. در مجموعه کتابخانه‌های تخصصی منحصراً منابع اطلاعاتی سازمان مطبوع گردآوری می‌شود (سینایی،۱۳۷۸، ص۹). کتابخانه‌های تخصصی بر حسب سیاست‌ها، روش‌ها و مجموعه‌های مختلفی که دارند به چند نوع تقسیم می‌شوند، مانند کتابخانه‌های شرکت‌های صنعتی، کتابخانه‌های دولتی و سازمان‌های وابسته، کتابخانه‌های انجمن‌های حرفه‌ای مانند وکلا، مؤسسات پژوهشی مستقل، کتابخانه‌های مؤسسات بازرگانی و امثال آن (محسنی، ۱۳۸۶، ص۶۵).
۲ – 3 – ۴ کتابخانه ملی
در هر کشوری، کتابخانه ملی کتابخانه مادر است و در تمامیت خود، آیینه تمام‌نمای فرهنگ معنوی هر قوم و ملتی به شمار می رود (معماری مختار،۱۳۸۲، ص۳۳). لذا این کتابخانه موظف است:
از آنچه که در کشور چاپ می‌شود حداقل یک نسخه نگهداری کند؛
آثاری که درباره کشور متبوع خود، در خارج از آن نوشته و چاپ می‌شود گردآوری نماید؛
نسخه‌های خطی را حفظ و نگهداری کند؛
برای آگاهی رسانی عموم اقدام به نشرکتابشناسی ملی در کشور نماید (عمادخراسانی،۱۳۹۲، ص۱۷).
همچنین کتابخانه ملی به عنوان سازمان مرکزی، باید بر فعالیت‌های تمامی کتابخانه‌های کشور نظارت داشته و تمامی تلاش‌های کتابخانه‌ای را در راستای ارتقای آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی، علمی و… هماهنگ سازد.
۲ – 3 – ۵ کتابخانه عمومی
تعاریف مختلفی از کتابخانه‌های عمومی توسط سازمان‌ها و صاحب‌نظران ارائه شده است. این‌گونه کتابخانه باید برای همه افراد یک جامعه به صورت رایگان و به طور مساوی قابل استفاده باشد (ابرامی،۱۳۸۶، ص۱۸۴). کتابخانه‌ای که مخاطبان آن عموم مردم هستند (گالیلو9،۲۰۰۷). کتابخانه‌هایی که توسط مالیات مردم ایجاد می‌شوند و به همه افراد خود خدمت می‌کنند (کتابخانه اوکلاهاما10،۲۰۰۷). کتابخانه عمومی، دانش، اطلاعات و آثار تخیلی را با استفاده از یک رشته منابع و خدمات تهیه می‌کند و به صورتی برابر و یکسان صرف‌نظر از نژاد، سن، مذهب، زبان، وضع اقتصادی و وضعیت شغلی و درجات تحصیلی و سواد، در دسترس مردم قرار می‌دهد (جیل11،۱۳۸۶، ص۱۸). کتابخانه عمومی نهادی است که تحت قوانین ایالتی برای خدمت به تمامی جامعه تأسیس شده است (انجمن کتابداران آمریکا12). جایی که در آن انواع مواد ادبی، هنری مانند کتاب، نشریات، مقالات، بروشور، روزنامه و مواد الکترونیکی برای امانت و مطالعه نگهداری می‌شود (فری دیکشنری13،1393).
با توجه به این تعاریف، می‌توان گفت که کتابخانه عمومی به لحاظ مدیریتی، کتابخانه‌ای است که زیر نظر دولت اداره می‌شود ولی تمامی افراد و سازمان‌ها می‌توانند در مدیریت آن نقش داشته باشند؛ و به لحاظ ارائه خدمات، منابع کتابخانه عمومی می‌بایست بدون هیچ محدودیتی و به صورت کاملاً رایگان در اختیار تمامی اعضای جامعه قرار بگیرد.
