بدان‌ها عمل شود؛ دیگری پرستش و دعا که اعمال دینی و خصوصی و غیر رسمی است که فرد آن‌ها را فقط با رضایت خاطر و بدون هیچ‌گونه اجباری انجام می‌دهد.
6- بعد عاطفی یا تجربی که ناظر به عواطف، تصورات و احساسات پیروان یک دین به وجودی ربوبی، همچون خدایا واقعیتی غایی و اقتداری متعالی است.
7- بعد فکری یا دانش دینی که مشتمل بر اطلاعات و دانسته‌های بنیادی در مورد معتقدات هر دین است.
8- بعد پیامدی یا آثار دینی که ناظر بر اثرات باورها، اعمال، تجارب و دانش دینی بر زندگی روزانه است و به‌عبارت دیگر تأثیر و انعکاس دین در رفتارهای روزمره است (کتابی و دیگران،1383: 177).
ب) بعد فرهنگی (تعهدی)
تعهد دینی مجموعه‌ای از عناصر شناختی نمادین و عملی است که میراث سنتی خاص را تشکیل می‌دهد. مثل آموزه‌ها، کتاب‌ها، رفتارها و آیین‌ها، تاریخ اندیشه‌ها و شیوه‌های اندیشه ورزی که ریشه در فعالیت‌های اجتماعی اجتماعات دارد، عادات غذا خوردن، لباس پوشیدن، امور بهداشتی و نظایر آن‌که با نظام اعتقادات مرتبط‌اند، هنر. آموزه‌های زیباشناختی که به‌طور عملی توسعه‌یافته است و با این اعتقادات ارتباط دارد و نظایر آن عناصر بعد فرهنگی هویت است. در واقع، بعد فرهنگی، نگرش مثبت به میراث فرهنگی-مذهبی مسلمانان و تلاش برای حفظ و نگهداری آن است (چیت‌ساز قمی،1383: 196).
ج) بعد تاریخی (تعلقی):
منظور از آن آگاهی و کسب دانش نسبت به پیشینه تاریخی دین و احساس تعلق‌خاطر و دل‌بستگی بدان دانست (همان:195). این بعد به آگاهی مشترک افراد یک جامعه از گذشته تاریخی دین خود و احساس دل‌بستگی به آن و اهتمام به حفظ و زنده نگه‌داشتن آن دلالت می‌کند (قادری، 1384: 52).
فصل دوم :
مطالعات پيشينه و ادبیات تحقیق
(2-1) مقدمه
در اين فصل ابتدا به پژوهشها (پيشينه تحقیق) پرداخته ميشود، سپس نظريه اشاره شده در اين تحقيق نيز به عنوان چارچوب نظري به دقت مورد بررسي قرار ميگيرد. اين نظريه عبارت است از:
نظريه برجسنهسازی
و در پايان به ارائه فرضيههاي پژوهش و مدل نظري ميپردازيم.
(2-2) پيشينه تحقيق
موضوع رابطه رسانه و دین از موضوعاتی است که بسیاری از محققان و دانشمندان بخصوص در حوزه علوم ارتباطات اجتماعی و علوم اجتماعی را وادار نموده در مورد آن جستجو، تحقیق و مطالعه نمایند که برخی از این پژوهشها ویژگی اسنادی دارند، بعضی از این پژوهشها پیمایشی است و بررسی آثار استفاده از رسانه بر مخاطب را در دستور کار خود قرار می‌دهند. گروهی با نگاه ژورنالیستی، پیگیر ارزیابی میزان، چگونگی اثربخشی پوشش خبری دین هستند. برخی با استفاده از روش‌های تحلیل پیام، تولیدات را از نظر میزان و نوع پیام‌ها و مضمون‌های دینی مطالعه می‌کنند. بعضی به موضوع سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در امور مربوط به رابطه دین و رسانه توجه می‌کنند و… (ایزدی،1389).
