شد اعم از اینکه منقول باشد یا غیرمنقول. مشاع باشد یا مفروز» که ذیل این ماده دکتر کاتوزیان بیان نموده‌اند که وقف دین و منفعت باطل است.65 دکتر امامی در خصوص این ماده اینگونه بیان نموده است که «فیه منقول و مشاع در ماده برای آن که منحصراً غیرمنقول به صورت مفروز می‌تواند مورد وقف قرار گیرد این است که قانون خود را به ناچار به تصریح دیده است.»66
فصل دوم:
وقف پول
مبحث اول: شناخت پول
در این مبحث ابتدائاً به بیان مفهوم پول پرداخته و در گفتارهای بعدی سیر و سابقه تاریخی پول و ماهیت پول کنونی را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
گفتار اول: تبیین مفهوم پول
در این گفتار ضمن سه بند به بررسی معنای لغوی، اصطلاحی و مالیت پول خواهیم پرداخت.
بند اول: معنای لغوی پول
پول در لغت عبارت است از: زر و سیم یا فلز دیگر مسکوک و رایج، ظاهراً این کلمه از زمان اشکانیان از بول یونانی گرفته شده است. قدما به جای پول سیم،زر ، سیم و زر، درهم و دینار می گفتند.67 پول قطعه ای از طلا، نقرا، مس یا فلز دیگر که از طرف دولت سکه زده می شود.68
دینار از کلمه یونانی دناریوس(denarius)می باشد و یک سکه قدیم فرانسه به نام دینه (denier) از همین لغت لاتینی است همچنین درهم(=درم) از کلمه یونانی در اخمد (draxme) می باشد و معنی لفظی آن را در یونانی یک مشت پر یا یک چنگ پر یاد کرده اند.69
به طور کلی پول عبارت است از واحد ارزش و رایج ترین واسطه داد و ستد و پرداخت در معاملات 70 امروزه پول کاغذی باسم روسی اسکناس(اصلاً کلمه ای لاتین) در ایران و سراسر دنیا رواج دارد. واژه اسکناس گویا به به میانجی روسها به ایران رسیده باشد زیرا در این زبان اسیگوناس (assigunas) گویند، ناگزیر این لغت ریشه و بن اسلاو ندارد بلکه از زبان لاتین است، روس ها آن را از فرانسه گرفته اند و آن اسینیه (assignat)می باشد از کلمه لاتین اسیگنو(assigno)به معنی حواله امضا اسکناس نوعی کاغذ بهادار است که بهای وی بر روی آن نوشته شده و برای خرید و فروش به کار می رود.71
بند دوم: معنای اصطلاحی پول
پول در اصطلاح علم اقتصاد: با توجه به اینکه امروزه پول تنها شامل سکه و اسکناس نمی‌شود اقتصاددانان پول را به صورت محدود تعریف نمی‌کنند بلکه آن را با توجه به وظایفی که برعهده دارد تعریف میکنند و تمام سپرده‌های بانکی را مشمول عنوان پول می‌دانند.72 پول در اصطلاح اقتصاددانان عبارت از هر چیزی است که علاوه بر داشتن نقدینگی بتواند سه وظیفه زیر را عهده دار شود:
1- وسیله پرداخت در معاملات
2- حفظ ارزش با ذخیره پول دیگر نیازی نیست هر شخص تمام مایحتاج زندگی خود را ذخیره کند.
3- معیار سنجش ارزش کالاها نسبت به یکدیگر73
پول در اصطلاح علمای فقهی: پول در فقه تعریف دقیقی ندارد فقها پول را عبارت از ثمن و آنچه بهای معاملات است می دانند. منظور از ثمن در عبارات فقها عبارت از طلا و نقره می‌باشد اعم از اینکه مسکوک و به صورت درهم و دینار باشد یا غیرمسکوک74. سید احمد خوانساری نیز این نظر را دارد که طلا و نقره مسکوک و یا غیرمسکوک را به خاطراینکه ثمن معاملات واقع می‌شوند اثمان می‌نامند.75 برخی فقها در مورد پول – اعم از پول جدید و پول درهم و دینار- گفته‌اند که پول یعنی چیزی که بتواند ارزش اشیاء را مشخص کند لذا اسکناس ،طلا ونقره و به طور کلی هر چیزی که عرف و عقلا برای تعیین ارزش مورد توجه قرار می‌دهند و به واسطه‌ی آن کالاها را مبادله می‌کند می توان پول نامید.76 به عقیده این دسته از فقها پول مال است و ارزش آن از طرف حکومت تضمین شده است.77 با توجه به تعبیرات گوناگونی که از پول شده است می توان گفت پول چیزی است که عین مالیت و ارزش است که به صورت ارزش مبادله‌ای عام از طرف حکومت اعتبار شده و مورد پذیرش عرف واقع شده است. این تعریف به طور کلی شامل انواع شبه پول و اسناد در وجه حامل از قبیل برات و سفته و چک‌های بانکی و شخصی در وجه حامل و مسکوکات و طلا و نقره و … می‌شود.
