است که اين کمبودها را جبران کند و به کمال دست يابد و براي رسيدن به کمال در تلاش است و مي‌داند که هيچ‌کس جز خداوند نمي‌تواند او را به مقصود برساند و او را از رنج نقصان نجات بخشد، پس از طريق دعا خود را به خدا متصل مي‌کند با پروردگار خويش به رازونياز مي‌پردازد و ضمن اعتراف به ضعف و کاستي‌هاي خويش خواسته‌هايش را بيان مي‌کند؛ بنابراين مي‌توان گفت بخشي از دعا طلب حاجت و عرض حال است چه اين خواسته‌ها دنيوي و مادي باشد و چه معنوي و اخروي. چنانکه در ذيل دعاها درباره طلب‌کردن از خداوند بسيار تأکيد شده است و آن قدر اهميت دارد که امام صادق فرموده اند: “من لم يسئل الله عز و جل افتقره: کسي که از خدا طلب نکند فقير گردد.”74
در دعا انسان درخواست‌هاي خود را بيان مي‌کند و از قدرت مافوق خود ياري مي‌طلبد. اين دعاها مي‌تواند دسته جمعي يا فردي باشد. دعا به هر صورتي باشد شامل نيازهايي است که فرد دعاکننده از خدا مي‌خواهد. “نياز جايگاه مرکزي را داراست آن سان که نام خود را مجازاً دعا نيز داده است.”75 خواست‌ها چه معنوي باشد و چه دنيوي نمي‌توان آنها را ناديده گرفت؛ زيرا محوريت دعا بر آن قرار دارد. خواسته‌هايي مثل حفظ سلامتي و ثروت و قدرت يا شفاي بيماري و طول عمر. براي مثال نويسنده اين کتاب قسمتي از متن مقدس آيين هندو از ريگ ودا را آورده است که در آن براي بزرگ قوم خود ثروت و جلال مي‌خواهد: “در ازاي اين ثنا به بزرگ خاندان ما ثروت و جلال بخش.”76
عرض حال در ادعيه شيعه
در بسياري از ادعيه شيعه از زبان معصومين عرض حال و طلب درخواست را مي‌توانيم ببينيم. ايشان در بخش‌هايي از دعاهاي خويش نيازهايشان را از خداوند مسئلت مي‌کنند و از او ياري مي‌طلبند. مي‌توان اين درخواست‌ها را به انواع مختلفي تقسيم کردکه در زير به آنها اشاره مي‌کنيم.
1-8-3-1. انواع طلب و درخواست‌ها در ادعيه شيعه
1-8-3-1-1. درخواست نيرو و قدرت
در بخش‌هايي از ادعيه شيعه، امامان معصوم از خداوند نيرو و قدرت مسئلت مي‌کنند. در دعاي کميل مي‌خوانيم “قو علي خدمتک جوارحي و اشدد علي العزيمه حوانحي: نيرو ده براي انجام خدمتت اعضاي مرا و دلم را براي عزيمت به سويت محکم گردان.”77
حضرت علي از خداوند متعال مي‌خواهد که براي اطاعت حق، نه براي تامين هوس‌هاي نفساني به او نيرو و قدرت ارزاني کند. حضرت زهرا در دعاي روز دوشنبه قوت و نيرويي را مي‌خواهد تا بتواند خدا را بندگي کند: “اللهم اني اسئلک قوه في عبادتک و تبصرافي کتابک و فهما في حکمک: خدايا من از تو قوت و نيرويي در عبادت و بندگي خودت و نورانيتي در کتاب و قرآن فهمي در حکم تو مي خواهم.”78
عامل اين قدرت و قوت چند چيز است:
الف. توجه به آمر و معبود و معرفت به عظمت و کرامت او: “آدمي وقتي بداند چه کسي به او دستور داده به اندازه‌اي که آن شخص برايش ارزش داشته باشد به همان اندازه به خواسته او فعال مي‌شود و در انسان انگيزه ايجاد مي‌شود.”79
آنچه سبب نيرو و انگيزه در انسان مي‌شود، توجه به آمر، محبوب و عظمت اوست؛ حتي آدمي دردها و رنج‌هايش را کنار مي‌گذارد و فراموش مي‌کند اين انگيزه و کشش مسئله‌اي نيست، مگر قوت و قدرت در بندگي.