در ایران هم با توجه به اهمیت موضوع همواره این ارتباط که ارتباط بین رسانه و دین مورد توجه بوده و نتایج آن، پژوهش‌های مختلفی در این زمینه بوده است.
(2-2-1) پژوهشهاي داخلي
اسدی، برکشی و محسنی تحقیقی با عنوان ” گرایش‌های فرهنگی و نگرش‌های اجتماعی در ایران” انجام داده که رفتارهای مذهبی مورد مطالعه قرار گرفته در این پژوهش عبارت بوده است از: نماز، روزه، نذرونیاز، خمس و زکات، زیارت اهل قبور، شرکت در هیئت‌های مذهبی. نماز رایج‌ترین رفتار مذهبی بوده که با مطالعه آن می‌توان رفتارهای دیگر در خصوص اطلاع از اهمیت برای فرد انجام دهنده آگاه شد.
طالبیان (1377)، تحقیقی با عنوان ” سنجش دین‌داری و گرایش جوانان دانش‌آموز به نماز در منطقه 5 تهران” انجام داده است که در این تحقیق دین‌داری با سه بعد اعتقادی (اعتقاد به خدا و معاد)، مناسکی (نماز) تعهد مذهبی یا اهمیت دین در زندگی (اهمیت خدا در زندگی) سنجیده شده است. نتایج به دست آمده نشان می‌دهند که بین گرایش به نماز، پایبندی به نماز، اعتقادات دینی و تعهد دینی ضریب همبستگی بالایی وجود داشته است. همچنین چهار عامل جنس (به نفع پسران)، نوع مدرسه (به نفع مدارس دولتی)، سواد پدر و مادر (به نفع زیر دیپلم) تأثیر معناداری داشته است.
محمدصادق (1379)، تحقیقی با عنوان سنجش دین‌داری جوانان و عوامل مؤثر بر آن (دانش‌آموزان سال سوم و پیش‌دانشگاهی شيراز) انجام داده است. در اين تحقيق دین‌داری جوانان مورد بررسی قرارگرفته است. هدف از تحقيق، سنجش ميزان دین‌داری جوانان و عوامل مؤثر بر آن بوده است. براي سنجش دین‌داری از الگوي گلاك و استارك استفاده‌شده است كه دین‌داری را شامل چهار بعد اعتقادي، تجربي، پيامدي و مناسكي تعريف كرده‌اند. در اين بررسي، نقش عوامل جامعه‌پذيري مانند خانواده، مدرسه و وسايل ارتباط‌جمعی بر دین‌داری جوانان مورد بررسی قرار گرفته است. همچنين عوامل ديگري نظير عملكرد روحانيت، عام‌گرايي و پايگاه اجتماعي در رابطه با دین‌داری قرار داده شده‌اند. جامعه آماري تحقيق دانش‌آموزان سال سوم و پیش‌دانشگاهی شهر شيراز بوده و حجم نمونه از روش‌هاي نمونه‌گيري خوشه‌اي، نمونه‌گيري تصادفي ساده و نمونه‌گيري سهميه‌اي انتخاب‌شده است. سرانجام، 211 نفر به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شده‌اند. يافته‌هاي تحقيق نشان از تأييد فرضيات محقق دارند. اگرچه در ميان وسايل ارتباط‌جمعی، تنها ماهواره و اينترنت اثر معني‌داري بر دین‌داری داشته‌اند. خانواده بيشترين تأثير را بر دین‌داری جوانان نشان داده و بعد از آن، مدرسه، عام‌گرايي و روحانيت مهم‌ترين متغيرها در اين رابطه محسوب شده‌اند. به نظر نگارنده اینکه ماهواره اثر معناداری بر دین‌داری دارد قابل تأمل است. چرا که ما نیز در این تحقیق دنبال همین موضوع هستیم اما اینکه تأثیر به تضعیف ارزش‌ها و باورها می‌انجامد مورد نظر محقق پایان‌نامه است که به پاسخی قانع‌کننده برسیم.
