پانزده کشور برتر جهان از جهت سرانه ی فضا، عضو، منابع و امانت کتابخانه ای» (تبیین مؤلفه‌های چشم‌انداز نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در افق ایران ۱۴۰۴).
در واقع، چشم‌انداز ۱۴۰۴ جمهوری اسلامی ایران و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور مکمل یکدیگر می‌باشند. از طرفی با توسعه کمی و کیفی کتابخانه‌های عمومی، شهروندانی آگاه خواهیم داشت که جمهوری اسلامی ایران زودتر و بهتر می‌تواند به اهدافی که تعیین کرده است دست یابد. از سوی دیگر، با پیشرفت کشور، کتابخانه‌های عمومی نیز، به انواع زیرساخت‌های فناوری مجهز شده و خدمات اطلاعاتی خود را به نحو مطلوبی ارائه خواهند داد.
توجه به کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی کشور، از سوی تمامی سازمان‌ها و افراد، امری ضروری است. چرا که در صورتی که جمهوری اسلامی ایران درصدد دستیابی به اهدافی که در چشم‌انداز ایران ۱۴۰۴ می‌باشد؛ چاره‌ای جز تجهیز کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی کشور وجود ندارد.
2 – 6 وظایف کتابخانه‌های عمومی
کتابخانه عمومی یکی از ابزارهای اصلی رشد فرهنگی در جوامع به حساب می‌آید و می‌تواند در تعالی سرمایه‌ی انسانی و شبکه تعاملات اجتماعی هر کشوری نقش اساسی ایفا کند. کتابخانه عمومی با فراهم آوری منابع مفید به رفع نیازهای افراد و گروه‌های مختلف جامعه کمک می‌کند تا اعضا بتوانند با مطالعه آن‌ها نیازهای آموزشی و اطلاعاتی خود را مرتفع سازند. مأموریت اصلی نهاد کتابخانه‌های عمومی که ارتقای مطالعه مفید است، کارکردهای اصلی آن را به عنوان نهادی اجتماعی ترسیم می‌کند (تبیین مؤلفه‌های چشم‌انداز نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در افق ایران ۱۴۰۴).
کتابخانه عمومی بدون در نظر گرفتن هیچ‌گونه تبعیض از نظر نژاد، مذهب، جنس، زبان، موقعیت اجتماعی و تحصیلات در خدمت تمامی شهروندان بوده و وظیفه اصلی آن، فراهم کردن تمام منابع لازم برای رفع نیاز افراد و گروه‌های مختلف جامعه است (ریاحی نیا، ۱۳۸۹، ص۲۶).
بنابراین، کتابخانه عمومی وظیفه دارد که هر نوع اطلاعاتی که شهروندان بدان نیاز دارند را در اختیار آنان قرار دهد. زمانی این نیاز اطلاعاتی، اطلاعات علمی است و به درس و دانشگاه و پژوهش‌های کاربران مربوط می‌شود، زمانی، این نیاز می‌تواند نیازهای عمومی و گستره بیشتری را شامل شود: ممکن است کاربری اطلاعات شغلی را بخواهد، ممکن است کاربری اطلاعاتی درباره تحولات جهانی بخواهد، ممکن است کاربری اطلاعاتی درباره زمان و مکان کنکور سراسری از کتابدار تقاضا کند، کاربری درباره وظایف و اختیارات دولت سؤالاتی داشته باشد و همچنین درخواست‌هایی از این قبیل که کتابخانه‌های عمومی با آن مواجه می‌باشند. بنابراین کتابخانه عمومی وظیفه دارد تمامی اطلاعات مورد نیاز کاربران کتابخانه را در اختیار آنان قرار دهد و در گستره‌ای وسیع تر، به تمامی جامعه‌ای که به آن تعلق دارد، خدمات اطلاع‌رسانی ارائه دهد.