ب. توجه به امر و حکم: اگر انسان بداند که امر و حکمي که شده حکيمانه است و خواسته، خواسته عزيزي است، آن را از جان و دل مي‌پذيرد و انجام مي‌دهد.
ج. توجه به آثار عمل و قرب به محبوب و معبود: “شناخت و معرفت به آثار عبادت و عمل و محبت به معبود، در قوت عمل مؤثر است، توقع از معبود و خشم و خستگي از او باعث ترک عبادت مي‌شود.”80 معرفت به اينکه عبادت و بندگي باعث نزديکي او به معبودش مي‌شود، در انسان قوتي براي عبادت ايجاد مي‌شود که روزبه‌روز اين قدرت بيشتر مي‌شود.
1-8-3-1-2. درخواست دوري از شيطان و مکر دشمنان:
يکي از خواسته‌هاي امامان معصوم در دعا، دوري از وسوسه‌هاي شيطان و توان مبارزه با آنهاست و همچنين در امان‌بودن از حيله و مکر دشمنان است. در بخشي از دعاي کميل مي‌خوانيم: “اللهم و من ارادني بسوء فارده و من کادني فکده و اجعلني من احسن عبيدک نصيبا عندک و اقربهم منزله منک: خدايا هر که بد مرا بخواهد، بدش را بخواه و هر که به من مکر کند، به مکر خويش دچارش کن و نصيبم را پيش خود بهتر از ديگر بندگانت قرار ده.”
در اين فراز از دعا امام معصوم از خداي خويش مي‌خواهد که شر دشمنانش را به خودشان برگرداند و از بهترين نصيب‌ها او را بهره‌مند کند. در مناجات خمس عشره امام سجاد از دشمني شيطان نزد محبوبش شکايت مي‌کند: “الهي اشکو اليک عدوا يضلني و شيطانا يغويني: معبودا به درگاهت از دشمني که گمراهم مي‌کند و شيطاني که مرا به بيراهه مي‌کشد، شکايت دارم.”81
يا در فرازي ديگر از همان دعا مي‌فرمايد: “الهي لا حول و لا قوه الا بقدرتک و لا نجاه لي من مکاره الدنيا الا بعصمتک: معبودا نه جنبشي دارم نه توانايي، جز به نيروي تو و نجاتي برايم از بدي‌هاي دنيا جز به نگهداري تو نيست.”82
امام در بخشي از دعاي مکارم الاخلاق از خالق هستي مي‌خواهد القائات شيطان را به ذکر عظمت باري تعالي تبديل کند: “اللهم اجعل ما يلقي الشيطان في روعي مني التمني و التظني و الحسد ذکرا لعظمتک و تفکرا في قدرتک: خدايا چنان کن که آن چه شيطان در دلم القا مي‌کند و آن چه از آرزوها و بدگماني و حسد به خاطرم افکند به ذکر عظمت و انديشه و قدرت خود مبدل کن.”83
1-8-3-1-3. طلب رزق و روزي
در بخش‌هايي از ادعيه مي‌بينيم امام معصوم از خداوند رزق و روزي مي‌طلبد قبل از اينکه اين بخش‌ها را بياوريم ابتدا به‌معناي رزق و انواع آن مي‌پردازيم:
* رزق
“رزق بخشش مدام و پيوسته‌اي است که گاهي دنيوي و زماني اخروي است. گاهي نصيب و بهره را هم، رزق، گويند.”84 با توجه به تعريف فوق رزق هم بخشش‌هاي دنيوي را شامل مي‌شود و هم اخروي.آياتي از قرآن کريم مبين اين تعريف است: “کلوا من طيبات ما رزقناکم”85 و “و النخل باسقات لها طلع نضيد رزقا للعباد”86 در اين آيه چون سخن از بندگان است، منظور پاداش اخروي است.
