: قبل و بعد از ظهور واژ? آب مجازي 25
2-3: تجارت آب مجازي و امنيت غذايي 26
2-4: بررسي چند نمونه‌پژوهي 28
2-4-1: مصر 29
2-4-1-1: توليد محصولات کشاورزي و تجارت بين‌المللي 29
2-4-1-2: آب مجازي، نيروي کار، زمين و سرمايه 29
2-4-1-3: امنيت غذايي 34
2-4-2: چين 35
2-5: معرفي زمينه‌هاي مطالعاتي صورت‌گرفته 35
فصل سوم: سياستهاي مديريتي منابع آب در کشورهاي منتخب آسيايي 38
3-1: عوامل ملي و منطقه‌اي مؤثر بر منابع آب 39
3-1-1: وضعيت آب در جهان 39
3-1-2: وضعيت آب در منطق? خاورميانه و آسيا 41
3-1-3: استراتژي بحران آب در خاورميانه و آسيا 42
3-1-4: مروري بر عوامل زمينه‌ساز در سطح ملي 44
3-1-4-1: برخي از مشخصه‌ها و روندها از ديدگاه کميت منابع آب [33] 44
3-1-4-2: برخي شاخص‌ها از ديدگاه مصارف منابع آب[33] 45
3-1-4-3: برخي شاخص‌ها از ديدگاه پيامدهاي توسع? ناپايدار و جنبه‌هاي مديريتي [33] 46
?. بهره‌وري استفاده از منابع آب 46
?. اجراي طرح‌هاي مکمل طرح‌هاي توسع? منابع آب 46
?. اقتصادي و مديريت مالي 46
?. کيفيت منابع آب و مسائل زيست‌محيطي 46
?. حلقه‌هاي مفقود 46
3-1-4-4: برخي شاخص‌ها از ديدگاه بهره‌برداري از رودخانه‌هاي مرزي و منابع آب مشترک [33] 47
3-2: خلاصه‌اي از سياستهاي مديريتي منابع آب براي بررسي وضعيت آب در کشورهاي منتخب 47
3-2-1: پاکستان [34] 47
3-2-1-1: استراتژي‌هاي موجود براي مصرف مداوم از منابع آب 47
3-2-2: استراليا [35] 49
3-2-2-1: استراتژي‌هاي ملي و درون‌کشوري 49
3-2-2-2: مديريت منابع طبيعي 50
3-2-3: هند [36] 51
3-2-3-1: آب و توسع? پايدار 51
3-2-3-2: سياست ملي آب 51
3-2-3-3: چهارچوب قانون‌گذاري 52
3-2-4: سريلانکا [37] 52
3-2-4-1: توسع? مداوم منابع آبي در سريلانکا 52
3-2-4-2: سياستهاي توصيه‌شده 52
?. تقويت روش‌هاي مديريت مشارکتي براي دستيابي به ديرپايي اقتصادي و مالي 52
?. توجه به قوانين موجود آب و ارائ? قوانين جديد براي مديريت مؤثر منابع آب سطحي و زيرزميني براي استفاد? مداوم 53
?. بهبود سيستم داده‌هاي مديريت 53
?. تقويت مؤسسات مربوط به بخش آب ازطريق اصلاح اصول مديريتي با تمرکز بر سياستهاي موجود براي دستيابي به ديرپايي مالي 53
?. طراحي جامع در آبگيرها 54
?. برنام? هماهنگ‌سازي بخش ملي براي تأمين آب و تعيين بودج? بخش فاضلاب 54
3-2-4-3: استراتژي آينده براي هماهنگ‌سازي مؤثر 54
3-2-4-4: به کارگيري قوانين دوبلين در استراتژي‌ها و پروژه‌ها 54
3-2-5: چين [38] 54
3-2-5-1: طرح ملّي بررسي آب 54
2-2-5-2: قوانين سازماني براي مديريت و توسع? منابع آبي 56
3-2-6: اندونزي [39] 56
3-2-6-1: وضعيت جاري توسعه و مديريت منابع آبي 56
?. سياست و استراتژي 56
?. دستيابي به توسع? منابع آبي، طي طرح 25ساله 56
?. سياستهاي بخش‌ها براي توسعه و مديريت منابع آب 57
?. اهداف و استراتژي‌ها براي طرح توسع? 25سال? دوم 57
?. سياستهاي کلّي 58
?. سياستهاي ويژه 58
