اگرچه از آن بسیار متفاوت است و از سوی دیگر با مفهوم قربانی جرم واقع‌شدن و ترس از آن در ارتباط است. از سوی دیگر ميبایست میان ترس و خطر یا احساس امنیت كردن و در امان بودن تفاوت قائل شد. ازنظر علمی، درك اثرات جرم یعنی ترس از وقوع جرم، به‌اندازهی خود آن یعنی خطرهای آماری حاصل از وقوع جرم اهمیت دارد. واكنش نسبت به ترس از قربانی شدن باعث ميشود كه بسیاری از مردم از خطرات دوری كنند یا حداقل میزان در معرض خطر قرار گرفتنشان را كاهش دهند. این خود ميتواند منجر به عدم حضور مردم نه‌تنها در یك مكان خاص بلكه در بیشتر فضاهای عمومی شود (کارمونا، 2003: 241).
مفهوم فضای شهری امن در مقابل مفهوم فضای شهری ناامن قرار دارد. پدیده ناامنی دارای دو جنبه عینی و ذهنی است و کلیه عرصه‌های زندگی را در برمی‌گیرد. مقولهی ناامنی از جنبهی عینی، کلیه مظاهر ناامنی ازجمله سرقت، قتل، خشونت و … را شامل میشود و مقوله ناامنی از جنبهی ذهنی، شامل داوری در خصوص امنیت منطقه و فضا است. ناامنی، پدیدهاي همانند فقر است و ميتوان گفت که فقر مقدمهی دیگر پدیدههای آسیب‌شناختی ازجمله ناامنی، خشونت شهری و غیره است (صالحی، 1387: 107).
رویکرد سنتی به امنیت اجتماعی
امنیت اجتماعی به بقای اعضای جامعه توجه دارد و آن دسته از عوامل فیزیکی و مادی که بقای جامعه را تهدید کند به‌عنوان تهدیدی برای امنیت اجتماعی تلقی میشود.
در این بعد از امنیت، امنیت اجتماعی با حفظ و بقای زندگی مطرح میشود؛ یعنی باید زندگی اعضای جامعه حفظ شود و بدین سبب نیازمند حذف یا حداقل کاهش عواملی هستیم که حفظ و بقای زندگی را تهدید میکند و روند استمرار حیات را مختل میکند؛ بنابراین هر آنچه که مخل نظم جاری زندگی شود، میتواند به‌عنوان تهدیدی برای جامعه به شمار رود؛ بنابراین در رویکرد سنتی، هر آنچه که بقای جامعه را در بعد مادی و فیزیکی تأمین کند، امنیت محسوب میشود.
رویکرد مدرن امنیت اجتماعی
امنیت اجتماعی به کیفیت بقای اعضای جامعه توجه دارد و برخی عوامل معنوی و فرهنگی که موجب آسیبپذیری شیوههای گوناگون زندگی میشود به‌منزله تهدید به شمار میرود.
امنیت اجتماعی در تعریف مدرن آن بر حفظ و نگهداری احساس تعلق یا همان احساس ما بودن نظارت دارد؛ زیرا حراست و نگهداری از احساس ما بودن، در حفظ جامعه نقش دارد و اگر این احساس حفظ شود، افراد جامعه نسبت به مشکلات و مسائل جامعه احساس تعهد و تکلیف میکنند.
تطبیق تعاریف سنتی و مدرن از امنیت اجتماعی و تطبیق آن با تعاریف سنتی و مدرن از سلامت اجتماعی به‌خوبی نشان میدهد که تعریف مدرن از سلامت به دلیل تأکید بر عوامل اجتماعی و فرهنگی، لزوم توجه به کیفیت بقای افراد را در حفظ امنیت اجتماعی به‌خوبی آشکار میکند. همچنین این تعریف همخوانی زیادی با الگوی کلیت سلامت دارد که ابعاد اجتماعی و معنوی را نیز در کنار ابعاد جسمی و روانی موردتوجه قرار میدهد.
