ديگر پيامبر(صلي الله عليه و آله) فرمود: نمازي كه با آداب و شرائط اقامه شود گناهان را همچون برگ خزان مي‌ريزاند.462
3-5-1-7-2. روزه
از آن جا كه يكي از شرائط اصلي روزه ترك محرمات و حتي اجتناب از برخي امور حلال است اين عمل موجب دور شدن انسان از گناه و طهارت نفس و ايجاد تقوا مي‌گردد.463
3-5-1-7-3. وضو، غسل، تيمم
سه عمل وضو، غسل و تيمم نيز علاوه بر اين كه موجب طهارت ظاهري است طينت و باطن مؤمن را نيز از آلودگي‌هاي گناه و صفات ناپسند پاك مي‌گرداند.464 در روايتي پيامبر وضو را موجب پاك شدن گناهان قبل از آن دانست465 و از امام رضا(عليه السلام) نيز نقل شده كه وضو موجب پاك شدن از نجاسات رفع كسالت و چرت و تزكيه نفس مي‌باشد.466
3-5-1-8. رعايت احكام و قوانين شرعي
قرآن در آياتي، پس از آن كه از برخي احكام و قوانين الهي سخن به ميان مي‌آورد رعايت اين قوانين از سوي مؤمنان را موجب تزكيه و تطهير قلوب آنان برمي‌شمارد. از جمله در آيه ??? سوره بقره از سخت‌گيري نسبت به زنان مطلقه نهي نموده و رعايت آن را موجب طهارت و تزكيه دانسته است. در آيات ?? سوره نور از اجازه گرفتن از صاحبان خانه ياد نموده و در آيه ?? همين سوره مؤمنان را سفارش به عفت نموده و عمل به اين توصيه‌ها را موجب تطهير و تزكيه قلوب آنان برشمرده است. همچنين در آيه ?? سوره احزاب به مؤمنان سفارش نموده كه با زنان پيامبر از وراي حجاب سخن گفته و اين امر را هم موجب طهارت قلوب مردان و هم طهارت قلوب زنان پيامبر(صلي الله عليه و آله) دانسته است.
3-5-1-8-1. انفاق
انفاق مال چه واجب و چه مستحب موجب پاك شدن اموال و نيز تطهير قلوب از آلودگي‌ها و صفات ناپسند همچون بخل و دوستي دنيا مي‌گردد467 برخي دادن زكات و انفاق مستحبي را هم موجب تزكيه فرد و هم تزكيه جامعه دانسته مي‌گويند: بسياري از آلودگي‌ها در جامعه به خاطر فقر است و انفاق به افراد نيازمند موجب رفع فقر و پاك شدن جامعه از بسياري از آلودگي‌ها مي‌گردد.468 خداوند در آيه ??? سوره توبه به پيامبر(صلي الله عليه و آله) فرمان مي‌دهد كه بخشي از اموال مسلمانان را گرفته تا بدين وسيله آنان را تطهير و تزكيه نمايد. بيشتر مفسران مراد از آيه فوق را گرفتن زكات واجب دانسته‌اند469 اما برخي مراد از آن را بخشي از اموال افراد گنه‌كار دانسته‌اند كه جهت كفاره گناه خويش پرداخت مي‌نمايد.470شأن نزول آيه فوق471 كه به گناه ابي لبابه و گرفتن بخشي از اموال او از سوي پيامبر جهت كفاره گناه اشاره دارد و نيز آيه بعد كه از پذيرش توبه گناهكاران و قبول صدقات آنان از سوي خداوند ياد نموده472 نيز اين نظريه را تأييد مي‌كند اگر چه استفاده حكم زكات واجب از آيه منافاتي با شأن نزول و آيه بعد از آن ندارد. در آيات ?? و ?? سوره ليل نيز به انفاق مستحبي و نقش آن در تزكيه اشاره كرده و آن را از صفات متقين دانسته است. در روايات اسلامي نيز بر تأثير انفاق در تزكيه و محو گناهان تأكيد گرديده از جمله پيامبر(صلي الله عليه و آله) فرمود: هر كس خانواده مسلماني را يك شبانه روز پذيرايي كند خداوند گناهان او را محو مي‌كند.473
3-5-1-8-2. حضور در مسجد
مسجد مكاني است كه مؤمنان با ورود به آن هم خود را از آلودگي‌هاي ظاهري پاك مي‌سازند و هم با عبادت و ذكر خدا قلوب خود را تطهير مي‌نمايند قرآن در آيه ??? سوره توبه از مسجد قبا474 و ورود مؤمناني كه دوست دارند خود را در آن تطهير نمايند ياد نموده است “لَمَسجِدٌ اُسِّسَ عَلَي التَّقوي مِن اَوَّلِ يَومٍ اَحَقُّ اَن تَقومَ فيهِ فيهِ رِجالٌ يُحِبّونَ اَن يَتَطَهَّروا”. كه تطهير در اين آيه هم تطهير ظاهري را شامل است چنان كه برخي روايات475 بر اين امر دلالت دارند و هم پاكسازي روحاني از آثار شرك و گناه476 و تزكيه نفس را.