1-8-3-1-3-1. انواع رزق
1. رزق و روزي دنيوي
شامل آب و غذا و هر آنچه بدن براي رشد و ادامه حيات به آن نياز دارد. “فلياتکم برزق منه”87 يعني طعامي که موجودات و انسان باآن تغذيه مي‌شوند.
2. رزق مغز: فکرها با تدبير و توجه، رزق مغز را تشکيل مي‌دهند.
3. رزق عقل: با يقين و شناختي که نتيجه کار فکر است، رزق عقل محسوب مي‌شوند.
4. رزق قلب: رزق قلب با محبت و عشق حق که نتيجه کار عقل است، تامين مي‌شود.
5. رزق روح: رزق روح با عبادت و قرب حق که نتيجه کار فکر و عقل و قلب است، تغذيه مي‌شود.
در ادعيه شيعه منظور از درخواست رزق، روزي و غذاي دنيايي نيست، بلکه رزق را براي روح، قلب و عقل طالبند تا روز به روز بر محبتشان به خدا افزوده شود و به قرب حق نايل شوند. امام زين العابدين در فرازي از دعاي ابوحمزه ثمالي که خواهد آمد از خداوند مي‌خواهد ضمن برخوردار شدن از مواهب و بخشش‌هاي حق، زيارت خانه‌اش و قبر پيامبر را روزي‌اش قرار دهد: “اللهم اشغلنا بذکرک واعدنا من سخطک و اجرنا من عذابک و ارزقنا من مواهبک و انعم من فضلک و ارزقنا حج بيتک الحرام و زياره قبر نبيک: خدايا ما را مشغول به ياد خودت کن و ما را از غضب و عذاب خود پناه ده و بخشش‌ها و مواهبت خود را روزي ما کن و از فضلت ما را نعمت ده و ما را حج خانه‌ات و زيارت قبر پيامبرت روزي کن.”88
امام ابتدا از خداوند رزق‌هاي روحي و معنوي مي‌خواهد و فقط ياد خدا را خواستار است و از معبود خويش مي‌خواهد او را از عذاب اخروي نجات دهد و زيارت پيامبر و حج را طالب است؛ زيرا رزق‌هايي هستند که انسان را به حضور حق مي‌رساند و از غيبت‌ها و غفلت‌ها نجات مي‌بخشد. رزق‌هاي معنوي و روحاني مهم‌تر از رزق‌هاي دنيوي و ماديست، زيرا انسان تنها جسم نيست، بلکه عقل و روح نيز دارد و هر کدام نياز به رزق و روزي‌اي دارند. “غذاي فکر از تدبر، توجه و تمرکز تامين مي‌شود و شناخت‌هايي به دست مي‌آيد که رزق عقل را فراهم مي‌سازد و يقين‌ها سبز مي‌شود که نياز سنجش و تعقل ماست و با اين سنجش بهترين آشکار مي‌شود و با مشخص‌شدن بهترين‌ها، دل ما و احساس ما رزق خويش را مي‌يابد که رزق دل عشق و محبت است و اين محبت هم اطاعت را به دنبال مي‌آورد و قربي را هديه مي‌کند که رزق روح ماست.”89
امام در بخشي از مناجات خمس عشره مي‌فرمايد: “الهي فلما غذيتنا بلطفک و ربيتنا بصنعک فتمم علينا سوابع النعم و ادفع عنا مکاره البقم و آتنا من حظوظ الدارين: خدايا چنانچه ما را در اول به لطف خود غذا دادي و به دست خود پروريدي پس تمام کن بر ما نعمت‌هاي فراوان را? دفع کن از ما عذاب‌هاي سخت را و بده به ما از بهره‌هاي دنيا و آخرت.”90
در اين فراز از دعا امام سجاد نيز به موضوعاتي مانند روزي و گسترش آن اشاره کرده‌اند، اگرچه معمولاً در دعاهاي ائمه اطهار موضوعات معنوي و خواست‌هايي از اين دست مطرح مي‌شود، اما هر جا سخن از طلب‌هاي مادي و دنيوي است، در پي آن علت خواسته را بيان مي‌کند که نعمت‌ها و توانمندي‌هاي دنيوي عاملي شود براي خدمت و بندگي خداوند رحمان .