به طور کلی وظایف کتابخانه عمومی را می‌توان این‌چنین طبقه‌بندی نمود:
تشویق مردم به مشاركت فعال در فعالیت‌های فرهنگی و اقتصادی؛
فراهم آوردن امكانات رشد و گسترش آموزش در جامعه؛
كمك به مردم در استفاده مطلوب از اوقات فراغت و تشویق به مطالعه؛
تشویق مردم به استفاده از اطلاعات و پی بردن به ارزش آن (وبلاگ کتابداران دانشگاه فردوسی،1393).
بنابراین، کتابخانه‌های عمومی برخلاف سایر سازمان‌ها که وظایف محدود و مشخصی دارند؛ دارای وظایف و کارکردهای اجتماعی مختلفی از قبیل علمی، آموزشی، تفریحی، اطلاع‌رسانی، کارکردهای قومی، مذهبی و…می‌باشند.
۲ – 7 وظایف کتابخانه عمومی بر اساس بیانیه ایفلا/یونسکو
وظایف و مأموریت‌های کتابخانه‌های عمومی طبق اعلامیه مشترک ایفلا/ یونسکو به شرح ذیل است:
ایجاد و تقویت عادت خواندن و مطالعه در کودکان از سنین کودکی؛
حمایت از آموزش‌های فردی و خودآموزی و آموزش رسمی در تمامی سطوح؛
تهیه و فراهم آوردن فرصت‌هایی برای پیشرفت‌های سازنده شخصی؛
ایجاد و انگیختن تخیّلات در کودکان و نوجوانان؛
ترویج آگاهی درباره میراث فرهنگی، ارزش دادن به هنرها، کامیابی‌ها و نوآوری‌های علمی؛
فراهم آوری دسترسی به بیان و شرح فرهنگی برای همه هنرهای اجرایی؛
ترویج و تشویق گفتگوهای بین فرهنگی؛
حمایت و پشتیبانی از فرهنگ و سنّت شفاهی؛
تضمین اینکه شهروندان به همه اطلاعات اجتماعی دسترسی دارند؛
10. فراهم آوردن خدمات اطلاعاتی برای فعالیت‌های مهم محلی، سازمان‌ها و گروه‌های ذیعلاقه
۱۱. تسهیل ترقی و پیشرفت اطلاع‌رسانی؛
۱۲. پشتیبانی و مشارکت در فعالیت‌های سوادآموزی و برنامه‌هایی که برای تمام گروه‌های سِنی تهیه می‌شوند و انجام این‌گونه فعالیت‌ها در صورت لزوم.
در وظایفی که در این بیانیه برای کتابخانه‌های عمومی تعریف شده است، مشاهده می‌شود که کتابخانه باید در متن جامعه بوده تا بتواند به تمامی نیازهای اطلاعاتی جامعه مورد نظر در سریع‌ترین زمان و به بهترین شکل پاسخ دهد.
۲ – 8 کتابخانه به مثابه جزئی از نهاد اجتماعی
در سراسر تاریخ فرهنگ، کتابخانه به عنوان نهاد اجتماعی، بازتابی از شرایط زمان بوده است و از نخستین ایام، کتابخانه بر اساس نیازهای قشرهای اجتماعی زاده می‌شود (ابرامی،۱۳۸۶، ص۵۴). بسیاری از نهادهای اجتماعی سعی در برآوردن نیازهای اجتماعی گروه خاصی از جامعه را دارند. ولی هدف کتابخانه‌های عمومی، کمک و ارائه خدمات اطلاع‌رسانی به تمامی اعضای جامعه، فارغ از سطح تحصیلات، شرایط اقتصادی، مذهب، نژاد و … است.
در طول تاریخ، کتابخانه همیشه به عنوان نهادهای پرورشی و گاه مذهبی و دینی در خدمت جوامع بشری بوده و سبب رشد و توسعه فرهنگ‌ها و ارزش‌ها گردیده است. بدین معنا که از ابتدای شکل‌گیری اجتماع و بوجود آمدن خط و استفاده از رسانه‌های مختلف برای مکتوب کردن دانش و حافظه بشری، کتابخانه جزء لاینفک جوامع بشری محسوب می‌شد (مزینانی، ۱۳۸۲، ص۲۵۴). کتابخانه‌های عمومی، به عنوان یکی از انواع کتابخانه‌ها، ارتباط بسیار نزدیکی با عامه مردم و اقشار مختلف اجتماعی دارند. این نوع از کتابخانه‌ها می‌توانند نقش بسیار مهمی در مدیریت دانش اجتماعی و ارتقای آگاهی اجتماعی داشته باشند (حسن‌زاده،۱۳۸۹، ص۱۱۷).