کاظمی و فرجی (1381) ، در یک تحقیق پیمایشی رابطه استفاده از اینترنت و ماهواره با وضعیت دین‌داری دانش آموزان و دانشجویان را در شهر تهران بررسی کردند و بیان کردند “طی سال‌های دهه 1960-70 میلادی جامعهشناسان و روانشناسان در حوزه دین تلاش کردند به‌صورت تجربی دین‌داری را مطالعه نمایند. مطالعات از این نسخه نیازمند مصالح و ابزاری از جنس واقعیت بود در نتیجه تلاش بسیاری انجام گرفت تا شاخص‌هایی برای سنجش دین‌داری وضع شود، خصلت اغلب شاخص‌های ساخته‌شده، مطابقت آن‌ها با دین مسیحیت بود. اما در این میان برخی شاخص‌ها هم چون شاخص کلارک و استارک (1965) خصلتی صوری داشت و توان انطباق با سایر ادیان دیگر را نیز داشت و از میان مدل‌های مختلف سنجش دین‌داری، مدل کلارک و استارک از نقص‌های کمتری برخوردار است و به همین دلیل از این استفاده می‌شود. حتی محمدتقی جعفری نیز در تأیید مدل کلارک و استارک برای سنجش دین‌داری می‌گوید” به نظر می‌رسد این تقسیم‌بندی درباره جنبه‌های مختلف دین‌گرایی یکی از عالی‌ترین تقسیم‌بندی‌ها است که در این زمینه انجام‌شده است و لذا با توجه به آن برای محققان ضرورت درجه اول دارد. بدون این تقسیم‌بندی، جامعه‌شناسی دین قطعاً ناقص خواهد بود ” (جعفری: ویلم،1377،81). کاظمی و فرجی در این تحقیق بر اساس داده‌های خود ادعا کردند نگرانی در مورد افول دین‌داری و تنزل وضعیت دینی در ایران چندان موجه نیست و نگرانی به دلیل افزایش توقعات حاکمان از رفتارهای دینی مردم (به دلیل در دستور قرار گرفتن دینی سازی جامعه بعد از انقلاب) و به‌طور هم‌زمان گسترش نظریه‌های سکولار شدن در دهه‌های اخیر است؛ و اعتقادات دینی در سطح بسیار بالایی هستند و حتی در برخی موارد افزایش یافته‌اند.
راودراد نیز در تحقیقی با عنوان “نقش برنامه‌های دینی و غیردینی را در افزایش یا کاهش دین‌داری” رابطه میان برنامه‌های دینی و غیردینی در رسانه با نگاه به تلویزیون جمهوری اسلامی با دین‌داری در سطح جامعه بررسی کرده است وی در ابتدا به توضیح برنامه‌های دینی، غیردینی، تلویزیون دینی و تلویزیون ایدئولوژیک پرداخته است. سپس چگونگی اثرگذاری آن را بر مخاطب در شکل‌دهی دین به‌عنوان دین منحصر در حوزه خصوصی، یا دین فعال در حوزه عمومی و خصوصی مورد بررسی قرار داده است. وی در این پژوهش نشان داده است که از انواع برنامه‌های صرفاً دینی، صرفاً سرگرم‌کننده و دینی رسانه‌ای شده، نوع سوم نوع مطلوب تلویزیون دینی است. به عقیده نگارنده این موضوع برای بررسی تلویزیون ایران مناسب بوده است. اما از زاویه‌ای دیگر یعنی در قبال حضور چنین رسانه‌ای در ایران که آن هم به‌طور تمام و کمال در اختیار حکومت مذهبی قرار دارد رسانه‌های دیگر را نیز باید مورد بررسی قرار دهیم تا از اثرات آن هم نشانه‌هایی را به دست آوریم بررسی اثرات رسانه‌هایی از قبیل ماهواره، اینترنت و … باعث می‌شود تا نتایج به‌دست‌آمده در سایر پژوهشها نیز محک بخورد.