3-5-1-8-3. ازدواج
لوط پيامبر با معرفي نمودن دختران خود به قومش مي‌فرمايد: اين دختران من براي شما پاکيزه‌ترند،477 به اين معنا که ازدواج مي‌تواند به عنوان عاملي مهم درتزکيه نفس و طهارت آن عمل کند.
در آيه ??? سوره بقره نه تنها ازدواج را عامل بازدارنده بر نمي‌شمارد بلکه جلوگيري نکردن از ازدواج زنان مطلقه را زمينه‌اي براي طهارت فزون تر براي جامعه بر مي‌شمارد مومنان را تشويق مي‌کند که زمينه را براي اين عمل فراهم آورند.
3-5-2. طبيعي و انساني
3-5-2-1. ايمان و عمل صالح
پذيرش دين الهي و انجام اعمال نيك از ديگر عوامل تزكيه در نگاه قرآن است.478 عمل صالح اختصاص به كاري خاص نداشته بلكه انسان هر كاري را خالصانه و به قصد تقرب به خدا انجام دهد موجب دور شدن از آلودگي‌ها و تزكيه نفس خواهد شد.479
3-5-2-2. مراقبت
يکي از عوامل مهم خودسازي، مراقبت و توجه به نفس است. انساني که به سعادت خود مي‌انديشد نمي‌تواند از اخلاق رذيله و بيماري‌هاي نفساني خويش، غافل بماند. بلکه همواره بايد مراقب و مواظب نفس خود باشد و اخلاق و کردار و حتي افکارش را تحت کنترل و نظارت کامل بگيرد و تمام توجهش به خدا شود. در مراقبه، انسان بايد دادگاهي در درون خويش ايجاد کند و همواره نفس خود را به حساب کشد، به گونه‌اي که اگر کار نيکي از او سر زد، خدا را سپاس گويد و آن را توفيقي از جانب او بداند و اگر خطايي را مرتکب شد، بلافاصله توبه کند. در حديثي قدسي آمده است: “در بهشت عَدن، کساني ساکن مي‌شوند که چون قصد معصيتي کردند، عظمت مرا ياد آورند و متوجه من باشند و به اين جهت آن را ترک کنند.”480
3-5-2-3. تخليه، تحليه، تجليه
تخليه: تخليه يعني تهذيب و پاک سازي باطن و خالي کردن آن از ملکات و صفات زشت و پرهيز از آنچه سبب اشتغال به دنيا و مانع توجه به عالم غيب مي‌گردد. به عبارتي رساتر، تخليه عبارت است از حفظ کردن نفس از زيان‌هاي اجتماعي و انفرادي و خود را از مفاسد دنيوي و اخروي بر حذر داشتن.
