ه پاس محبتهاي بي دريغشان که هرگز فروکش نميکند.
و تقدیم به استاد گرانقدرم، دکتر محمدی
که زحمات بسیاری را با اینکه کسالت داشتند برایم کشیدند و مانند مادری مهربان راهنمای من بودند.
دانشگاه بوعلي سينا
مشخصات رساله/پاياننامه تحصيلي
عنوان:
بررسی تأثیر عوامل محیط فیزیکی و اجتماعی محلّه بر روی سلامت اجتماعی ساکنین (مقایسه بین محلّات قدیم و جدید شهر یزد)
نام نويسنده: محمد رحیقی یزدی
نام استاد راهنما: دکتر اکرم محمدی
نام استاد مشاور: دکتر اسداله نقدي
دانشکده: اقتصاد و علوم اجتماعي
گروه آموزشي: علوم اجتماعي
رشته تحصيلي: علوم اجتماعي
گرايش تحصيلي: پژوهش اجتماعی
مقطع تحصيلي: کارشناسي ارشد
تاريخ تصويبپروپوزال: 18/12/1392
تاريخ دفاع: 29/11/1393
تعداد صفحات: 128
چکیده
ایدهی شهر سالم بدون تصور سلامت اجتماعی ساکنان ممکن نیست. به همین دلیل بُعد اجتماعی سلامت در محیط زندگی دارای اهمیت ویژهای است و کم‌رنگ شدن آن موجب عدم توانايي افراد در تعامل مؤثر با ديگران است. تحقیق حاضر با هدف سنجش تأثیر محیط اجتماعی و فیزیکی محلات قدیم و جدید شهر یزد بر سلامت اجتماعی ساکنین آنها تهیه شده و رابطهی سلامت اجتماعی را با امنیت اجتماعی محله، دلبستگی مکانی، امکانات ارتباطی و قابلیت پیادهمداری سنجیده است. در این پژوهش درزمینه‌ی سلامت اجتماعی از نظریههای لارسون، کییز و شاپیرو، در زمینه‌ی امنیت اجتماعی از گهل و بوزان، در زمینه‌ی دلبستگی مکانی از نظریههای هاشاس، مانزو و پرکینز و در زمینه‌ی قابلیت پیادهمداری و امکانات ارتباطی از نظریههای جیکوبز، سِنت، لو و آلتمن استفاده شده است. روش تحقیق، پیمایشی بوده؛ ابزار تحقیق پرسشنامه میباشد و از روش نمونهگیری خوشهای استفاده شده است. جامعه آماري 28071 نفر و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 379 نفر به تفکیک 110 نفر از محلهی لبخندق، 270 نفر از محلهی مهرآوران، انتخاب شد. نتایج تحلیل آماری بر روی دادهها در دو بخش توصیفی و تبیینی بررسی گردید و طی آن معلوم گردید که میزان سلامت اجتماعی در شهر یزد در حد متوسط رو به پایین است. همچنین نتایج نشانگر وجود تأثیر محیط فیزیکی و اجتماعی در هر دو محله با سطح معناداری کمتر از 05/0 بر روی سلامت اجتماعی بدست آمد.
واژههاي کليدي: سلامت اجتماعی، امنیت اجتماعی، دلبستگی مکانی، قابلیت پیادهمداری، امکانات ارتباطی، محله، مهرآوران، لبخندق، یزد.
