ز آن، معمولاً ترکیبی از کنشهای تعلل، تردید، مقدمهچینی، تسکین‌های اجباری و سپس شرح و تفصیل(بهانه و توجیه) صورت میگیرد.
نمودار زیر ساختار کلی گفتوگو در این جلسه کلاسی را نشان میدهد.
شکل(4-1): ساختار گفتوگو پیرامون مفهوم درستی
4-1-2-2 گفتوگو پیرامون چیستی مفهوم «زمان»
با توجه به فرایند کلی جلسات گفت‌وگویی کلاس «فلسفه‌برای‌کودکان»، در مشاهدات کلاس‌های پایه پنجم دخترانه127، تسهیلگر داستانی از کتاب «داستانهای فکری برای کودکان»128می‌خواند و پس ثبت و طبقه‌بندی سؤالات دانشآموزان، دو مبحث کلی «شانس» و «زمان» برای دستور کار جلسات آتی در نظر گرفته میشود. یکی از سؤالات دانشآموزان در مبحث «زمان»، پیرامون بررسی واقعیت داشتن گذشته، آینده و حال است. در جلسه بعد، تسهیلگر معماهایی برای آماده‌سازی ذهن دانشآموزان جهت ورود به گفتوگو پیرامون چیستی مفهوم زمان و بررسی سؤال مذکور به کلاس می‌آورد.
1. وارد ماشین زمان می‌شوید و پنج سال به عقب برمیگردید. وقتی میرسید، چند سال خواهید داشت؟
الف- همان سنی که ترک کردید.
ب- پنج سال جوان‌تر
ج- دو شخص، با پنج سال اختلاف سن
د- سن دیگری
2. بچه گربه شما همراهتان می‌آید، اما وقتی می‌خواهید برگردید او را پیدا نمی‌کنید و مجبور می‌شوید تنها برگردید. قبل از سفر یعنی پنج سال پیش بچهگربهای گم نکرده بودید اما حالا به نظر می‌رسد که گم کردهاید. چه اتفاقی میتواند افتاده باشد؟
الف- گذشته را تغییر دادهاید.
ب- گذشته دومی را خلق کردهاید.
پ- گذشته دیگری را ملاقات کردهاید.
ت- اشتباه میکنید. حتما بچه گربه را پنج سال پیش گم کردید.
ث- پاسخی دیگر
3. هنگامی که به زمان حال برمیگردید، گربه میانسالی را پیدا میکنید و مطمئن‌اید که گربه شماست. باید چه فکری کنید؟
الف- گربه شما در پنج سال گذشته در همین حوالی بوده است.
ب- همین هفتهی پیش گربه شما، یک بچه گربه بود.
پ- گربه شما در پنج سال گذشته، در همین حوالی بوده است و همین هفته پیش یک بچه گربه بود.
ت- شما اشتباه میکنید. این گربه نمیتواند برای شما باشد.
ث- پاسخی دیگر
دانشآموزان پس یک جلسه دست و پنجه نرم کردن با این معماها، آمادگی ذهنی ورود به گفتوگو پیرامون چیستی مفهوم زمان را به دست آورند. نمونهای کامل از یک جلسه گفتوگوی کندوکاوی آنان به قرار زیر است:
جدول(4-2) تحلیل گفتوگوی کلاسی پیرامون چیستی «زمان»
پیاده‌سازی متن گفتوگو (کد مشاهده 167)
توضیحات پژوهشگر
ت: یادتونه جلسه قبل راجع به سفر به آینده و … صحبت کردیم. حالا برگردیم سر سؤال‌هایی که پرسیده بودید: آیا آینده الآن واقعیت داره؟
زهرا: اتفاق، تو زمان، اتفاق افتاده(0.2)، اگر زمان وجود نداشته باشه، اتفاق، اتفاق نمی‌افته..
* در واقع، استدلال شرطی زهرا اینگونه است: اتفاقات در زمان به وجود میآیند. اگر زمان نباشد، اتفاقات هم واقع نمیشوند، اما اتفاقات واقع شدند پس زمان نیز وجود دارد.
سارا: [موافقم، حرف راست رو میزنه.
