشجويان جمهوري اسلامي 118
2-4-2-3-4- اصول، مباني و روش‌هاي اجرايي گسترش فرهنگ عفاف 119
3-3-4- دهه سوم (سال‌هاي 78 تا 88) 121
1-3-3-4 دولت 121
1-1-3-3-4- آيين‌نامه اجرايي مدارس 121
2-3-3-4- مجلس 121
1-2-3-3-4- قانون ساماندهي مد و لباس 121
3-3-3-4- شوراي عالي انقلاب فرهنگي 122
1-3-3-3-4- سياست‌هاي مقابله با تهاجم فرهنگي 122
2-3-3-3-4- سياست‌هاي فرهنگي تبليغي روز زن 123
3-3-3-3-4- سياست‌هاي فعاليت‌هاي بين‌المللي زنان 124
4-3-3-3-4- منشور حقوق و مسئوليت‌هاي زنان در جمهوري اسلامي ايران 124
5-3-3-3-4- شاخص‌هاي ارزيابي آموزش عالي 125
6-3-3-3-4- راهبردها و راهکارهاي گسترش فرهنگ عفاف 125
7-3-3-3-4- سياست‌هاي ارتقاء مشارکت زنان در آموزش عالي 126
8-3-3-3-4- راهکارهاي اجرايي گسترش فرهنگ عفاف و حجاب 126
4-3-4- سياستگذاري پوشش در صدا و سيما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي 127
1-4-3-4- راهبردها و اهداف کلان 127
2-4-3-4- سياست‌ها و راهکارها 133
3-4-3-4- وظايف 135
1-3-4-3-4- صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران 136
2-3-4-3-4- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي 140
4-4-3-4- اقدامات و عملکردها 142
1-4-4-3-4- صدا و سيما 142
1-1-4-4-3-4- اقدامات سال 1385 142
2-1-4-4-3-4- اقدامات سال 1386 146
2-4-4-3-4- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي 152
1-2-4-4-3-4- اقدامات سال 1385 152
2-2-4-4-3-4- اقدامات سال 1386 163
فصل پنجم: نتيجه‌گيري 172
پيوست‌ها 204
منابع: 257
فصل اول: کليات
1-1- مسئله تحقيق
لباس و پوشش يكي از شئون انساني و زيرمجموعه‌هاي فرهنگ است که به خصوصيات متفاوت فردي و اجتماعي انسان مربوط مي‌شود. لباس پرچم وجود آدمي است كه از اعتقادات و فرهنگ و آداب و رسوم وي سخن مي‌گويد. پيدايش لباس منشأهاي گوناگوني دارد، منشأ رواني، امنيتي، اجتماعي، اخلاقي و ديني. مفسرين در تفسير آيه 26 سوره اعراف (7) لباس را از جمله نعمات الهي به بشر دانسته‌اند. (حسيني شاه عبدالعظيمي، 1363: ج 4، 29 و قرائتي، 1383: ج 4، 44 و مکارم شيرازي، 1374: ج 6، 133)
لباس به عنوان يک پديده فرهنگي قدمتي به اندازه زندگي بشر داشته و در سراسر زندگي انسان و تا هنگام مرگ همراه اوست. پوشاک به مثابه همراه هميشگي انسان داراي اهميت فراواني است که تأثيرات و کارکردهاي مختلفي چون فرهنگي، مذهبي-آييني، سياسي، اقتصادي، نشانه‌شناسي و ارتباطي، زيبايي‌شناسي، مردم‌شناسي، رواني، اقليمي و…. دارد و مي‌توان آن را از ديدگاه‌هاي مختلفي از قبيل روان‌شناسي، اخلاق، اقتصاد، جامعه‌شناسي، مذهب، قانون، تاريخ و جغرافيا بررسي کرد.
کارکردهاي گوناگون لباس سبب ظهور مسائل مختلف در حوزه اجتماع مانند مسائل اخلاقي-اجتماعي(عفاف و حجاب، فساد اخلاقي و ناهنجاري هاي اجتماعي و طرح مسئله امنيت اخلاقي-اجتماعي)، فرهنگي(مد و مدگرايي، تهاجم فرهنگي و غرب‌گرايي و غرب‌زدگي در پوشش، هويت ملي و طرح مسئله لباس ملي) و اقتصادي(سلطه اقتصادي و تبديل شدن کشورها و جوامع به بازار مصرف توليدات کشورهاي بيگانه و آسيب به توليدات داخلي) شده است. بر اين اساس پوشش يکي از نمادهاي فرهنگي و از ارزش‌هاي خاص هر جامعه و فرهنگ و به خصوص فرهنگ اسلامي-ايراني ما به شمار مي‌رود که در طي چند دهه عمر انقلاب همواره با مسائل فرهنگي و اجتماعي ديگري گره خورده و مورد سؤال واقع شده است.
از سوي ديگر توجه به نقش حکومت در زمينه فرهنگ سازي در اين زمينه انکارناپذير بوده و در نگاهي عميق‌تر، ضروري و اساسي است. در سده‌ي اخير موضوع پوشش همواره مورد توجه جوامع اسلامي، انديشمندان و رهبران فرهنگي و دولت‌ها بوده است. در جمهوري اسلامي ايران نيز حجاب و عفاف در طول چند دهه‌ي اخير همواره يکي از معضل‌هاي مهم فرهنگي و اجتماعي جامعه بوده و مورد توجه صاحبنظران، کارشناسان و مسئولان دستگاه‌هاي فرهنگي جامعه قرار گرفته است. در سال‌هاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي طرح‌ها و برنامه‌هاي مختلفي از سوي نهادها و سازمان‌هاي مختلف در جهت گسترش و نهادينه سازي فرهنگ عفاف و حجاب در جامعه، تدوين و تصويب شده است.
حال با توجه به اهميت و ضرورت پوشش به عنوان يکي از مهم‌ترين مسائل فرهنگي جوامع و به خصوص جامعه ايران از يک سو و نقش بي‌بديل و غيرقابل انکار حکومت‌ها در اين زمينه، بجاست که سياست‌هاي دولت در اين زمينه را مورد سؤال قرار دهيم و بپرسيم حکومت در قبال اين مسئله مهم فرهنگي چه اقداماتي انجام داده و سير تحول سياستگذاري و مداخله دولت در حوزه پوشش افراد جامعه پس از انقلاب اسلامي ايران تا کنون به چه صورت بوده است.
1-2- ضرورت و اهميت تحقيق
پديده لباس و