سابقه دسترسی همگانی و عمومی به کتابخانه‌ها به قبل از قرن ۱۹ میلادی برمی‌گردد. ولی کتابخانه عمومی به مفهوم واقعی آن از قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم شکل گرفت (مزینانی،۱۳۸۲، ص۱۹۰). بنابراین، مشخص می‌شود که کتابخانه‌های عمومی تا صد سال پیش جزئی از یک جامعه نبوده و سعی در برآوردن نیازهای اطلاعاتی گروه خاصی داشتند. در بنیاد کتابخانه عمومی، هدف اجتماعی مافوق همه چیز است و کتابخانه را به چشم وسیله خدمتی اجتماعی می‌نگرد. هدف آن ایجاد امکاناتی برای همگان و بر اساس نیازها و موقعیت‌هاست (موکهرجی،۱۳۸۸، ص۳۷)؛ که در این صورت کتابخانه نقش خود را به عنوان یک نهاد اجتماعی به خوبی ایفا کرده و همگان به اطلاعات مورد نظر دست خواهند یافت و کتابخانه جزئی از جامعه خواهد شد. اصل دوم رانگاناتان (هر خواننده‌ای کتابش) هم بر دسترسی همگان به کتابخانه‌ها تاکید دارد که در این صورت همه کاربران کتابخانه‌های عمومی می‌توانند به منابع مورد نیاز خود دسترسی داشته باشند.
۲ – 9 کتابخانه عمومی به مثابه یک سازمان
سازمان به گروهی از افراد اطلاق می‌شود که برای رسیدن به یک هدف گرد هم آمده‌اند و با یکدیگر همکاری می‌کنند. به عبارتی دقیق تر، سازمان‌ها نظام‌هایی اجتماعی هستند که بر مبنای فعالیت بشری بنیان نهاده شده‌اند و جهت‌گیری آن‌ها متوجه اهداف است. همچنین قائل به چارچوب‌هایی هستند. سازمان‌ها دارای ساختار اجتماعی هستند، یعنی به صورت آگاهانه توسط اجتماع بنیان نهاده شده‌اند (استوارت22، ۱۳۸۹، ص۱۰۵). سازمان‌های رسمی واحدهایی اجتماعی‌اند که برای نیل به اهداف مشخصی تشکیل‌شده‌اند. افراد به این دلیل به این سازمان‌ها می‌پیوندند که اهداف این سازمان‌ها تا حدی مشابه اهدافی است که خود آنان آرزو دارند به صورت شخصی یا حرفه‌ای (یا هردو) به آن‌ها دست یابند (اوانز23،۱۳۸۴، ص۵۱).
کتابخانه‌ها سازمان‌هایی خدماتی هستند که رسالت اصلی آن‌ها پیوند جامعه با دانش و اطلاعات از طریق ارائه خدمات کارامد است (تفرشی و مولوی،۱۳۹۱، ص۲۰). در حال حاضر چنین به نظر می‌رسد که کتابخانه‌ها سازمان‌هایی جدا و مستقل هستند و برای دستیابی به اهداف خود بوجود آمده است. کتابخانه به منزله یک نهاد، بخش جدایی‌ناپذیر سازمان اجتماعی است که در درون آن عمل می‌کند. پا گرفتن و توسعه آن، زاییده نیازهای زندگی در پاسخ نیازهای به اجتماعی است. نقش اصلی آن به عنوان بخشی از سازمان اجتماعی، فراهم آوری و توسعه ابزاری است که به دستیابی آسان دانش می‌انجامد (موکهرجی،۱۳۸۸، ص۱۱). بنابراین، کتابداری مستقیماً مربوط به یک سازمان است، به طوری که محتوای کتابخانه باید به آسانی در دسترس و مدام در خط نیازهای زمانی و مکانی باشد (موکهرجی، ۱۳۸۸، ص۱۲).