“بايد شناخت‌ها و محاسبه‌ها عشق، ايمان، عمل و طاعت رزق‌هاي وسيع ما باشد و مغز، قلب، روح و عقل ما را سرشار کند. براي اينکه در اين مراحل به‌طور کامل بتوانيم پيش برويم بايد براي رزق بدنمان هم فکري کنيم که حرکت و عمل صالح، وابسته به رزق سالم است.”91
همچنين دعاي زيباي مکارم الاخلاق که نمونه برجسته‌اي از دعاهاي معنوي براي خودسازي است، قسمت‌هايي از آن شامل طلب رزق است: “و اجعل اوسع رزقک علي اذا کبرت و اقوي قوتک في اذا نصبت: و مقرر دار برايم وسيع‌ترين روزيت را آنگاه که پير شوم و نيرومندترين نيرويت را در وجود من عطا کني هنگامي که وامانده شوم.”92
اين طلب روزي و قدرت نه براي پروراندن جسم و هوي و هوس است، بلکه به خاطر اين است که در کهولت، نيروي عبادت و بندگي داشته باشد و احساس کسالت نکند، چنانچه در ادامه دعا اين مطلب را بيان مي‌فرمايد: “و لا تبتليني بالکسل عن عبادتک: و مرا به کسالت و مسامحه در عبادتت مبتلا مکن”؛ يا مي‌فرمايد: “و ارزقني صحه في عباده: و تندرستي را براي عبادت روزيم کن.”93
“امام خواهان رزقي است که “شامل غذا، لباس، تدبر، توجه، معرفت، يقين، ايمان، عشق، حرکت، عمل، قرب و وسعت روحي باشد وتمام وجود را در برگيرد.”94
در دعاي کميل نيز مولاي متقيان از معبود خويش چنين مي‌خواهد: “ان تجعل اوقاتي من الليل والنهار بذکرک معموره: خدايا لحظات و اوقات ما را در شب و روز، با ياد خودت آباد کن” زيرا کسي که تمام وقت به ياد خداست، مسئوليت خلق و رزق‌هاي مختلف خلق به عهده اوست.”95 پس نتيجه مي‌گيريم که امامان معصوم نيز در ادعيه و مناجات خود از خداوند طلب نياز و حاجت را نه تنها براي خويش، بلکه براي همگان دارند، همچنين اين نيازها هم دنيوي و هم معنوي و اخروي هستند .
1-8-3-1-4. طلب هدايت
بخشي از ادعيه شيعه طلب هدايت و راهنمايي از پروردگاراست. امام هدايت را از خداوند مي‌خواهد، زيرا به اين نکته ايمان دارد که سعادت و شقاوت آدمي در دست اوست و خداوند هر که را بخواهد هدايت مي‌کند و هر که را خداوند هدايت کند، رستگار مي‌شود؛ بنابراين ايشان تنها از خداوند راهنمايي و هدايت مي‌طلبند: “اللهم اني اسئلک الهدي والتقي و العفاف و الغني و العمل بما تحب وترضي:من از تو هدايت و تقوا مي خواهم ?غنا و عفاف را مي خواهم ?عمل آن چه که تو دوست داري و مي پسندي را طالبم.”96
امام سجاد نيز در دعاي ابوحمزه ثمالي از خداوند هدايت و راهنمايي را خواهان است: “معرفتي يا مولاي دليلي عليک وحبي لک شفيعي اليک وانا واثق من دليلي بدلالتک: اي سرپرستم، معرفت من راهنماي من است به‌سوي تو و دوستي‌ام براي من، شفيع من است به در گاه تو و من اطمينان دارم از راهنمايي‌ام به رهبري تو.”97
در بخش‌هاي مختلفي از ادعيه شاهد درخواست هدايت از جانب امامان هستيم. “بک عرفتک وانت دللتني عليک :تو را بوسيله تو شناختم تو بر خودت