یاسی: [دقیقاً
ت: بعد روژین، نوبت توئه که صحبت کنی.
* تسهیلگر، روند نوبت‌گیری را مشخص میکند.
روژین: منظورتون اینه کههه آیا آینده واقعاً وجود دارههههه؟ ما که از آینده هیچ خبری نداریم. پس ممکنه که وجود نداشته باشه. یعنی=نمی::ی‌گم واقعاً وجود نداره [ممکن هم هست وجود
* معنای سؤال تسهیلگر برای دانشآموز شفاف نیست لذا خود ابتدا وجهی از سؤال را در نظر میگیرد و پاسخ را بر مبنای آن ارائه میدهد. این امر نشان‌دهنده آن است که دانشآموز، درگیر بحث شده و پاسخ مرتبط نیز می‌دهر؛ هرچند به ظاهر، این پاسخ، بی ارتباط با موضوع بحث به نظر می‌رسد.
ت: [نه سؤال این نبود، سؤال یه نکته داشت، الآن.آیا آینده الآن واقعیت داره؟
* تسهیلگر با تأکید بر کلمه «الان» منظور سؤال را شفاف میکند.
نرگس: آره، ما می‌دونیم که فردا داریم.
* دلیل نرگس برای طرح ایده دوم به این شکل هست: چون همواره فردایی وجود دارد پس آینده واقعی است.
ت: می‌دونی که فردا داری، اما آیا واقعیت داره؟ الآن، همین الآن. گذشته‌ات واقعیت داره؟
* تسهیلگر مجدداً سؤال را طرح میکند تا پاسخها در یک راستا قرار گیرند.
یاسی: بله، داره.
ت: به چه معنایی واقعیت داره؟
* تسهیلگر قصد دارد ریشه اختلاف نظر را شناسایی کند؛ اینکه اختلاف نظر حقیقی است یا ناشی از کاربرد متفاوت یک واژه است.
زهرا: یعنی چی واقعیت داره؟
ت: ما هم میگیم الآن باید همین رو روشن کنیم، سارا بگو.
سارا: به نظر منهه، گذشته اتفاقاتش واقعیه. ولی آینده نیست. به خاطر اینکه، آینده ما الآن معلوم نیست، یعنی ما نمی‌تونیم آینده رو ببینیم. یعنی واقعاً ما نمی‌دونیم فردایی اصلاً هستیم، نیستیم()
* دانشآموز، «واقعیت داشتن» را به معنای «اتفاق افتادن» به کار می‌برد و از این حیث بین آینده و گذشته، تمایز قائل میشود. بنابراین گذشته واقعی است چون اتفاق افتاده و آینده واقعی نیست چون در حال حاضر محقق نشده است. سارا این مطلب را در موافقت ایده «1» و بسط و توضیح آن بیان میکند.
ت: پس میگی گذشته واقعیت داره؟
سارا: بله.
نرگس: یعنی الآن ناصرالدین شاه اینجاست؟
* نرگس با طرح این مثال نقض، تمایزگذاری سارا را زیر سؤال می‌برد و بیان میکند که از این حیث، بین حال و آینده تفاوتی نیست.
سارا: نه::::::::::::::::::::::ع، [ اون تو گذشته بوده
((همهمه در واکنش به طرح این ادعای جنجالی))
* نرگس ایده جنجالی طرح کرده که با نظر اکثر بچهها مخالف است و لذا طبیعی است سایر دانشآموزان، در ابتدا واکنش هیجانی به آن نشان میدهند.
ت: خب، با توجه به این که گفت، الآن واقعیت داره گذشته؟ هدف بگه
هدف: به نظر من، اگه بخوایم از نظر اینکه فردایی(اصلاً) وجود داره یا نه، اون بله هست. وجود داره. ولی اگه بخوایم از نظر اینکه بدونیم. پیش‌بینی کنیم که فردا چه اتفاقی میفته اون رو ما نمی‌تونیم انجام بدیم، یعنی اون واقعی[ ْنیستْ.
* دانشآموز با توجه به شفاف ساختن واژه واقعی که نفرات قبلی هم به آن اشاره کردند، پاسخ سؤال را میدهد.