?. سياست مديريت منابع آب 58
?. استراتژي براي مديريت منابع آب 58
?. مصرف آب در بخش صنعت 59
?. مصرف آب در بخش کشاورزي 59
?. مصرف آب در بخش شهري 59
?. کيفيت آب 59
??. کنترل سيل 60
3-2-6-2: دغدغه‌ها و مشکلات موجود 60
3-2-7: مالزي [40] 60
3-2-7-1: طرح ملي آب 60
3-2-7-2: چهارچوب قانوني و سازماني 60
?. چهارچوب سازماني 60
?. چهارچوب قانون‌گذاري 60
3-2-7-3: مصرف مداوم منابع آب و حفاظت از آب 61
3-2-8: ايران [41] 61
3-2-8-1: مصارف فعلي آب 61
3-2-8-2: پيش‌بيني مصارف آب در آينده 62
3-2-8-3: منابع آبي تأمين‌شدني براي سال 1400 62
3-2-8-4: پيش‌بيني منابع آب براي تأمين نيازها در سال 1400 62
3-2-8-5: راهبردهاي توسع? منابع آب 63
?. آب‌هاي زيرزميني 63
?. پساب‌هاي شهري و کشاورزي 64
?. منابع آب سطحي 64
3-2-8-6: راهبردهاي مصرف آب 64
?. مصرف آب در بخش کشاورزي 64
?. مصرف شرب و بهداشت و صنعت 65
3-2-8-7: راهبردهاي حفاظت محيط‌زيست آبي 65
فصل چهارم: بازنگري در سياستهاي مديريت منابع آب 67
4-1: تجارت آب مجازي در ايران: ظرفيت‌ها و کاربردها 68
4-2: تجارت آب مجازي از ديدگاه مديران منابع آب و از ديدگاه کلان کشوري 70
4-3: راهکارهاي فعلي تأمين آب در مناطق کشور 71
4-4: ضرورت تشکيل بانک آماري به‌منظور مطالعه و شفاف‌سازي 73
4-4-1: نيازمندي‌هاي آماري 74
4-4-2: نياز به شفاف‌سازي صادرات و واردات کالاها از ديدگاه تجارت آب مجازي 75
4-5: اقتصاد سياسي تجارت آب مجازي 76
4-6: سياستهاي امنيت غذايي در کشور و تأثير آن بر مصرف آب 77
4-7: تجارت آب مجازي و روابط بين‌الملل 81
4-8: سياستهاي توسع? تجارت آب مجازي و لزوم تمرکززدايي 83
4-9: تجارت آب مجازي و بخش‌هاي کشاورزي و صنعت و خدمات 84
4-10: تجارت آب مجازي و سياستهاي حمايتي دولت در بخش کشاورزي 86
4-11: تجارت آب مجازي و تأثيرات زيست‌محيطي 88
4-12: تجارت آب مجازي و اصلاح الگوي کشت 88
4-13: توسع? پايدار و تجارت آب مجازي 90
4-14: تعميم موضوع به تجارت درون‌کشوري و بين‌المللي آب مجازي 91
4-14-1: طبقه‌بندي مباحث و مطالعات آب مجازي 92
1. مباحث و مطالعات اوليه 92
2. تجارت آب مجازي و شفاف‌سازي تجارت محصولات از منظر آب مجازي جابه‌جاشده 93
3. برنامه‌ريزي و راهبردهاي کلان 93
?. توسع? مدل‌هاي مفهومي و رياضي و برنامه‌ريزي 93
?. بررسي موانع و روابط ساختاري 93
فصل پنجم: استراتژي ملي مديريت منابع آب با رويکرد آب مجازي 96
5-1: مقدمه 97
5-2: استراتژي‌هاي نوين مديريت منابع آب 97
5-2-1: تجارت آب مجازي و امنيت غذايي 98
5-2-2: تجارت آب مجازي و ملاحظات سياسي 101
5-2-3: تجارت آب مجازي و سياستهاي بخش کشاورزي 104
5-2-4: تجارت آب مجازي و سياستهاي بخش صنعت 107
5-2-5: تجارت آب مجازي و سياستهاي بخش مديريت شهري 108
5-3: الگوهاي مديريتي پيشنهادي 109
5-3-1: خودکفايي کامل محصولات کشاورزي 110
5-3-2: تلفيق سياست خودکفايي نسبي و واردات آب مجازي 114
