…………………………………………………………………………………………………………………………… 47
نمودار 4-2-2 توزيع فراواني پاسخگويان برحسب وضعيت سني آنها …………………………………………………………………………………………………………………………… 49
نمودار 4-2-3 توزيع فراواني پاسخگويان برحسب میزان تحصیلات آنها …………………………………………………………………………………………………………………………… 50
نمودار 4-2-4 توزيع فراواني پاسخگويان برحسب وضعیت تأهل آنها …………………………………………………………………………………………………………………………… 51
نمودار 4-2-5 توزيع فراواني پاسخگويان برحسب مدت زمان استفاده آنها از ماهواره در طول شبانهروز ……….. 52
نمودار 4-2-6 توزيع فراواني پاسخگويان برحسب میزان دینداری آنها…………………………………………. 54
شكل 1-1 مدلی برای تبیین نقش رسانه‌ها در تغییر عناصر و دینداری…………………………………………………………. 38
شكل 2-5 مدل نظري ………………………………………………………………………………………………………………………….. 22
فصل اول :
كليات پژوهش
(1-1) مقدمه
ارزش‌ها به‌عنوان راهنمای رفتار و هنجارها و اساس شکل‌گیری گرایش‌ها و کنش‌های افراد جامعه و عنصری تعیین‌کننده در ساختار فرهنگی جوامع است. جامعه شناسان معتقدند که پایه‌های هر جامعه، ریشه در ارزش‌ها و نظام عقیدتی آن دارد و امروزه رسانه‌های جمعی نقش چشمگیری در تکوین یا تشدید یا تضعیف فرآیندهای گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دارند و با توجه به کارکردهای متنوع رسانه‌های جمعی هم چون آگاهیبخشی و اطلاع‌رسانی، برجسته‌سازی، ایجاد انسجام و تعلق اجتماعی و انتقال ارزش‌ها، نقش به سزایی ایفا می‌کنند. افزایش فزاینده مخاطبان و نفوذ برنامه‌های ماهواره و تلویزیون در رقابت با رقبای خود در دهه‌های گذشته، به علت جایگاهی است که این رسانه‌ها در زندگی مردم یافته‌اند و نادیده گرفتن آن در نفوذ در لایه‌های ارزشی دینی، ترویج اهداف صاحبان رسانه غیرمنطقی به نظر می‌رسد.
رسانه‌ها در چگونگی و ساخت فرهنگ زندگی، ایجاد و ترویج ارزش‌های جدید و توجه به معنویت‌های مخاطب نقش عمده‌ای دارد. در شرایط کنونی نیز پیدایی و گسترش رسانه‌های نوین، اقتضائات، امکانات و چالش‌های جدید را بین رسانه‌ها و در رأس آن ماهواره و دین ایجاد نموده است
در ایران بعد انقلاب، مسئله گسترش معنویت، تفکر الهی، اشاعه دینداری و در یک کلام تربیت دینی مورد تأکید قرارگرفته است. بنابراین در سازمان اجتماعی که شامل شبکه‌هایی از پایگاه‌ها و نقش‌های اجتماعی است، نهادهایی چون خانواده، مدرسه، گروه همسالان و وسایل ارتباط‌جمعی به‌عنوان منابع صدور ارزش‌ها به این فرایند جامعه‌پذیری مفهوم می‌بخشد (تیموری:27،1377)
اما امروزه ماهواره‌ها با افزایش بی‌سابقه ارتباطات بین فرهنگ‌های مختلف، توجه به تفاوت فرهنگ‌ها و گسترش فرهنگ مدرن باعث پدیده‌ای به نام ” جهانی‌شدن ارزش‌ها” شده‌اند این پدیده به‌صورت فراگیر در کشورهای درحال‌توسعه‌ای چون ایران نیز به شدت رو به گسترش است و علی‌رغم مخالفت حکومت در برابر انتشار این رسانه‌ها به‌شدت در حال گسترش است. حال آنچه در شهری مذهبی مانند مشهد مورد بررسی در این تحقیق قرارگرفته این است که آیا تأثیر ماهواره بر دینداری چشمگیر است. چگونه ماهواره‌ها دانشجویان را در شهری با ساختار مذهبی و سنتی در کنار شبکه‌های به‌شدت ارزش‌گرای داخلی تحت تأثیر قرار می‌دهند؟
فصل حاضر كه فصل اول پژوهش ميباشد به بيان مسئله تحقيق، اهداف تحقيق، سوالات پژوهش و ضرورت انجام پژوهش ميپردازد.