بند سوم: مالیت پول
به طور کلی مالیت در اشیا به دو صورت قابل تصور است. برخی از اشیا ذاتاً مالیت دارند مانند برنج، گوشت و … برخی از اشیا مالیتشان اعتباری است. اگر قانون گذار جعل مالیت نکرده باشد هیچ ارزشی ندارد و این نوع از مالیت ها تابع اعتبار و قرارداد هستند. پول نیز به دو گونه است: گاهی منشا مالیت آن یک امر عینی و خارجی است از قبیل سکه های طلا و نقره و گاه منشا مالیت پول اعتباری است. به این معنا که دولت به پول اعتبار حقوقی می دهد و در این صورت پول حامل یک اعتبار حقوقی محض خواهد بود. پول های عصر ما از این قبیل هستند و برای صحت اعتبار پشتوانه ای لازم نیست و فقط شرعیت اعتبار کننده شرط است.78
گفتار دوم: سیر تاریخی پول
بررسی سیر تحول پول از آن نظر اهمیت دارد که اثبات می‌کند پولهای امروزی ماهیتی جدا از دهم و دینار و پولهای گذشته دارد و لذا باید در احکام فقهی آن نیز تجدیدنظر شود.
آنچه که امروزه به عنوان پول در بین جوامع مطرح است همواره از زمانها و مکانهای گوناگون به اشکال متنوع وجود داشته است. پول در هر دوره تاریخ دستخوش دگرگونی‌هایی بوده است تا به شکل کنونی رسیده است مراحل مختلف تکوین پول به شرح زیر است که به ترتیب از زمان دور به نزدیک بررسی می‌کنیم:
بند اول: پول کالایی
در گذشته‌های دور که انسانها به صورت ابتدایی و ساده زندگی می‌کردند و انسانها هنوز به فلزات و دانش استخراج آنها دست پیدا نکرده بودند در هر جامعه ای یک کالای خاص به عنوان معیار سنجش در مبادلات مورد استفاده واقع می‌شد و انسانها کالاهای دیگر را با آن قیمت گذاری می‌کردند. این پولها پول کالایی بود و معمولاً از کالاهایی که ماندگارتر بوده و کاربرد بیشتری داشت انتخاب می‌شد از جمله ماهی خشک شده و پوست حیوانات و غیره.
این اولین گام بشر در جهت تعیین ملاک واحد برای سنجش ارزشها بود.
بند دوم: پول فلزی
با کشف فلزات و دست یابی بشر به این نعمت خدادادی پولهای فلزی جایگزین پولهای کالایی شدند. پولهای فلزی سبکتر و قابلیت حمل و نقل بهتری داشت و استحکام و دوام آن بیشتر بود برای همین جایگزین خوبی برای پول کالایی به شمار می‌آمد اما باز هم تمام مشکل بشر را در روابط اقتصادی حل نمی‌کرد.79
بند سوم: پول کاغذی(پول حکمی)
در اواسط قرن 15 میلادی که در اثر رواج کامل پولهای فلزی و زیاد شدن حجم آن نزد برخی از ثروتمندان و بروز مشکلات امنیتی و حمل و نقل افراد پولهای خود را نزد اشخاص مورد اعتماد به امانت می‌گذاشتند.
از طرفی بعد از انقلاب صنعتی و با رشد فزاینده تولید انواع کالا وخدمات و نیاز تولیدکنندگان به بازارهای جدید پولهای فلزی موجود برای حجم زیاد مبادلات این میزان عظیم کالا و خدمات کافی نبود. بروز این مشکلات برای پول فلزی باعث شد پول فلزی جای خود را به پولهای کاغذی بدهد.
با رواج بانک‌ها و صرافی‌هایی که مردم پول خود را نزد آنها به امانت می‌گذاشتند و در اثر انبار شدن سکه‌ها نزد صرافان آنها به فکر افتادند که این پول‌هار ا به مردم قرض دهند و به وام گیرندگان نیز رسیدی می‌دادند مانند رسیدهایی که به صاحبان سکه‌ها داده بودند چرا که مردم به خاطر اعتماد زیادی که به این رسیدها پیدا کرده بودند ترجیح می دادند که این رسیدها را با هم مبادله کنند. به تدریج که این رسیدها زیاد شد و شکل استاندارد و هماهنگی هم پیدا نمود و از طرفی صادرکنندگان این رسیدها یعنی صرافان متعد بودند که به دارنده این رسیدها معادل آن طلا و نقره پرداخت نمایند در نتیجه خود این رسیدها جایگزین پولهای فلزی شد و حکم پول در مبادلات پیدا نمود. هرچند هنوز پول واقعی همان سکه‌ها بود و این رسیدها در واقع نماینده میزانی از پول فلزی «طلا ونقره» بود.
به همین دلیل به این رسیدها پول نمایند می‌گفتند. پول از طرفی فقط یک رسیدی از میزان معینی طلا و نقره بود و از طرف دیگر حکم پول را پیدا کرده بود.80
پول نماینده زمینه ساز پیدایش پول اعتباری شد. پول اعتباری پولی است که ارزش ذاتی کالایی ندارد یعنی غیر از استفاده شدن در معاملات جنبه‌ی مصرفی دیگری ندارد و مصداق آن اسکناسهای رایج امرزوی است به طور کلی پول کاغذی همان اسکناس تا به امروز دستخوش تحولاتی بوده است که به آن اشاره می‌کنیم.