رابطه الگوی سلامت و رویکردهای امنیت اجتماعی
منبع: سام آرام (1388)
امنیت اجتماعی و سلامت اجتماعی
یکی از عواملی که به‌طور گسترده، با میزان سلامت اجتماعی افراد در ارتباط است، امنیت اجتماعی است که فقدان سلامت اجتماعی، حاصل عدم جذب افراد در چارچوبهای اجتماعی و درنتیجه عدم جامعهپذیری صحیح آنهاست؛ بنابراین سلامت اجتماعی عامل مهمی در کنترل آسیبها و مسائل اجتماعی و حفظ نظم اجتماعی و درنهایت تأمین امنیت اجتماعی است.
امروزه کیفیت روابط اجتماعی در برنامه‌ریزیهای اجتماعی نقش مهمی را بر عهده دارد. چراکه با گسترش و تفکیک نقشها و تخصصی شدن امور که به گسترش جریان تمایز پذیری میانجامد، فرد در برابر دو نیروی متناقض قرار میگیرد. از یکسو این شرایط ازاین‌جهت که فرد را در برابر انتخابهای متعدد قرار داده است، قدرت انتخاب او را افزایش میدهد و افزایش قدرت انتخاب، زمینهی آزادی فرد را فراهم میکند. از سوی دیگر به جهت تخصصی شدن امور، در تمام اجزای زندگی به دیگران وابسته میشود و در این اتکای بیش‌ازحد به دیگران، ناخواسته آزادی وی محدود میشود. این وضعیت متناقض در روابط اجتماعی بر تمام مسائل اجتماعی ازجمله بحث امنیت نیز تأثیر میگذارد. خصوصاً کلانشهرها از یکسو به جهت تفکیک بیش‌ازپیش نقشها، روابط اجتماعی گسترش مییابد و افراد برای بقای خود به موقعیتهای دیگر وابسته میشوند و از سوی دیگر روابط در سطح میماند و به عمق نمیرود و افراد کمتر از پیش، کسانی را که در موقعیتهای گوناگون قرار میگیرند و با آنها ارتباط برقرار میکنند، میشناسند. علاوه بر اینکه این روابط از پایداری و تداوم گذشته برخوردار نیست، در حین سطحی بودن آن درنهایت منجر به دورنگه داشتن خود از دیگران و کاهش روابط نخستین و چهره به چهره، بیاعتنایی به دیگران به جهت عدم اعتماد به آنها، محدود نگه‌داشتن رابطه اجتماعی با تعداد محدودی از افراد، تضاد نقشها، انتظارات از دیگران و … میشود.
از سوی دیگر ناامنی اجتماعی نیز تأثیر نامطلوبی بر سلامت اجتماعی جامعه دارد. ناامنی میتواند فراتر از زندگی قربانیان آن، بر آنهایی که تجربهی غیرمستقیم از جرم داشتهاند نیز تأثیر گذارد. ناامنی میتواند فضایی از بینظمی را ایجاد کند که در آن، شهروندان قادر به اعمال کنترل غیررسمی بر اجتماع خود نیستند و بنابراین ترس منجر به افزایش جرائم میشود. ترس از جرم، بیشتر از خود جرم زیان میرساند و منجر به افت روحیه در جامعه میشود (صدیق سروستانی، 1385: 20). ترس و ناامیدی در طی زمان، تأثیرات مخرب و منفی بر کیفیت زندگی دارد و منجر به مراقبت و محافظت غیرضروری مردم از خودشان میشود. آنها را از فعالیتهای اجتماعی بازمی‌دارد و میزان بیاعتمادی را در جامعه افزایش میدهد؛ بنابراین احساس امنیت اجتماعی ازجمله عوامل مؤثر بر سلامت اجتماعی است؛ بنابراین میتوان گفت که رابطه دوسویهای بین سلامت اجتماعی و امنیت اجتماعی در جامعه وجود دارد.