فهرست مطالب
فصل اول 1
1- 1
1-1- بیان مسئله 3
1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق 6
1-3- سؤالات تحقیق 7
1-4- هدف کلی تحقیق 8
1-5- اهداف جزئی 8
فصل دوم 11
2- 11
2-1- مقدمه 11
2-2- پیشینهی تحقیق 12
2-2-1- تحقیقات داخلی 12
2-2-2- تحقیقات خارجی 16
2-3- مبانی نظری 21
2-3-1- مقدمه 21
2-3-2- سلامت اجتماعی 21
2-3-3- نظام اجتماعی قدیم و جدید 23
2-3-4- محیط اجتماعی 27
2-3-4-1- دلبستگی مکانی 27
2-3-4-2- تعاریف دلبستگی مکانی 28
2-3-4-2-1- نظریات دلبستگی مکانی 29
2-3-4-3- مدلهای دلبستگی مکانی 33
2-3-4-4- عوامل مؤثر بر دلبستگی اجتماعی 34
2-3-4-4-1- عوامل کالبدی 34
2-3-4-4-2- عوامل اجتماعی 35
2-3-5- امنیت اجتماعی 37
2-3-5-1- رویکرد سنتی به امنیت اجتماعی 38
2-3-5-2- رویکرد مدرن امنیت اجتماعی 38
2-3-5-3- امنیت اجتماعی و سلامت اجتماعی 39
2-3-6- محیط فیزیکی 48
2-3-6-1- قابلیت پیادهمداری 48
2-3-6-2- کاربردهای پیادهراهها 49
2-3-6-3- الگوهای رفتاری پیاده 50
2-3-6-4- عوامل اجتماعی پیادهراهها 54
2-3-6-5- امنیت پیادهراهها 56
2-3-7- امکانات ارتباطی 58
2-3-7-1- تفاوت بین مکان و فضا 59
2-3-7-2- روابط مردم در مکان 59
2-3-8- چارچوب نظری 67
2-3-9- مدل نظری تحقیق 71
2-4- فرضیات تحقیق 72
فصل سوم 11
3- 11
3-1- مقدمه 75
3-2- نوع روش پژوهش 75
3-3- جامعه آماري 76
3-4- حجم نمونه 76
3-5- روش نمونهگیری 76
3-6- ابزار پژوهش 77
3-7- واحد تحليل 77
3-8- سطح تحليل 77
3-9- تعريف مفهومي و عملياتي متغیرهای مورد بررسی 78
3-9-1- سلامت اجتماعی 78
3-9-2- امنیت اجتماعی 83
3-9-3- دلبستگی مکانی 83
3-9-3-1- مؤلفههای دلبستگی مکانی 84
3-9-3-1-1- وابستگی مکانی 84
3-9-3-1-2- هویت مکانی 85
3-9-4- قابلیت پیادهمداری 86
3-9-5- امکانات ارتباطی 88
3-10- پایایی (قابلیت اعتماد) 89
3-11- روایی (اعتبار) 89
فصل چهارم 99
4- 99
4-1- مقدمه 93
4-2- یافتههای توصیفی 94
4-2-1- جنسیت 94
4-2-2- سن پاسخگویان 94
4-2-3- متغیر سلامت اجتماعی 95
4-2-4- متغیر امنیت اجتماعی 95
4-2-5- متغیر دلبستگی مکانی 96
4-2-6- متغیر قابلیت پیادهمداری 97
4-2-7- متغیر امکانات ارتباطی 97
4-3- تجزیه و تحلیل دو متغیره 99
4-3-1-1- فرضیه اول 99
4-3-1-2- فرضیه دوم 100
4-3-1-3- فرضیه سوم 103
4-3-1-4- فرضیه چهارم 105
4-3-1-5- فرضیه پنجم 106
4-3-2- مدل معادله ساختاری محلهی لبخندق 108
4-3-2-1- شاخصهای کلی برازش مدل محلهی لبخندق 110
4-3-3- مدل معادله ساختاری محلهی مهرآوران 111
4-3-3-1- شاخصهای کلی برازش مدل محلهی مهرآوران 113
4-3-4- تأثیر محیط فیزیکی بر روی سلامت اجتماعی 114
4-3-5- تأثیر محیط اجتماعی بر روی سلامت اجتماعی 116
فصل پنجم 1
5- 1
5-1- مقدمه 121
5-2- نتایج حاصل از توصیف دادهها 123
5-3- نتایج حاصل از تحلیل و تبیین دادهها 124
5-4- پیشنهاد‌ها 127
منابع 139
ضمائم 150
فهرست جدولها
جدول 2-1- جدول متنخوانی خلاصه تحقیقات داخلی و خارجی انجام‌شده 18
جدول 2-2- سهم حضور مردم در محیط فیزیکی بر اساس کیفیت آن. 53
جدول 2-3- نظریات و فرضیات تحقیق 65