ت: [آها یعنی واقعی
هدف: [حالا مثلاً من فردا چون با فلانی قرار گذاشتم. باهم میریم درکه نهار می‌خوریم، بعد برمی‌گردیم. شاید تو اونجا مثلاً خدای نکرده کسی جلومون تصادف (ببینیم). خودمون تصادف کنیم=یا مثلاً یکی دیرتر بیا::اد.
ت: م::مرسی. هدف الآن گفت بستگی داره واقعی رو به چه معنا بگیریم. واقعی رو اگه به این معنا بگیریم که وجود داره آره پس واقعیه ولی اگه به این معنی بگیرین که ما می‌دونیم چه اتفاقاتی می‌افته نه واقعی نیست. درسته؟ منظورت همین بود؟
* تسهیلگر پاسخها را جمع بندی میکند و از بچهها می‌خواهد صحت آن را بررسی کنند.
زهرا: خانم من الآن می‌تونم بگم که () با مامانم می‌خوام برم باشگاه. ولی خب نمی‌دونم. مثلاً ترافیکه نمی‌دو:::نم، اونجا مثلاًهه وسایل هست.اصلاً [نمی‌دونم
نرگس: [ولی منظور من از واقعی این بود ههه که همین الآن داره اتفاق میفته.
* با شفاف شدن معنی واژه «واقعی» اختلاف موجود بین ایدهها شفاف شد و بنابراین تسهیلگر از دانشآموزان می‌خواهد که ادامه بحث را با توافق و در نظر گرفتن یکی از معانی ادامه دهند.
ت: همین الآن داره اتفاق میفته؟ گذشته؟((بچهها باهم می‌گویند نه.)) آینده؟((بچهها باهم می‌گویند نه.)) پس چیزی که فقط داره الآن اتفاق میفته، چیه؟
روژین: همین الآن. حال
ت: حال چیه؟
* در اینجا توافقی بر سر یکی از معانی واقعی در پاسخ به سؤال قبل که «آیا آینده هم اکنون واقعی است» به وجود آمده است. این توافق، دانشآموزان را به نظر جدیدی می‌رساند که میان همه آنها مشترک است؛ اینکه «فقط زمان حال، هم‌اکنون واقعی است». تسهیلگر با طرح پرسش از ماهیت «حال»، قصد به چالش کشیدن این ادعای دانشآموزان را دارد.
یاسی: یعنی الآن.
ت: آلآن چیه؟
زینب: الآن.(0.1) همین حالاست.
سارا: یعنی الآن داره میره جلو [()
* ایدههای اولیه معمولاً خام هستند اما بسیار اهمیت دارند چراکه جرقههای بعدی را برای ادامه بحث به وجود میآورند.
…
ت: خب شما گفتین تنها، اتفاقاتی که الآن داره اتفاق میفته، واقعیه. الآن چی واقعیه؟
* تسهیلگر با طرح این پرسش سقراطی، ادعاهای بچهها را وارسی و از آن برای رد ادعای خودشان استفاده میکند.
سارا: الآن ما داریم بحث می‌کنیم. شما هم داری ما رو گیج می‌کنی.(0.3)
ت: خب. بچهها(0.2) الان سارا گفت دارین ما رو گیج می‌کنین. اون موقع که گفت دارین ما رو گیج می‌کنین، واقعیه الآن؟
* تسهیلگر با طرح این پرسش، دقت نظر دانشآموزان را نسبت به مفهوم زمان بالا می‌برد تا آنها بتوانند انگارههای پیشین و مفروضات قبلیشان را کنار بگذارند و با نگاهی نو مفهوم زمان را بررسی کنند.
زینب: آره دیگه، گیج می‌کنین دیگه
زهرا:ْ سؤالتون رو یه بار دیگه بپرسین خانومْ
* از آنجایی که سؤال کمی گیج‌کننده بود، دانشآموز ارتباط بحث را گم کرده است.
ت: حرفش که گفت. حالا واقعیه؟
زهرا: دو دقیقه دیگه هم آینده است! ؟
* زهرا با حیرت موضوع جدیدی که متوجه شده را بیان میکند تا از صحت آن مطمئن شود.