5-3-3: تلفيق سياست خودکفايي نسبي و صادرات و واردات آب مجازي 118
5-4: برابري فني، اقتصادي، اجتماعي و زيست‌محيطي سناريوها 132
5-5: تکميل سناريوهاي پيشنهادي به‌منظور حفظ منابع آب با رويکرد آب مجازي 139
فصل ششم: جمع‌بندي و تحليل داده‌ها 143
6-1: مقدمه 144
6-2: گزينش منطق? مدنظر 144
الف. مشخصات منطقه و بررسي برخي بخش?هاي متأثر از سياستهاي توسع? تجارت آب مجازي 146
6-3: کليات 146
6-4: منابع آب 148
6-4-1: آب‌هاي سطحي 148
6-4-2: آب?هاي زيرزميني 149
6-5: طرح?هاي انتقال بين‌حوضه‌ايِ آب در استان 151
6-6: بررسي شاخص‌هاي اقتصادي و اجتماعي استان اصفهان 156
6-7: بررسي وضع موجود برخي زيربخش‌هاي کشاورزي استان اصفهان 158
6-7-1: محصولات زراعي و باغي 159
6-7-2: آب و خاک 160
ب. بررسي جامع مصارف آبي و تحليل سياست?هاي بخش کشاورزي در استان، با استفاده از… 162
6-8: نگاهي جامع به مصارف بخش کشاورزي در سال‌هاي ??82 و ??83 و ??84، از ديدگاه آب مجازي 163
6-9: بررسي توليد محصولات راهبردي و عمد? کشاورزي و دامي در سال‌هاي آخر برنام? چهارم توسعه… 193
6-10: بررسي بازدهي اقتصادي آب در بخش?هاي کشاورزي و صنعت و در کالاهاي راهبردي کشت‌پذير در استان 203
6-11: بررسي سياستهاي امنيت غذايي و مصرف آب در استان با استفاده از مفهوم آب مجازي تا افق 1400 207
منابع 209
فهرست جدول‌ها
جدول 1-1: (منبع [2]) 3
جدول 1-2: (منبع [2]) 3
جدول1-3: ميانگين سالان? حجم آب مجازي درحال جابه‌جايي در باز? زماني 1977تا???? به‌تفکيک محصولات (منبع: [2]) 5
جدول 1-4: خصوصيات آب آبي و آب سبز (منبع: [10]) 9
جدول 1-5: بزرگ‌ترين واردکنندگان آب مجازي و ميزان حفظ منابع آب ميانگين ساليانه. دور? زماني 1997تا????. (منبع: [14]) 14
جدول 1-6: بزرگ‌ترين صادرکنندگان آب مجازي و ميزان کاهش منابع آب ميانگين ساليانه. دور? زماني 1997تا????. (منبع: [14]) 14
جدول 2-1: تخمين نياز سالان? نيروي کار و آب آبياري براي توليد محصولات عمد? کشاورزي در درون مصر در طي سال‌هاي 1993تا1997. دسته‌بندي محصولات در سه دست? واردات و خودکفايي و صادرات، نشان‌دهند? مسيرهاي آب مجازي است. 31
جدول 2-2: توليد داخلي و واردات گندم و ذرت و تخمين آب و زمين و نيروي کار مجازي موجود در گندم و ذرت وارداتي طي سال‌هاي 1993تا1997. 32
جدول 2-3: توليد داخلي و صادرات پنبه و برنج و تخمين آب و زمين و نيروي کار مجازي در پنبه و برنج صادراتي، در طي سال‌هاي 1993تا1997. 34
جدول 3-1: پخش جهاني منابع تجديدشوند? آب (منبع: [33]) 40
جدول 3-2: ميزان آب دردسترس و آب قابل‌برداشت طي سال‌هاي 1960تا???? (منبع: [26]) 43
جدول 3-3: برآورد سرمايه‌گذاري لازم براي منطق? خاورميانه و آسيا 1996تا???? (منبع: [33]) 44
جدول 3-4: وضعيت آب در کشور و برنام? تأمين نيازهاي آبي کشور 61
جدول 3-5: نحو? تأمين نيازهاي آبي در سال 1400 63
جدول 3-6: حجم پساب‌هاي اصلي در سال 1400 63