یکی از ویژگی‌های یک کتابخانه که آن را از بسیاری از سازمان‌های دیگر متمایز می‌سازد غیرانتفاعی بودن آن است: مفاهیم مهمی در این واقعیت نهفته است، اما دو مفهوم که بیش‌ترین اهمیت را دارد عبارت است از: ۱) منابع مالی مورد استفاده برای اداره یک سازمان غیرانتفاعی معمولاً از تخصیص سالانه پول‌هایی حاصل می‌شود که از منابع خارج از سازمان تأمین می‌شود ۲) تصور می‌شود که اکثر سازمان‌های غیرانتفاعی بیشتر دولتی‌اند تا خصوصی و از این رو در برابر موشکافی‌های مردم آسیب‌پذیرند (اوانز24،۱۳۸۴، ص۱۴).
اگر چه کتابخانه از هدف مالی و انتفاعی مبراست، ولی به تشکیلات اداری و مالی که وسعت آن بر حسب وسعت سازمانی کتابخانه متفاوت است، نیاز دارد. تمام کتابخانه‌ها، چه به وسیله یک نفر اداره شوند یا دارای صدها کارمند باشند و پیشرفته‌ترین وسایل را نیز به‌کارگیرند، از به‌کارگیری اصول و تشکیلات اداری ناگریزند (علومی،۱۳۹۱، ص۴۴).
۲ – 10 نقش کتابخانه عمومی در توسعه
تفاوت کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای جهان سوم، نه به خاطر منابع طبیعی و نه به خاطر وسعت زیاد کشورهای توسعه‌یافته؛ بلکه به خاطر غنی بودن این کشورها به لحاظ اطلاعات و دانش است. چرا که از زمانی که دانش به نیروی کارسازی برای توسعه اجتماعی تبدیل شده است، توجه جامعه به اطلاعات و دانش، در حال افزایش است و تقاضای افراد برای کسب و استفاده از اطلاعات و دانش، مرحله به مرحله در حال افزایش است (وانگ25،۱۹۹۹).
در سالهای اخیر، جامعه شبکه‌ای به عنوان نوعی ساختار اجتماعی به ظهور رسیده است. این عامل به صورت عمیقی تعامل‌ها و روابط اجتماعی را در زندگی واقعی تحت تأثیر قرار می‌دهد. افراد در مواجه با پیشرفت‌های صورت گرفته فردی و حرفه‌ای در این ساختار اجتماعی، باید با جریان‌های اطلاعاتی، اهداف و خدمات بسیار زیادی که از سوی بافت‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی ارائه می‌شود، سر و کار داشته باشند (قیم26،۱۳۹۰، ص۵۰).
امروزه کتابخانه‌ها را مرکز اطلاعات می‌نامند، بنابراین توجه به کتابخانه‌ها، به عنوان اصلیترین عامل توسعه، امری ضروری است. کتابخانه عمومی را وسیله و ابزاری برای خدمت به اجتماع می‌دانند. پیشرفت شهروندان از طریق مطالعه، آن گونه که نقش مهم‌تری در جامعه به عهده گیرند، هدف و انگیزه اساسی برپایی کتابخانه‌ها بوده است (ریاحی،۱۳۷۴، ص۹۸).
مطالعه و میزان استفاده از کتابخانه رابطه مستقیمی با توسعه دارد. به طوری که سرانه مطالعه در کشورهای پیشرفته مانند آلمان، ژاپن، فرانسه و…بیش از یک ساعت است. می‌دانیم که اطلاعات در عصر حاضر ابزار اقتدار و یکی از عناصر بنیادی توسعه است. بشر امروزی در تمامی عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و علمی به اطلاعات متکی است. همه سطوح جامعه نیز، نیازمند اطلاعات می‌باشند (سالاری،۱۳۸۱، ص۱۷). توسعه و شکوفایی زمانی میسر می‌شود که اطلاعات در جامعه بدون هیچ مانع و محدودیتی در جریان باشد.
بنابراین لازم است که کتابخانه‌های عمومی موانع پیش روی کاربران در ارائه