تحليه: نفس پس از رسيدن به مقام تخليه، بايد به اخلاق نيکو و صفات پسنديده‌اي که در نظام اجتماعي و رشد فردي و تکاملش مؤثر است، مزين شود. بنابراين تحليه نوعي طهارت معنوي است و تا زماني که بدست نيايد، انسان پاک و طاهر نشده است، اگرچه به طهارت ظاهري متصف باشد. از باب مثال مي‌توان اتصاف نفس به مرتبه تحليه را، به تقويت مريض با غذاهاي مقوي بعد از بيماري تشبيه کرد. از جمله مواردي که انسان مي‌تواند به واسطه آن نفس خود را پرورش دهد، اموري مانند: مداومت بر ذکر، نماز شب، دعا، تقوا، توکل، روزه و… است.
تجليه: تجليه به معناي تهذيب ظاهر و جلا دادن آن از طريق عمل به دستورات دين است. يعني نفس انسان، قوا و اعضايش را با مراقبت کامل، مطيع احکام شرع نموده و پيرو دستورات دين گردد. اوامر دين را انجام دهد و از نواهي آن پرهيز کند، تا آثار طهارت در او ظاهر شود.481
3-5-2-4. ابتلائات و گرفتاري
امام باقر (عليه السلام) مي‌فرمايند: “لما نزلت هذه الآيه “مَن يَعمَل سُوءاً يُجزَ بِهِ” قال بعض أصحاب رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم): ما أشدها من آيه، فقال لهم رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم): أما تبتلون في أموالکم و أنفسکم و ذراريکم قالوا: بلي- قال: هذا مما يکتب الله لکم به الحسنات- و يمحو به السيئات”482، وقتي اين آيه نازل شد که “هرکس عمل بدي انجام دهد، کيفر آن را مي‌بيند” بعضي اصحاب پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم)گفتند: آيه‌اي سخت تر از اين نيست! پس پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) به آنان فرمود: آيا در اموال و جا‌ن‌ها و خانوده تان دچار مصيبت مي‌شويد؟ گفتند: بله، حضرت فرمود: اين از آن چيزهايي است که خداوند به وسيله آن، براي شما حسنه مي‌نويسد و به وسيله آن بدي‌ها را محو مي‌کند. رسول خدا(صلي الله عليه و آله و سلم) دراين باره مي‌فرمايد:”إِنَّ اللهَ تَعَالَي لَيَکتُب لِلعَبدِ دَرَجَهَ العُليَا فِي الجَنَّهِ فَلَا يَبلُغُهَا عَمَلُهُ فَلَا يَزَالُ يَتَعَهَّدُ بِالبَلَاءِ حَتَّي يَبلُغُهَا”483، همانا خداوند متعال براي بنده، درجه بالايي را در بهشت مي‌نويسد، ولي عمل بنده به آن اندازه نيست پس همواره در بلاء قرار مي‌گيرد تا به آن درجه برسد.
3-6. موانع تزکيه اخلاقي
در يک تقسيم بندي کلي، موانع و آفات تزکيه اخلاقي و خودسازي رفتار را مي‌توان به دو دسته تقسيم کرد: الف) موانع دروني ب) موانع بيروني، موانع دروني خودسازي غالباً اخلاقي هستند، مانند: کبر و خودخواهي؛ خود کم بيني يا عقده حقارت؛ جهل به معرفت نفس و… امّا موانع بيروني در امر خودسازي اختلال ايجاد مي‌کنند مانند: مال دوستي؛ دلبستگي‌هاي قومي و فاميلي؛ تشريفات زائد و دست و پاگير و غيره.
قرآن همان گونه که به عوامل ايجادي و مقتضاي تزکيه و خودسازي اشاره مي‌کند به موانع و عوامل بازدارنده و محروميت ساز نيز اشاره دارد.
درواقع تزکيه يافتن انسان و پيمودن راه کمال و نيل به مقالات عالي کار سهل و ساده‌اي نيست، بلکه بسيار مهم و دشوار است و موانعي در اين راه وجود دارد که انسان مريد، بايد در برطرف ساختن آن‌ها جهاد کند و الا به مقصد نخواهد رسيد. ما در ذيل به مهم‌ترين آن‌ها مي‌پردازپم.