توجه به هرم نیازهای مازلو37 نیز، رابطهی بین سلامت اجتماعی و امنیت اجتماعی را به‌خوبی آشکار میسازد. مازلو نیازهای اساسی انسان را در یک هرم جای‌داده است که دارای 5 طبقه است. طبقات پایینتر هرم نیازهای پیچیدهتر ولی کمتر حیاتی را نشان میدهند. نیازهای طبقات بالاتر فقط وقتی موردتوجه فرد قرار میگیرند که نیازهای طبقات پایینتر برطرف شده باشند.
هرگاه نیازهای فردی به طبقهی بالاتر حرکت کرد، نیازهای طبقات پایینتر چندان موردتوجه اصلی او نخواهد بود (شولتز و آلن، 1375: 91). اگر هم به‌صورت موردی به یک نیاز در طبقههای پایینتر احتیاج پیدا کند به‌صورت موقتی اولویت آن نیاز را بالا میبرد؛ ولی هرگز به‌صورت دائمی به طبقه پایینتر برنمی‌گردد. چهار طبقه اول هرم مازلو «نیازهای پایه» یا «نیازهای فقدانی» نام دارند.
طبقه اول: جسمانی و فیزیولوژیکی شامل خوردن، نوشیدن، نفس کشیدن و …
طبقه دوم: امنیت شامل امنیت شخصی در برابر جرائم، امنیت مالی و شغلی، بهداشت و سالم بودن، امنیت در برابر حوادث و بیماریها و …
طبقه سوم: اجتماعی شامل دوستی، صمیمیت، خانوادهی پشتیبان و روابط مناسب داشتن با انسانها، تعلق داشتن و پذیرفته شدن. این نیاز میتواند از سوی گروههای بزرگ (مانند باشگاههای ورزشی، اداره، گروههای مذهبی، سازمانهای حرفهای و …) یا گروههای اجتماعی کوچک (مانند اعضای خانواده، همسر یا دوست نزدیک، معلم، همکار یا هم تحصیل نزدیک، اشخاص مورد اعتماد و …) ارضا شود. افراد همچنین نیاز دارند توسط دیگران دوست داشته شوند و آنها را دوست داشته باشند. در نبود چنین پذیرفتهشدنی فرد در معرض تنهایی، اضطراب اجتماعی یا افسردگی قرار میگیرد.
طبقه چهارم: رضایت و احترام شامل نیاز به احترام و رضایت، «احترام به خود»، «رضایت از خود» و «احترام به دیگران».
طبقه پنجم: نیازهای متعالی (نیازهای انگیزهبخش) نیاز به تعلق و پذیرش در اجتماع، نیازهای ذهنی و فکری، نیازهای زیباییشناختی و نیاز به خودشکوفایی نیز در این دسته قرار میگیرند. نیازهای ذهنی و فکری شامل نیاز انسان به گسترش ذهن و فکر و هوش خود میشوند. نیازهای ذهنی و فکری شامل نیاز انسان به گسترش ذهن و فکر و هوش خود میشوند. نیازهای زیباییشناختی، نیاز انسانی برای رشد کردن و رسیدن به خودشکوفایی و نیاز به چیزهایی است که ازلحاظ زیباییشناختی دلپذیر باشد. خودشکوفایی، نیاز غریزی انسان برای استفاده حداکثر از همه قابلیتها و استعدادهایش و تلاش برای شکوفا کردن همه پتانسیلهاست (شولتز و آلن 1375: 91).
به اعتقاد مازلو مرحله نهایی تکامل فرد وقتی رخ میدهد که او ازلحاظ برآورده شدن نیازهای پایهاش (طبقههای یک تا چهار) احساس امنیت و آرامش کند. در چنین وضعیتی، او تمرکز خود را بر شکوفا کردن استعدادهای نهفتهاش برای تبدیل‌شدن به یک انسان مؤثر، خلاق و دارای بینش و بصیرت خواهد گذاشت.