جدول 3-1- ساختارهای سلامت اجتماعی با توجه به سطوح تحلیل و پیوستار اندازه‌گیری 78
جدول 3-2- شاخصهها و گویههای متغیر وابسته (سلامت اجتماعی) 82
جدول 3-3- تعریف مفهومی و گویههای متغیر امنیت اجتماعی 83
جدول 3-4- گویههای شاخصهای متغیر دلبستگی مکانی 86
جدول 3-5- شاخصها و معیارهای متغیر قابلیت پیادهمداری 87
جدول 3-6- تعریف مفهومی و شاخصهای متغیر امکانات ارتباطی 88
جدول 3-7- جدول آلفاي کرونباخ براي مفاهيم مورد استفاده در تحقيق 89
جدول 4-1- جنسيت 94
جدول 4-2- فراوانی و درصد سن پاسخگویان به تفکیک محله 94
جدول 4-3- توزیع فراوانی نمونه بر اساس سلامت اجتماعی 95
جدول 4-4- توزیع فراوانی نمونه بر اساس امنیت اجتماعی 95
جدول 4-5- توزیع فراوانی نمونه بر اساس دلبستگی مکانی 96
جدول 4-6- توزیع فراوانی نمونه بر اساس قابلیت پیادهمداری 97
جدول 4-7- توزیع فراوانی نمونه بر اساس امکانات ارتباطی 97
جدول 4-8- آمارههای گروه مورد آزمون 99
جدول 4-9- آزمون فرضیهی مقایسهی بین دو محله ازلحاظ سلامت اجتماعی 99
جدول 4-10- آزمون کولموگروف-اسمیرنف 100
جدول 4-11- خلاصه آمارههاي مربوط به برازش مدل دلبستگی مکانی 100
جدول 4-12- نتايج تحليل واريانس 101
جدول 4-13- نتايج مربوط به ضرايب رگرسيوني دلبستگی مکانی و سلامت اجتماعی 102
جدول 4-14- خلاصه آمارههای مربوط به برازش مدل امنیت اجتماعی 103
جدول 4-15- نتايج تحليل واريانس 103
جدول 4-16- نتايج مربوط به ضرايب رگرسيوني امنیت اجتماعی و سلامت اجتماعی 104
جدول 4-17- خلاصه آمارههاي مربوط به برازش مدل قابلیت پیادهمداری 105
جدول 4-18- نتايج تحليل واريانس 105
جدول 4-19- نتایج مربوط به ضرایب رگرسیونی قابلیت پیادهمداری و سلامت اجتماعی 106
جدول 4-20- خلاصه آمارههاي مربوط به برازش مدل امکانات ارتباطی 106
جدول 4-21- نتایج تحلیل واریانس 106
جدول 4-22- نتايج مربوط به ضرايب رگرسيوني امکانات ارتباطی و سلامت اجتماعی 107
جدول 4-23- آزمون فرضیات در دو محله 108
جدول 4-24- نتایج حاصل از مدل معادله ساختاری محلهی لبخندق 110
جدول 4-25- نتایج حاصل از مدل معادله ساختاری محلهی مهرآوران 113
جدول 4-26- خلاصه آمارههای مربوط به برازش مدل محیط فیزیکی 114
جدول 4-27- نتايج تحليل واريانس 115
جدول 4-28- نتايج مربوط به ضرايب رگرسيوني محیط فیزیکی و سلامت اجتماعی 115
جدول 4-29- خلاصه آمارههای مربوط به برازش مدل محیط اجتماعی 116
جدول 4-30- نتايج تحليل واريانس 116
جدول 4-31- نتايج مربوط به ضرايب رگرسيوني محیط اجتماعی و سلامت اجتماعی 116
جدول 4-32- تأثیر محیط فیزیکی و اجتماعی بر روی سلامت اجتماعی به تفکیک محله 117
فهرست شکلها
شکل 2-1- رابطه الگوی سلامت و رویکردهای امنیت اجتماعی 39
شکل 2-2- سلسله‌مراتب نیازهای مازلو 43
شکل 2-3- مدل روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته برگرفته از چارچوب نظری 71
فهرست نمودارها
نمودار4-1- مدل معادله ساختاری محلهی لبخندق 109
نمودار4-2- مدل معادله ساختاری محلهی مهرآوران 111
کلیات