(1-2) بيان مسئله
گسترش و استفاده از وسایل ارتباطی در قرون اخیر سبب شده است تا ما با فرایند فراگیری به نام جهانی‌شدن مواجه شدیم. جهانی‌شدن باعث تنوع منابع آگاهی بخشی شده است؛ یعنی اگر در جامعه، یک نظام فکری و عقیدتی ثابت تعیین‌کننده الگوی زندگی عموم مردم بوده است؛ اما در جامعه مدرن این منابع فکری و فرهنگی متکثر شده‌اند. تکثرگرایی و امکان انتخاب الگوهای مختلف باعث ایجاد شکل جدیدی از جوامع و روابط اجتماعی شده است. به‌علاوه نقش پررنگ رسانه‌ها و وسایل ارتباطات جمعی در شکل‌دهی به ساختمان آگاهی انسانی باعث شده است نظام ارزش‌ها نیز از آن متأثر گردد. در واقع رسانه‌ها با عمق یافتن فرایند جهانی‌شدن، نقش بی‌بدیلی در تغییر الگوی ارزشی داشته‌اند. حال ناخواسته بین ارزش‌های سنتی جامعه که بر مبنای فرهنگ دینی و ملی ایجاد شده‌اند و ارزش‌هایی که رسانه‌ها در پی اعمال آن هستند تضادی به وجود می‌آید. مسئله ما در این تحقیق بررسی تأثیرات احتمالی ماهواره بر دینداری است، بنابراین لازم است اندکی دقیق‌تر مسئله مورد مطالعه خود را در بستر رخدادش بررسی کنیم.
فرایند جهانی‌شدن به‌واسطه فناوری‌های بسیار پیشرفته و کارآمد ارتباطی و جدایی مکان از فضا و زمان، این امکان را فراهم نمود که زندگی اجتماعی در فضایی بسیار گسترده شکل بگیرد یعنی توانایی مکان در محدود و مقید کردن روابط اجتماعی تا گستره زندگی اجتماعی بسیار کاهش یابد. به‌بیان‌دیگر، فرایند جهانی‌شدن با متحول کردن فضا و زمان، در واقع زندگی اجتماعی را متحول می‌کند (گل محمدی،1381: 241-242 به نقل ازگیدنز،4:1994). بر این مبنا، از آثار شبکه‌های برون‌مرزی و ماهواره نفوذ بر مرزهای فرهنگی و اجتماعی است. این نفوذپذیری و فروریزی فزاینده مرزها، فضای امن و خلوت فرهنگ‌ها و ارزش‌ها را از بین می‌برد و در فضای بسیار فراخ زندگی اجتماعی، فرهنگ‌های مختلف به‌آسانی گسترش می‌یابند. بنابراین تحت تأثیر فرایند جهانی‌شدن، تردید و عدم قطعیت به همه حوزه‌های زندگی فرهنگی، باورها و حتی حوزه‌ی شناخت علمی رسوخ می‌کند و ترس و ناامنی فراگیری پدید می‌آورد (گل محمدی 222:1381 به نقل از لیون،78:1999). رسانه‌های ارتباطی خواه برای آموزش برنامه‌ریزی‌شده باشند خواه نشده باشند آموزش‌دهندهاند. زیرا مردم همواره از آنها تأثیر می‌پذیرند و می‌آموزند (دادگران،110:1388)
استفاده از ماهواره به دلیل تأثیر فراوان آنها بر زندگی انسان‌ها، گسترش قابل‌توجه یافته است. به‌طوری‌که علاوه بر انتقال اطلاعات مختلف صدا و تصویر… و اخبار توسط ماهواره‌ها، کاربردهای وسیع آن در سایر زمینه‌ها هم چون کشاورزی، تبلیغات، هواشناسی و نجوم، اکتشافات (نفت و گاز)، دور درمانی و اطلاعات کامپیوتری و از همه مهم‌تر برنامه‌های آموزشی نیز به‌سرعت رو به پیشرفت بوده است. باید یادآور شد که پیچیدگی ارتباطات، در حال گسترش در طول زمان و مکان، خطرات و آسیب‌های جدیدی را به دنبال دارد. از آنجایی‌که اشکال مختلف گفتگو، اقتدار و انسجام با هم وزنه‌ای ایجاد نموده و جایگزین پیوندهای کهنه‌ای می‌شوند که سازمان‌ها و زندگی شخصی افراد را شکل می‌دهند، چنین تحولاتی باعث بروز چالش‌های جدیدی می‌شود (اسلوین13:1380). چرا که رسانه‌ها به‌عنوان قدرتمندترین ابزار حاکم بر افکار عمومی جامعه، همواره در جهت هدایت افکار به سمت اهداف فکری صاحبانشان هستند. لذا با توجه به اهمیت و گستردگی ابزار ارتباطی به‌خصوص شبکه‌های گسترده ماهواره‌ای و پیامدهای ناشی از این ابزار به‌ویژه بر ساحت نگرش دینی و ارزش‌ها و باورهای مخاطبان، بسیاری از کشورها که نگران از دست رفتن هویت فرهنگی و ملی خود هستند، در جستجوی راهکارهایی برای رویارویی درست با این پدیده برآمده‌اند. پس ضرورت ایجاب می‌کند تا محققان، تحقیقات خود را در خصوص این تحولات و اثرهای رسانه‌هایی مانند ماهواره را افزایش دهند و از آخرین پژوهش‌های انجام‌شده در این زمینه اطلاع حاصل کنند تا از کارکردهای پنهان و آشکار این تکنولوژی همه‌گیر آگاه شوند.