با توجه به توضیحات فوق، برای دستیابی به جامعهای که ازنظر اجتماعی سالم باشد، باید اعضای جامعه ازنظر دسترسی به امکانات اولیه و نیازهای اساسی زندگی خود تأمین باشند و همانطور از نگارهی بالا میتوان فهمید، نیاز به امنیت از مهم‌ترین و اساسیترین نیازهای انسان به شمار میرود. البته رابطه دوسویهای بین نیاز به امنیت و سلامت اجتماعی وجود دارد. به‌گونه‌ای که علاوه بر اینکه مطابق هرم نیازهای مازلو، تأمین نیاز امنیت انسان میتواند زمینه‌ساز نیازهای دیگران و تأمین سلامت اجتماعی (که وابسته به رده سوم تا پنجم هرم است) باشد، علاوه بر آن سلامت اجتماعی نیز میتواند به افزایش احساس امنیت کمک کند. سلامت اجتماعی شرط کافی تحقق احساس امنیت اجتماعی در جامعه است؛ زیرا در حقیقت امنیت یک تولید اجتماعی است. علیرغم اینکه ادراک ذهنی امنیت نقش اصلی را دارا است، اما احساس امنیت در تعاملات یا روابط دیگر اجتماعی شکل میگیرد. به‌این‌ترتیب امنیت یا عدم امنیت توسط اجتماع انتقال پیدا میکند. زمانی این احساس میتواند به‌درستی انتقال پیدا کند که افراد جامعه از سلامت اجتماعی برخوردار باشند (سام آرام، 1388: 22).
سلسله‌مراتب نیازهای مازلو
منبع: شولتز و آلن، 1375: 91
امنیت اجتماعی ازنظر بوزان38 به حفظ مجموع ویژگیهایی ارجاع دارد که بر مبنای آن افراد خودشان را به‌عنوان عضو یک گروه اجتماعی قلمداد میکنند یا به‌بیان‌دیگر معطوف به جنبه‌هایی از زندگی فرد می‌گردد که هویت گروهی را سامان می‌بخشد. «بوزان بحث خود را بابیان ارگانیکی نهفته در این تئوری آغاز میکند و معتقد است امنیت اجتماعی به مقابله با خطراتی می‌پردازد که به‌صورت نیروهای بالقوه یا بالفعل هویت افراد جامعه را تهدید میکنند. امنیت اجتماعی ازنظر بوزان به حفظ مجموعه ویژگیهایی ارجاع دارد که بر مبنای آن خودشان را به‌عنوان عضو یک گروه اجتماعی قلمداد میکنند یا به‌بیان‌دیگر، مربوط به جنبه‌هایی از زندگی فرد میشود که هویت اجتماعی او را سامان می‌بخشند؛ یعنی حوزه‌ای از حیات اجتماعی که فرد خود را ضمیر ما متعلق و منتسب می‌داند و در برابر آن احساس تعهد و تکلیف میکند، مثل ما ایرانیان، ما زنان، ما مسلمانان، ما اعراب و غیره. حال هر عامل و پدیدهایی که باعث اختلال در احساس تعلق و پیوستگی اعضای گروه گردد درواقع هویت گروه را به مخاطره انداخته و تهدیدی برای امنیت اجتماع محسوب میشود. بدین‌جهت است که بوزان مفهوم ارگانیکی امنیت اجتماعی را هویت دانسته و امنیت اجتماعی را مترادف امنیت هویتی تلقی کرده است» (نویدنیا،1382: 65).
دلبستگی مکانی به‌طور مداوم و نزدیکی با احساسات و ادراکات امنیت مرتبط است (رودنبوش، 2003: 120). این ارتباط با راه‌های مختلفی توضیح داده میشود. بعضی از نویسندگان نشان دادند که علائم فیزیکی دلبستگی مکانی، ممکن است برخی از حمایت از جرم و جنایت را فراهم کنند: دلبستگی مکانی میتواند در برابر بیتمدنی و ناهنجاریهای فیزیکی و اجتماعی محافظت کند، مانند از بین بردن زبالهی ساکنان، آراستن چمن و به طریق دیگر حفظ ظاهر مکان‌هایی که منابع غرور و هویت می‌باشد. مطالعات نشان میدهد که بیتمدنی مشاهده‌شده و دلبستگی مکانی ضعیف، پیش‌بینی کننده‌های مهمی از جرم و جنایت هستند. محققان دیگر نشان میدهند که دلبستگی مکانی میتواند