ت: نیست؟ پس چیه؟
روژین: دو دقیقه آینده وجود دا::::ار:::ه.
* دانشآموز درک کرده که با پذیرش این سخن، گفتههای پیشین وی نقض میشود و لذا واکنش احساسی از خود نشان میدهد و قصد دارد نظر قبلی خود را به نحوی اصلاح نماید.
ت: وجود داره، ولی شما گفتین که الآن اتفاق نیفتاده. آیا دو دقیقه بعد الآن اتفاق افتاده؟
((چند ثانیه سکوت))
* در اینجا سکوت از نوع اندیشمندانه است. افراد سکوت می‌کنند، نه به این خاطر که خود را آماده رد سخنان سایرین کنند و یا ناراحت شده باشند، بلکه به فکر فرو میروند و پاسخ سؤال را در درون خود میجویند.
ت: زهرا چی میگی؟
زهرا: من میگ:گم دو دقیقه دیگه، به الآنمون فکر می‌کنیم) الآن واقعیت داشته.
نرگس: ولی جمله‌ای که سارا گفت که الآن واقعیت نداشته. دو دقیقه بعدم دیگه اتفاق نمی‌افته.(0.4)
یاسی: ببینید، یعنی اینکه باید دو دقیقه بگذره (اون موقع بشه بگیم اتفاق افتاده) یعنی بشه دوباره زمان حال. نشه آینده.(0.3)
* یاسی با بیان توضیح بیشتر، سعی در شفاف ساختن صحبت نفر قبلی دارد.
هدف: وا:::ای الآن اگه یه ثانیه هم بگذره میشه آینده.
* حیرت دانشآموز و استنباط او از نکته‌ای که دریافته، حاکی از آن است که مفهوم «آینده» نزد دانشآموزان گسترش یافته و افراد نگاه جدیدی به آن پیدا کردند.
ت: پس یعنی الآن چیه؟ الآن یه ثانیه است؟
روژین: من یه چیزی بگم، یه چیزی فهمیدم. الآن همون در امتداد آینده‌ایم. دیگه الآنی وجو::ود نداره. من به این نتیجه رسیدم. ((جمله آخر را با خوشحالی و خنده بیان میکند))
* جریان بحث و ایدههای مطرح شده، دانشآموزان را به استنتاجی مفهومی از روند بحث می‌رساند. آنها بسیار خوشحال‌اند که خود، این روند را در درون ذهنشان و با کمک اندیشههای دیگر طی کرده‌اند.
نرگس: به نظرِ منم الآنی وجود نداره انگار، چون‌که[هر
سارا: [آره، الآن وجود نداره. ولی در امتداد آینده‌ایم یعنی حتی یه ثانیه بگذره، گذشته است. نیاد هم آینده دیگه الآن نیست یعنی یا گذشته است یا آینده است، هیچ حالی وجود نداره به نظر منم.
زینب: منم موافقم، هیچ حالی وجود نداره یا آینده است، یا گذشته است، قربون حال برم من!
ت: یعنی هیچ حالی وجود نداره؟ فاطمه تو بگو
فاطمه: الآن چیه پس؟! نباید به یه نفر بگیم الآن میام اونجا؟ من با حرف روژین که می‌گه دو دقیقه بگذره آینده است (مخالفم). آخه یعنی چی؟ اون یه ثانیه که می‌گذره گذشته استدیگه گذشته‌ها گذشته است؟! ولی مثلاً یک ثانیه آینده، گذشته است؟
* گفتوگو موجب دگرگونی پیشفرض پیشین دانشآموزان میشود. آنها در پی دلایل بیشتری برای پذیرش نگاه جدید میگردند و بنابراین، مخالفت خود را در قالب سؤال بیان می‌کنند.
روژین: ببی::ین وقتی یه دقیقه می‌گذره میریم تو آینده، دوباره یک ثانیه بعد میریم تو [آینده.
سارا: [به نظر منم هیچ حالی وجود نداره چون تا میای بگی حال، یه ثانیه [گذشته.
فاطمه: [ِبین یک ثانیه شاید بشه حال.(0.3)
ت
