برخی ناظران این موضوع را مطرح می‌کنند که سواد علمی فراگیر امکان پذیر نیست و اینکه بخش قابل ملاحظه‌ای از جمعیت علاقه‌ای به علم و فناوری ندارند. به این ترتیب نیازهای اطلاعاتی آنها ممکن است شامل نیازهایی باشد که ماهیت مصرفی یا کاربردی دارند(زردار، 1393: 40-38).
2-2-2 مفاهیم مرتبط با روزنامه‌نگاری
در ادامه به مرور مفاهیم مرتبط با روزنامه‌نگاری می‌پردازیم.
1-2-2-2 روزنامه‌نگاری
روزنامه‌نگاری، انتقال‌دهنده نوعی کالای منحصر به فرد به یک فرهنگ است و آن، ارائه اطلاعات و اخبار مستقل، قابل اعتماد، دقیق وجامع است که شهروندان، آزاد بودن آن را خواستارند؛ نوعی از روزنامه‌نگاری که فرهنگ دموکراتیک را از درون متلاشی نسازد(کوواچ و روزنستیل، 11:1385).
معتمدنژاد در مورد روزنامه‌نگار حرفه‌ای می‌نویسد: « روزنامه‌نگار حرفه‌ای به معنای شخصی است که شغل اصلی او روزنامه‌نگاری است و به این عنوان، به صورت تمام وقت یا پاره‌وقت، در یک یا چند موسسه مطبوعاتی و یا در رابطه یا آنها، به کار اشتغال دارد و شامل سردبیر، نویسنده ارشد، ویراستار خبر، کمک‌ویراستار، مقاله‌نویس، بازبین متن‌های خبری، خبرنگار، نماینده خبری، کارتونیست، عکاس خبری و نمونه‌خوان (تصحیح‌کننده متن‌های حروف چینی‌شده آماده چاپ) می‌شود(معتمدنژاد، 189:1386).
یک روزنامه‌نگار حرفه‌ای با نامهای مختلفی شناخته می‌شود: گزارشگر، مقاله‌نویس، خبرنگار ویژه مسئول تنظیم اخبار، معاون سردبیر، مسئول بخش ورزش، مسئول اخبار شهری، مسئول بخش تجاری، دبیرِ اخبار عمومی و سردبیر. دامنه کارهایی که او انجام می‌دهد، به وسعت دنیای پیرامون اوست. او در مورد هر چیزی که جنبه خبری داشته باشد، گزارش تهیه می‌کند؛ خواه در مورد جرم و جنایت، نظم و قانون، برنامههای سیاسی، دادگاهها؛ قوۀ مجریه و قوۀ مقننه باشد، و خواه دربارۀ مردم، مُد، هنر، موسیقی، نمایش، ادبیات و غیره. کار روزنامه‌نگار بیش از اینهاست. او نوشتههای دیگران را تصحیح می‌کند، اخبار را تفسیر و انتقاد و جمعبندی می‌کند. قبل از هر چیز، روزنامه‌نگاری، برای کسی که آموزش‌های لازم و تخصصی را در زمینه کار پیچیده انتشار یک روزنامه دیده است، یک شغل محسوب می‌شود، و این در مورد آماتورها مطرح نیست. روزگاری بود که میگفتند روزنامه‌نگار بهطور مادرزاد روزنامه‌نگار است، و چنین نیست که یک نفر را به مدرسه روزنامه‌نگاری بفرستند و او در پایان روزنامه‌نگار شود. اما امروزه وضع کاملاً فرق می‌کند و کار پیچیدهتر شده است. و بیشک، حتی همان افرادی که مادرزادی روزنامه‌نگار هستند، اگر دورههای تخصصی روزنامه‌نگاری را طی کنند، خیلی بهتر از دیگران خواهند بود (قاسمی، 6:1380).
بدیعی و قندی، خبرنگار را کسی می‌دانند که با اتکا به ذوق و استعداد شخصی، پس از گذرانیدن دوره آموزش تخصصی و همچنین با توجه به مسئولیت اجتماعی که این حرفه بر عهده او می‌گذراد، وظیفه کسب، تهیه، جمع‌آوری و تنظیم «اخبار» و انتقال آنها را از طریق وسایل ارتباط جمعی به مخاطبان بر عهده دارد(بدیعی و قندی، 16:1387).