جدول 3-7: منابع آب موجود در کشورهاي آسيا (منبع: [42]) 66
جدول 4-1: بررسي سياستهاي امنيت غذايي در کشور از منظر آب آبي موردنياز و با استفاده از مفهوم آب مجازي براي سال 1385 79
جدول 4-2: ميزان وابستگي اقتصاد ملي به واردات آب مجازي در کشورهاي منتخب در طي سال‌هاي 1995تا???? (منبع: [46]) 85
جدول 5-1: بزرگ‌ترين واردکنندگان آب مجازي و ميزان حفظ منابع آب ميانگين ساليانه فاصل? زماني 1997تا2001 (منبع: [57]) 102
جدول 5-2: انداز? آب مجازي موجود در توليدات کشاورزي (منبع: [59]) 105
جدول 5-3: توليدات گروه‌هاي گوناگون غذايي در ايران (منبع: WWW.FAO.ORG) 106
جدول 5-4: توليدات گروه‌هاي گوناگون غذايي در ايران (منبع: WWW.FAO.ORG) 106
جدول 5-5: انداز? آب مجازي موجود در توليدات صنعتي (منبع: [59]) 108
جدول 5-6: نياز آبي محصولات و فرآورده‌هاي گوناگون گروه‌هاي غذايي 113
جدول 5-7: ميزان مصرف و نياز به محصولات غذايي و آب موردنياز کشور ايران، 200?تا200? (منبع: WWW.FAO.ORG) 113
جدول 5-8: ميزان منابع آبي در ايران (منبع: WWW.FAO.ORG) 114
جدول 5-9: واردات گروه‌هاي گوناگون غذايي به ايران (منبع: WWW.FAO.ORG) 117
جدول 5-10: واردات گروه‌هاي گوناگون غذايي به ايران (منبع: (WWW.FAO.ORG 117
جدول 5-11: ميزان مصرف و واردات محصولات غذايي و آب مجازي وارد‌شده به کشور ايران، 200?تا200? (منبع: WWW.FAO.ORG) 118
جدول 5-12: توليدات و صادرات و واردات محصولات غذايي کشور چين، 200?تا200? (منبع: WWW.FAO.ORG) 123
جدول 5-13: توليدات و صادرات و واردات محصولات غذايي کشور ترکيه، 2001تا???? (منبع: WWW.FAO.ORG) 123
جدول 5-14: توليدات و صادرات و واردات محصولات غذايي کشور بنگلادش، 2001تا???? (منبع: WWW.FAO.ORG) 124
جدول 5-15: توليدات و صادرات و واردات محصولات غذايي کشور قزاقستان، 2001تا???? (منبع: WWW.FAO.ORG) 124
جدول 5-16: توليدات و صادرات و واردات محصولات غذايي کشور تايلند، 2001تا???? (منبع: WWW.FAO.ORG) 124
جدول 5-17: توليدات، صادرات و واردات محصولات غذايي کشور امارات، 2001تا???? (منبع: WWW.FAO.ORG) 125
جدول 5- 18: صادرات گروه‌هاي گوناگون غذايي از ايران (منبع: WWW.FAO.ORG) 125
جدول 5- 19: صادرات گروه‌هاي گوناگون غذايي از ايران (منبع: WWW.FAO.ORG) 126
جدول 5-20: توليدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذايي کشور ايران، 200?تا200? (منبع: WWW.FAO.ORG) 127
جدول 5-21: صادرات محصولات غذايي و آب مجازي صادر‌شده از کشور ايران، 200?تا200? (منبع: يافته‌هاي تحقيق، WWW.FAO.ORG) 128
جدول 5-22: توليدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذايي و آب مجازي کشور ايران، 200?تا200? 134
جدول 5-23: برابري سناريوهاي پيشنهادي و جدول امتيازدهي 136
جدول 5-24: درصد پيشنهادي دگرگوني‌هاي توليد و صادرات و واردت در گروه‌هاي غذايي در سناريوي سوم 140
جدول 6-1: پروژه‌هاي بين‌حوضه‌اي انتقال