در کنار این مطالب نگارنده نیز در این پژوهش معتقد است ماهواره‌های رادیو، تلویزیونی همانند سایر وسایل ارتباط‌جمعی تأثیرهای پنهان و آشکار، سریع یا در طول زمان، متعدد و بسیار نافذ دارند. استفاده از ماهواره در پخش برنامه‌های تلویزیونی تغییرات عمیقی در مصرف تلویزیون ایجاد می‌کند. امروز شبکه‌های ماهواره‌ای فراوانی به وجود آمده‌اند و هرچه در دوره جدید به وسایل ارتباط جمعی مانند ماهواره و اینترنت نزدیک‌تر می‌شویم، با توجه به فنّاوری‌های بکار رفته در آنها، ویژگی‌هایی مانند جذابیت و اثربخشی، صنعتی شدن فرهنگ، تمرکززدایی، افزایش سرعت دسترسی، انعطاف‌پذیری و… را می‌توان ملاحظه کرد. البته کشور ما هم دور از این تحولات نیست و پای ماهواره در بسیاری از سطوح زندگی باز شده است. البته در کشور ما نوع نگاه حکومت و مسئولان به ماهواره محافظه‌کارانه است و بیشتر آسیب‌ها و مضرات آن را مورد توجه قرار داده‌اند. لذا ممنوعیت‌های زیادی در این مورد اعمال‌شده است. چرا که آنچه در جامعه ما دارای اهمیت وافری است توجه به ارزش‌ها است که از اساسی‌ترین عناصر یک نظام اجتماعی است که از طریق کنترل و هدایت آن می‌توان جامعه را به زوال یا بقا کشاند. اگر دانشگاه نیز به‌عنوان یک جامعه کوچک مهم (علمی فرهنگی)، به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین واحدهای اجتماعی بپذیریم آنگاه هر واحد اجتماعی حداقل دارای دو بعد است. اول بعدی که اشاره به امکانات رفاهی و مادی دارد دوم بعدی که به هنجارهای و ارزش‌های حاکم بر آن واحد اجتماعی می‌پردازد که قسمت اول را می‌توان بعد سخت‌افزاری و قسمت دوم را بعد نرم‌افزاری هر واحد اجتماعی که در اینجا دانشگاه است در نظر می‌توان گرفت و از آنجا که ارزش‌ها و هنجارها به‌صورت نامرئی در هر واحد اجتماعی مانند خانواده، دانشگاه و… حضور دائم دارند یعنی تصور دانشگاه و دانشجو بدون ارزش‌ها و هنجارهای آن غیرممکن است. دینداری در بین دانشجویان از آنجا که هم جامعه ما جامعه‌ای از گذشته دور با ماهیت دینی بوده است و هم‌اکنون به دلیل محدودیت کانال‌های تلویزیونی، نداشتن برنامه‌های متنوع سبب شده تا اقشار مختلف جامعه به‌خصوص دانشجویان از میان کانال‌های ماهواره‌ای برنامه‌های مورد علاقه‌شان را انتخاب می‌کنند در برابر استفاده زیاد رسانه‌های جمعی قرار دارند، مهم قلمداد می‌شود. اگرچه تحقیقات فراوانی در زمینه ماهواره صورت گرفته است اما تحقیقی که به‌طور خاص به اثرات این رسانه روی دینداری دانشجویان دانشگاه جامع علمی – کاربردی مشهد بپردازد کمتر مورد توجه قرار گرفته است و تحقیق حاضر به دنبال تأثیر ماهواره بر دینداری است. آمارها و پژوهش‌ها نشان از روز افزون بودن استفاده از ماهواره است و همواره این سؤال مطرح بوده نحوه و میزان استفاده دانشجویان از این رسانه چگونه است؟ آیا استفاده از ماهواره دینی بودن شخص را متأثر می‌سازد؟ و پرسش‌هایی از این قبیل که در شهری مثل مشهد می‌تواند راهنمای طرح این مسئله اساسی باشد که “آیا میان استفاده از ماهواره و تأثیر آن بر دینداری رابطه وجود دارد؟”
لذا برای این تحقیق که پیش رو است دانشجویان دانشگاه جامع مشهد را انتخاب نمودایم چرا که مشهد شهری است که هم به‌عنوان کلان‌شهری شناخته می‌شود که حکومت برای پایلوت قرار دادن شهری هوشمند روی آن سرمایه‌گذاری می‌کند و هم شهری است با بافت مذهبی – سنتی. لذا این دوگانگی، بستر مناسبی برای مشاهده تغییرات ارزشی در حوزه دین در این شهر به وجود می‌آورد. دانشجویان در این شهر علاوه بر در اختیار داشتن فضای مناسب برای استفاده از محیطی مذهبی و سنتی همواره از سمت سازمان‌ها، مؤسسات، نهادهای مختلف و خصوصا گروه‌های همسالان خود به سمت استفاده از ماهواره سوق داده می‌شوند. گرچ