از مهم ترين موانع‌اي که قرآن براي محروميت از خودسازي بر مي‌شمارد مي‌توان به عواملي چون تحريف حقايق قرآن و ساير کتب آسماني484 سوداگري با عهد و پيمان الهي485 و سود و منفعت طلبي با کتب و آيات الهي و ارتزاق از راه دين486 سوگند‌هاي ناروا و ناحق براي دست‌يابي به متاع دنيوي و کتمان حق و معارف ديني487 اشاره کرد.
3-6-1. تداوم گناه
انجام هرگناه به منزله‌ي برداشتن قدمي در جهت خلاف هدف نهايي خلقت و لکّه تاريکي بر صفحه‌ي دل است. هر چه‌قدر که انسان بر انجام گناه اصرار ورزد، صفحه‌ي دل او تاريک‌تر شده و بازگشت را براي او دشوارتر مي‌سازد تا جايي که امکان دارد به طور کلي زمينه‌ي اصلاح نفس و تهذيب اخلاق در وي از بين برود و هيچ‌گاه موفّق به خودسازي نگردد. دلي که در اثر ارتکاب گناه آلوده و تاريک شده نمي‌تواند مرکز تابش انوار الهي باشد. حضرت صادق (عليه‌السلام) فرمودند: وقتي انسان مرتکب گناه شد يک نقطه سياه در قلبش پيدا مي‌شود پس اگر از گناه توبه کرد نقطه سياه محو مي‌گردد و اگر همچنان به معصيت ادامه داد نقطه سياه نيز تدريجاً بزرگ مي‌شود تا اينکه بر مجموع قلب غلبه نمايد، در اين صورت هرگز به فلاح و رستگاري نخواهد رسيد.488
همچنين ايشان در جاي ديگري فرموند: پدرم فرمود براي قلب انسان چيزي بدتر از گناه نيست زيرا گناه با قلب به جنگ و ستيز مي‌پردازد تا اينکه بر آن غلبه کند، در اين صورت قلب واژگون مي‌گردد.489
3-6-2. تعلقات دنيايي
يکي از موانع بزرگ مسير کمال و خودسازي تعلقات مادي است. تعلقّاتي مانند علاقه به مال و ثروت علاقه به همسر و فرزند، علاقه به خانه و اسباب زندگي، علاقه به جاه و مقام و رياست علاقه به پدر و مادر و برادر و خواهر حتي علاقه به علم و دانش مي‌تواند انسان را از حرکت و هجرت و سلوک باز دارند و يا لااقل طي طريق را براي وي دشوار سازند. قلبي که با محسوسات انس گرفته و شيفته و دلباخته‌ي آن‌ها است چگونه مي‌تواند از آن‌ها دست بردارد و به عالم بالا سير و صعود کند. علاوه بر آن، بر طبق احاديث، حبّ دنيا ريشه تمام گناهان مي‌باشد و انسان گناهکار نمي‌تواند به مقام قرب الهي صعود نمايد. از همين رو رسول خدا(صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) فرمودند: “اوّلين چيزي که بوسيله‌ي آن معصيت خدا انجام گرفت شش صفت بود: علاقه به دنيا، علاقه به رياست، علاقه به زن، علاقه به خدا، علاقه به خواب، علاقه به راحتي”.490
همچنين حضرت امام صادق (عليه‌السلام) فرمودند: “محبت دنيا ريشه‌ي هر گناهي است”.491
البته نبايد از نظر دور داشت که آنچه مذموم است، دلبستگي و تعلّق خاطر مفرط به امور دنيوي است، نه خود آن‌ها. انسان سالک مانند سائر انسان‌ها براي ادامه‌ي زندگي به خدا و لباس و مسکن و همسر دارد و براي تأمين آن‌ها ناچار است کار کند. براي بر نسل بايد ازدواج کند براي اداره‌ي زندگي اجتماعي ناچار است، مسئووليت اجتماعي بپذيرد و به همين جهت در شرع مقدس اسلام از هيچ يک از اين‌ها مذمت نشده بلکه با قصد قربت همه اين‌ها مي‌تواند عبادت محسوب شوند، مگر پيامبر گرامي اسلام و اميرالمؤمنين و امام