بیل کوواچ 72 و تام روزنستایل 73 در اثر معروف خود«عناصر روزنامه‌نگاری» اصول و تعهدهایی را برای روزنامه‌نگاران و روزنامه‌نگاری برمی‌شمارند:
نخستین تعهد روزنامه‌نگاری، بازگویی حقیقت است؛
روزنامه‌نگاری بیش از هرچیز به شهروندان وفادار است؛
جوهر اصلی روزنامه‌نگاری، اصل تایید صحت خبر است؛
روزنامه‌نگاران باید استقلال خود را از خبر مربوط به آنان را پوشش می‌دهند، حفظ کنند؛
روزنامه‌نگاران، ناظران مستقل قدرتند؛
روزنامه‌نگاران باید امکان انتقادات مردمی و مصاحبه را فراهم آورند؛
رونامه نگاران باید رویدادهای مهم را جذاب و متناسب جلوه دهند؛
روزنامه‌نگاران باید خبر را متناسب با اهمیت آن و به طور جامع تهیه کنند؛
روزنامه‌نگاران در برابر وجدان خود مسئول اند(کوواچ و روزنستایل، 13:1385).
2-2-2-2 روزنامه‌نگاری علم
پیشرفت جوامع علمی در حوزه ارتباطات علمی سبب به وجود آمدن روزنامه‌نگاری علم شد. این نوع روزنامه‌نگاری، تخصصی در بین روزنامه‌نگاران حرفه‌ای است که همراه با حوزه گسترده تر ارتباطات علمی رشد کرد و اکنون با وسعت بیشتر در حوزه علوم طبیعی به عنوان یک نیاز شناخته شده است (Bucchi & Trench, 2008:1)
در واقع یکی از ایفا کنندگان نقش رسانه‌های جمعی به عنوان یک نهاد در عمومی‌سازی عمومی علم، روزنامه‌نگاران علم هستند. با توجه به تخصصی‌شدن حوزه‌های مختلف علم، اهمیت مقوله تخصص در این حیطه روز به روز بیشتر می‌شود. روزنامه‌نگار علم هم پیش از هر چیزی یک روزنامه‌نگار است، ولی روزنامه‌نگاری که باید دامنه اطلاعات و تسلطش به حوزه علمی فعالیت او بیش از سایرین باشد. در روزنامه‌نگاری علم، روزنامه‌نگار، کنشگر واسطه‌ای است که ارتباط میان دانشمند به عنوان تولید کننده علم و مخاطب را برقرار می‌کند. از آنجایی که نقش او تسهیم و تسهیل این ارتباط است، اهمیت مهارت‌های کاری او دو چندان می‌شود.
با توجه به درسنامه‌های فدراسیون جهانی روزنامه‌نگاران علم 74 می‌توان روزنامه‌نگار علم را چنین تعریف کرد: «روزنامه‌نگاری علم شاخه و گرایشی از روزنامه‌نگاری است. روزنامه‌نگار یا ژورنالیست علم ابتدا یک ژورنالیست است و در این مقام فرقی میان او و یک روزنامه‌نگار عمومی، سیاسی، ورزشی و .. نیست.حوزه‌ای که او پوشش می‌دهد حوزه علوم است که با اندکی تساهل ریاضیات، فناوری، محیط‌زیست و تحقیقات پزشکی را دربر می‌گیرد که دو نقش برجسته دارد، نقش اول، انتقال و ترجمه داده‌ها از زبان پیچیده علم، به زبان ساده و عامیانه و آگاه کردن مردم نسبت به رویدادها است. نقش دوم، نقش مسئولیت او در مواجهه با جریان علم و نظارت بر روند علم در جامعه در مسیر توسعه علمی است.»