شهر محل تجمع انسانها کنار هم است؛ همراه با امکاناتی که ساختهی دست خودشان میباشد. انسانها در کنار یکدیگر جمع شدهاند تا نیازها و مشکلات خود را سریعتر و بهتر رفع کنند. یکی از نیازهای انسان، نیاز برقراری ارتباط با دیگران است. انسان موجودي اجتماعي است و امکان زندگي منفرد برايش دشوار است. شهرهای امروزی که مملو از ساختمانهای کوچک و بزرگ و سر به فلک کشیده است، از وسایل موتوری پُرشده و مکان مناسبی برای انسان و تأمین نیازهای اجتماعیاش نیست. امروزه انسانمدار بودن شهرها جای خود را به ماشینمدار بودن داده است و این خود باعث مشکلاتی در سلامت روانی و اجتماعی انسانها شده است. طبق تعریفی که سازمان جهانی بهداشت1 (1948) ارائه داده است، سلامت انسانها تنها مربوط به جسم آنها نمیشود، بلکه دارای پیچیدگیهای بیشتری است. طبق تعریف این سازمان، سلامتی انسانها علاوه بر وجوه جسمی و فیزیکی آنها، بر وجوه یا ابعاد روانی و اجتماعی آنها هم مربوط میشود. این ابعاد اجتماعی و روانی در محیط زندگی انسانها (شهر) مورد تهدید واقع‌شده است و کمتر موردتوجه میباشد.
وجوهی که یک شهر میتواند بر روی شهروندان خود تأثیر بگذارد، ابعاد فیزیکی و اجتماعی آن شهر است. انسان در شهر هم در یک فضای فیزیکی قرار دارد و هم در یک فضای اجتماعی که این دو عوامل تأثیرگذار بر انسانها میباشند. انسانها روزانه با سپری کردن عمر خود، از آنها تأثیرهای مثبت و یا منفی دریافت میکنند. این محیطهای فیزیکی و اجتماعی جزو عوامل تأثیرگذار بر سلامت اجتماعی شهروندان میباشد و با تغییر در شرایط این دو محیط میتوان به تغییر در شرایط شهروندان به سمت بهبود آن کمک کرد. درواقع، شهر پدیده‌ای اجتماعی- مکانی است، با بُعدی زمانی که مدنی است. هر مکان، محل زندگی مردمی است که تحرک، رمز تشکیل، توسعه و استمرار آنان است. این تحرک‌ها در تمامی مکان‌های شهر اثر ملموس می‌گذارد و سازندهی شکلی جدید از معادله‌ای میشود که هیچ‌گاه پایدار نمی‌ماند؛ همچنین در این صورت، کیفیت ساختار شهر بیش از هر چیز به میزان انطباق سازمان کالبدی آن با سازمان اجتماعی شهر مربوط میشود.
شالودهی سازماندهی کالبدی-اجتماعی در شهرهای قدیم بر نظام محلهبندی و سلسله‌مراتب تقسیمات آن (بازار و مرکز شهر، محله، کوی و…) استوار بوده که هم به روابط اجتماعی و اقتصادی شهر و هم به روابط اداری، ارتباطی و خدماتی شهر، سازمان می‌داده است؛ بنابراین، محله بخشی از تقسیم‌بندی کالبدی-فرهنگی شهر با حوزه یا فضای جغرافیایی مشخص، وابستگی‌ها، علاقه‌ها، احساسات، تعلقات اجتماعی، روابط همسایگی و الگوی مشترک زندگی است که در استیلای سلسله‌مراتب فضای شهر قرار دارد. از گذشتههاي دور، محلات به‌عنوان سلولهاي حيات شهري داراي نقش اساسي در زندگي ساكنان آنها داشته‌اند. با توجه به اينكه درگذشته محلات شهري، مكاني براي گردآمدن افراد با ويژگيهاي قومي، نژادي، مذهبي، اقتصادي و اجتماعي مشترك بوده است؛ به دنبال تجمع بيشتر افراد با ويژگيهاي مشترك در يك محدوده، آن بخش از شهر داراي هويت خاص و شناخته‌شده‌ای بوده كه سبب تمايز آن از ديگر بافتهاي اطراف ميگرديد