1) پول نماینده: در ابتدا همان طور که اشاره شد پول کاغذی به صورت رسیدی از طلا و نقره بود که با دادن آن به صراف یا بانکدار به میزان آن طلا و نقره دریافت می‌شد و اعتماد مردم به این رسیدها باعث شد که در مبادلات مورد کاربرد واقع شود این همان پول نماینده بود که توضیح آن در بالا آمده است.
2) پول اعتباری«حکمی»: به خاطر انتشار بی‌رویه پول نماینده یا همان رسیدهای جعلی توسط ناشران که اکنون دولت‌ها بودند آنها دیگر نتوانستند به تعهد خودشان در تبدیل رسیدها به پول فلزی (طلا و نقره) عمل نمایند اما به خاطر قدرت و حاکمیتی که دولت‌ها داشتند قدرت آنها و اعتبار و امضاشان جایگزین طلا و نقره شد و دیگر این دولت ها بودند که به این رسیدها اعتبار می‌دادند و پشتوانه آن به شمار می آمدند در نتیجه این تغییرات رابطه‌ی پول کاغذی با طلا و نقره قطع شد و پولهای کاملاً اعتباری متولد شد و چون این پولها به حکم و فرمان دولت‌ها در مبادلات مفید شناخته شد آن را پول حکمی نامیدند. پولهای کاغذی و اسکناس و مسکوک کنونی پول حکمی هستند.81
این پولهای حکمی فقط ارزش و اعتبار مبادله‌ای دارند که قراردادی و بر اساس توافق هستند و غیر از ارزش دیگری ندارند.82
بند چهارم: پول تحریری
این نوع پول که قسمتی از پولهای اعتباری می‌باشد عبارت است از: مانده حساب‌های جاری- پس اندازهای اشخاص نزد بانک‌ها و مؤسسات مالی سپرده پذیر- صاحبان این حسا‌بها می‌توانند آن را به شکل اسکناس دریافت نمایند.83
بند پنجم: تفاوت پول حکمی و پول تحریری
تفاوت پول حکمی و تحریری این است که پول حکمی دارایی افراد جامعه محسوب می‌شود و برای هیچ کس بدهی یا طلب به شمار نمی آید اما پول تحریری نشانه بدهی یکی به دیگری است مانند چک که هم نشان دهنده طلب دارنده آن است و هم حواله‌ای است برای دریافت پول حکمی84 .
بند ششم: پول الکترونیکی
پول الکترونیکی پولی است که بر روی قطعه‌ای الکترونیکی مانند تراشه یا حافظه رایانه به صورت الکترونیکی ذخیره شده در حقیقت جانشین الکترونیکی اسکناس و سکه شده است که به عنوان یک وسیله پرداخت در معاملات شناخته می‌شود.85 انتقال پول الکترونیکی به صورت مجازی و از طریق وارد کردن رمز و اعداد و ارقام در دستگاه‌های الکترونیکی یا شبکه اینترنت انجام می‌شود. پول الکترونیکی در واقع یک ارزش اعتباری صرف است. که جنبه‌ی مادی و فیزیکی خود را از دست داده است چرا که امروزه انسانها به جای اندیشیدن به خود پول به عنوان فلز قیمتی اسکناس یا هر چیز دیگر به اعتبار و قدرت خرید آن توجه می کنند. به همین خاطر می‌توان دید که حساب‌های بانکی از مزایای خوبی نسبت به پول اسکناس برخوردار شده‌اند86 به عبارت دیگر امروز انتقال پول جای خود را به انتقال اعتبار و قدرت خرید از حساب بانکی داده است نتیجه اینکه این تحولات عمیق و گسترده در ماهیت پول نیازمند بررسی فقهی و حقوقی و وضع احکام جدید می‌باشد.
گفتار سوم: سابقه تاریخی وقف پول
ریشه های نخستین وقف پول احتمالاً به قرن هشتم می رسد. زمانی که از امام زفر از فقیهان اهل سنت وظیفه چنین وقف هایی پرسیده شد و او پاسخ داد که مجموعه اوقاف باید به صورت مضاربه به پیمان کاران واگذار شود. طرح چنین پرسشی نشان می‌دهد که در آن زمان چنین اوقافی وجود داشته است.87 در ایران نمونه بارز وقف پول و اوراق بهادار و سرمایه گذاری در اوقاف را می توان آستان قدس رضوی و سازمان وابسته به آن دانست که به عنوان یک مؤسسه وقفی فعالیت چشمگیری در زمینه‌ی سرمایه گذاری در شرکت‌های تجاری دارد و از طرفی ماده 44 آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب 10/2/65 بیان داشته: سهام و اوراق بهادار خریداری شده از محل درآمد موقوفات را در حکم عین موقوفه می‌داند و آن را به جز در موارد تبدیل