از آنجا که روزنامه‌نگاری علم، هم در واقع روزنامه‌نگاری است، در آن ارزش‌های خبری متداول اعمال می‌شود. داستان‌ها بیشتر بر اساس ارزش خبری آنها مورد توجه قرار می‌گیرد تا بر اساس رابطه با معیارهای علم. در فرایند انتخاب خبر علمی، به خصوص ارزش خبری «علاقه انسانی» مورد توجه است (Jarman&McClune, 2007:23)
روزنامه‌نگاری علم، در امتداد انواع دیگر روزنامه‌نگاری‌ها، به دنبال ارزش‌های خبری و ویژگی‌های فرآیندهای دنیای واقعی است که توجه مخاطب به آن ثابت شده است (Dunwoody, 2008:19).
پرفسور فاکسون باندا75 ، سه کارکرد عمده برای روزنامه‌نگاری علم بر می شمارد:
کارکرد آموزشی76: آموزش‌های عمومی برای بهتر زندگی کردن و فهمیدن رابطه بین علم و دیگر بخش‌های دانش مثل سیاست، اقتصاد، فرهنگ و غیره از جمله کارکردهای آموزشی روزنامه‌نگاری علم است.
کارکرد دموکراتیک77: پروراندن کنجکاوی شهروندان، بحث‌های اخلاقی پیرامون علم و کیفیت آن و مشارکت‌های علمی در این دسته قرار می‌گیرند.
کارکرد توسعه‌ای78: کمک به توسعه پایدار، سرمایه‌گذاری در علم، بازده بیشتر در سرمایه‌گذاری (به عنوان مثال محصولات بیشتر برای استفاده عمومی) از جمله این کارکردها هستند. (Tehran science journalism workshop, 2014)
در شصت سال اخیر حداقل 4 شیوه روزنامه‌نگاری مورد توجه روزنامه‌نگاران و پژوهشگران بوده است. از آنجا که “روزنامه‌نگاری علم” ، مقوله جدایی از روزنامه‌نگاری حرفه‌ای نیست، می‌تواند در زمره هر کدام از این چهار شیوه قرار بگیرد. بدیعی و قندی در کتاب روزنامه‌نگاری نوین، این شیوه‌ها را چنین بر می‌شمرند:
روزنامه‌نگاری عینی (Objective Journalism) : در روزنامه‌نگاری عینی‌گرا، بر ضرورت جدایی بین روزنامه‌نگار و واقعه یا موضوع مورد گزارش تاکید می‌شود. تاثیر ندادن احساسات و پیش‌داوری‌ها و تمایلات و علاقه‌های شخصی و رعایت بی‌طرفی کامل در کسب و انتشار اخبار از اصول آن است. حقیقت‌جویی و صحت‌گرایی، استقلال و بی‌طرفی و همچنین احترام به حیثیت فردی و نیز احساس مسئولیت در برابر مصالح عمومی از جمله مهم‌ترین اصول حرفه‌ای روزنامه‌نگاری شناخته می‌شود(بدیعی و قندی، 422:1383).
روزنامه‌نگاری تشریحی (Interpretative Journalism): در روزنامه‌نگاری تشریحی، روزنامه‌نگار باید از «سطح» به «درون» برود و عمق مسایل و رویداها را بکاود. در این شیوه روزنامه‌نگار خواننده را پشت صحنه رویداد می‌برد و رویداد را به چارچوب ذهنی و تجربیات او مرتبط می‌سازد(همان: 423).
روزنامه‌نگاری تحقیقی(Investigative Journalism): روزنامه‌نگاری تحقیقی در عین اینکه از حیث وسعت گزارش‌ها و نیز توجه به عمق رویدادها به روزنامه‌نگاری تشریحی و نیز شیوه روزنامه‌نگاری عمقی شباهت دارد، از جهت نوع برداشت و نگرش اجتماعی با آنها متفاوت است. به بیان دیگر به سبب عدم اعتماد و اطمینان خبرنگار به اخبار و اطلاعات مندرج در اطلاعیه‌ها و اعلامیه‌های رسمی دولتی، کوشش‌هایی پیاپی در جهت کشف واقعیت‌ها انجام می‌دهد تا امکان دسترسی به اطلاعاتی فراهم شود که عمدا از دسترس آنها مخفی نگه داشته شده است(صدیق بنای به نقل از دکتر کاظم معتمدنژاد ،همشهری آنلاین، 1392).