توسلی و مرشدی (1385)، در مقاله‌ای با مطالعه دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر بر چارچوب نظری پیتر برگر که از منظر سازهگرایی اجتماعی به تبیین وضعیت دین‌داری و گرایش‌های دینی در جوامع در حال گذار می‌پردازد. با توسعه نهادهای مدرن در جوامع در حال توسعه نه تنها نسبت نهاد دین با دیگر نهادهای اجتماعی دستخوش تحول می‌شود، بلکه مجموعه آگاهی‌های همراه با نهادهای مدرن سطح و شیوه دین‌داری افراد را نیز تغییر می‌دهد. در این مقاله سطح دین‌داری و گرایش‌های دینی دانشجویان فنی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حاملان آگاهی مدرن (جهان‌بینی علمی با ذهنیت فنی)، مورد بررسی قرار گرفته است. داده‌های تجربی در این مقاله حاکی از آن است که باورهای دینی دانشجویان در حد بالا و پایبندی آن‌ها به انجام دادن مناسک فردی دینی در حد متوسط به بالایی است، اما پایبندی آن‌ها به انجام دادن اعمال جمعی دینی در حد کم ارزیابی می‌شود. همچنین گرایش به دین خصوصی، برخورد گزینشی با دین و گرایش به تکثرگرایی دینی رواج زیادی بین دانشجویان دارد. به این‌ترتیب، به نظر می‌رسد داده‌های تجربی تا حدودی مؤید دیدگاه نظری مطرح‌شده در این مقاله است. (توسلی و مرشدی،1385: 96-118).
عریضی و وحیدا (1385) تحقیقی را با عنوان بررسی اثر استفاده از شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای بر هویت جنسیتی انجام دادهاند. به‌منظور بررسی این رابطه از نظریه «استفاده و التذاذ» و نظریه «هویت اجتماعی» جنکینز استفاده شده است. این تحقیق به صورت پیمایشی و با ابزار پرسش‌نامه در بین دانش آموزان دختر دبیرستان‌های منطقه 5 آموزش‌وپرورش شهر تهران در سال تحصیلی 84-85 انجام شد. روش نمونه‌گیری خوشه‌ای بوده است و حجم نمونه 417 نفر هست. نتایج نشان می‌دهد که 58 درصد پاسخگویان در منزل ماهواره داشته و از آن استفاده می‌کنند. آزمون فرضیات نشان می‌دهد که بین وجود ماهواره در منزل و هویت جنسیتی رابطه وجود دارد و افراد دارای ماهواره از سازه هویت جنسیتی نمره کمتری دریافت کرده‌اند که نشان‌دهنده تغییر رفتارها و نگرش‌ها به سمت الگوها و گرایش‌های جدید است. بین میزان استفاده از ماهواره و هویت جنسیتی نیز همین رابطه تائید می‌گردد. در مدل تحلیل مسیر با واردکردن همه متغیرها، انگیزه استفاده بالاترین نقش را در تبیین متغیر وابسته ایفا کرده است و متغیرهای پایگاه خانواده، میزان استفاده و نوع رسانه در دسترس نقش کمتری در تبیین داشته‌اند (عریضی و وحیدا،1385: 76-100).
بهار (1386) با نگاه به رسانه دینی و اشاره به نمایش مناسک آیینی این سؤال را مطرح کرده که ” آیا می‌توان باورها و ارزش‌ها و رفتارهای دینی در قالب مناسک عاشورایی را بدون فروپاشی تقدس آن از طریق رسانه‌ها (تلویزیون) به مخاطبان منتقل کرد؟”(بهار،97:1386). وی با اشاره به مخاطب فعال و در پاسخ به این سؤال تأکید می‌کند «اگر مخاطب منفعل نباشد با داوری و فهم درست به رسانه به‌عنوان مسجد یا تکیه نگاه می‌کند، به عبارت دیگر رسانه نیز مانند دیگر مکان‌های مقدس در نظر گرفته می‌شود. بدین لحاظ نوع ارتباطی که به واسطه رسانه‌ها به