روزنامه‌نگاری توسعه(Development Journalism) : روزنامه‌نگاری توسعه ترکیب روزنامه‌نگاری عینی، روزنامه‌نگاری تحقیقی، روزنامه‌نگاری انتقادی و روزنامه‌نگاری تشریحی است. روزنامه‌نگاری توسعه یعنی استفاده از تمام مهارت‌ها و فنون روزنامه‌نگاری، به صورتی که مخاطبان نه تنها از وقوع رویدادهای توسعه آگاهی می‌یابند، بلکه از علت، چگونگی و نحوه اجرای برنامه‌ها نیز برخوردار می‌شوند. بدیهی است لازمه چنین روزنامه‌نگاری، علاوه بر داشتن استقلال حرفه‌ای ، آگاهی تخصصی و مهارت‌های گوناگون حرفه روزنامه‌نگاری را نیز طلب می‌کند. روزنامه‌نگار موفق کسی است که اطلاعات لازم و کافی، در زمینه‌های مورد نظر را داشته باشد تا بتواند با کارشناسان در زمینه‌های مختلف به بحث و تبادل نظر بپردازد(بدیعی و قندی،430:1383).
روزنامه‌نگاری علم، مقوله جدایی از روزنامه‌نگاری نیست و در پیوند با هرکدام از شیوه‌های مذکور معنا می‌یابد. در روزنامه‌نگاری عینی تاکید بر جدایی نگارنده از موضوع است، چیزی که در “روش علمی” هم به آن تاکید می‌شود و اساسا از روشی به عنوان روش علمی یاد می‌شود که در آن محقق احساسات خود را در فرایند گردآوری داده‌های علمی دخالت ندهد. نویسنده علم، نیز وقتی موفق است که سوژه و ابژه علم را از احساسات شخصی دور نگاه دارد و نگاه عینی و دقیق بر مقولات بیفکند.
پرداختن به معنا و مفهوم‌های پیچیده به زبانی ساده و قابل فهم برای مخاطب عام، از اهداف اولیه پرداختن به روزنامه‌نگاری علم است که این امر خود مستلزم رفتن از سطح به عمق است که در روزنامه‌نگاری تشریحی محقق می‌شود. روزنامه‌نگاری تحقیقی و به ویژه گزارشگری تحقیقی جایگاه ویژه‌ای در روزنامه‌نگاری علم دارد. آنتونیو ریگالدو79 گزارشگر علمی وال استریت ژورنال که برنده جایزه پولیتزر هم بوده است درباره گزارشگری تحقیقی در روزنامه‌نگاری علم می‌نویسد:
“گزارشگری تحقیقی کاری ارزشمند است، این کار می‌تواند باعث تغییر روش و سیاست‌های دولت یا صنایع شود، به مردم در برابر آسیب‌های مختلف کمک کند و سطح جامعه ما را به روشی مهم و تاثیرگذار ارتقا بخشد و برای بسیاری از روزنامه‌نگارها گزارش‌های تحقیقی جواهر و نگین درخشانی بین همه کارهای آنها به شمار می‌رود. آنها و ویراستاران آنها به این گزارش‌ها به چشم بهترین کارهایی که انجام داده‌اند نگاه می‌کنند” (بلوم و دیگران،282:1383).
روزنامه‌نگاران علم می‌توانند در رسانه‌های مختلف به فعالیت بپردازند. از کار در روزنامه محلی گرفته تا روزنامه‌های کثیرالانتشار، نشریه‌های عمومی دانش، رادیو، تلویزیون و وب. اگرچه اسلوب روزنامه‌نگاری علم در همه این فضاها مشترک و یکسان و مبتنی بر گزارشگری از علم است اما هرکدام از این رسانه‌ها ماهیت و ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که روزنامه‌نگار علم باید آنها را بشناسد. چنانچه مک لوهان80، نظریه پرداز ارتباطات در کتاب معروف “درک رسانه‌ها “81می‌گوید: رسانه پیام است. هر رسانه‌ای صرف نظر از محتوای پیامی که منتشر می‌کند ماهیت متفاوت و متعلق به خودی