۲ – 4 تاریخچه کتابخانه‌های عمومی
۲ – 4 – ۱ تاریخچه کتابخانه‌های عمومی در جهان
سابقه دسترسی همگانی و عمومی به کتابخانه‌ها به قبل از قرن نوزدهم بر می‌گردد. در مشرق زمین و تمدن اسلامی با شکل‌گیری کتابخانه‌هایی که وقف عام بودند به نوعی دسترسی عمومی به کتابخانه‌ها ممکن شد (مزینانی،۱۳۸۲). کتابخانه عمومی به مفهوم واقعی آن در قرن نوزدهم و بیستم رشد کرد و اساساً به دوران کتاب چاپی، ظهور دموکراسی و گسترش تعلیمات عمومی تعلق دارد. چنانچه کنیون14 می‌گوید: «از اوایل قرن نوزدهم کتابخانه‌های خصوصی به طور روزافزونی تحت تأثیر کتابخانه‌های عمومی قرار گرفتند که به طور مداوم آن‌ها را جذب کردند و هرگز خللی در این قدرت پیدا نشد». او قرن نوزدهم را دوران رشد نوع جدیدی از کتابخانه، یعنی کتابخانه عمومی که هزینه آن از بودجه عمومی تأمین می‌شد، توصیف می‌کند. در انگلستان در نتیجه تلاش‌های پیگیر ویلیام اوارت15 و ادوارد ادواردز16 سرانجام در سال ۱۸۵۰ قانونی برای تأسیس، نگهداری و اداره کتابخانه‌های عمومی برای مردم بریتانیا تصویب شد.
نخستین کتابخانه عمومی لندن در سال ۱۸۷۵تأسیس شد. رشد کتابخانه‌های عمومی در سایر کشورهای اروپا، به جز کشورهای اسکاندیناوی روی‌هم‌رفته کندتر بود. همچنین تأسیس کتابخانه‌های عمومی در ایالات‌متحده و کانادا با شکوفایی زیادی همراه بود. (تامپسون17،۱۳۶۶). به طوری که در سال ۱۸۵۲، بوستون اولین اجتماع بزرگ برای ایجاد یک کتابخانه عمومی بود. (جانسون18، ۱۳۸۹، ص۲۹).
۲ – 4 – ۲ تاریخچه کتابخانه‌های عمومی در ایران
کتابخانه‌های عمومی، به مفهوم امروزی آن‌ها چهار دهه است که در ایران بوجود آمده است. شاید بتوان کتابخانه‌های مدارس دینی، ربع‌ها، نظامیه‌ها و مساجد را که بیشتر کتب آن‌ها وقف عام بود را نوعی کتابخانه عمومی و نیمه عمومی در تاریخ ایران محسوب کرد (مزینانی،۱۳۸۲، ص۱۹۳). در واقع، با وقف که سنت پسندیده‌ای در اسلام محسوب می‌شود، باعث شده بود که قرن‌ها پیش از آنکه در کشورهایی مثل انگلیس، آمریکا، ایتالیا و…کتابخانه‌های عمومی بوجود بیایند، در ایران ما شاهد کتابخانه‌های عمومی باشیم.
اولین کتابخانه عمومی ایران در سال ۱۳۴۰ و در پارکشهر تهران افتتاح شد. در دهه چهل به تدریج تعداد کتابخانه‌های عمومی، به ویژه در پارکهای تهران و شهرهای بزرگ ایران افزایش یافت (مزینانی،۱۳۸۲، ص۱۹۳). در ۲۹ دی‌ماه ۱۳۴۴، قانون تصویب کتابخانه‌های عمومی در شهرها به تصویب رسید که به موجب آن‌ها، شهرداری‌ها مکلف شدند هر سال قبل از تقسیم اعتبارات شهرداری،۵/۱ درصد کل درآمد خود را برای تأسیس کتابخانه‌های عمومی و خرید کتاب و اداره کتابخانه در هر شهر اختصاص دهند. بدین منظور، در هر شهر انجمن کتابخانه تشکیل گردید و اداره این انجمن‌ها به هيأتی به نام هيأتامنای کتابخانه‌های عمومی کشور واگذار شد. در سال ۱۳۵۲ پرداخت ۵/۱ درصد درآمد شهرداری‌ها به انجمن کتابخانه‌های عمومی لغو گردید. پس از آن، اعتبار مورد نیاز کتابخانه‌های عمومی کشور به وسیله وزارت فرهنگ و هنر تأمین می‌گردید، البته حق عضویت و کمک‌های مردمی را هيأتامناء در برخی موارد به مصرف می‌رسانید و از آن طریق نیروی انسانی مورد نیاز را تأمین می‌کرد (میرحسینی و باب‌الحوائجی، ۱۳۷۵، ص۳۴).
با برداشته شدن تکلیف یادشده از دوش شهرداری‌ها، دست متولیان امور کتابخانه‌ها برای ایجاد حرکت‌های بنیادین بسته شد. از این رو با واگذاری مسئولیت تأمین هزینه‌ها به دولت و نیز با توجه به شرایط حاکم و تحولات حادث‌شده در جامعه و جنگ تحمیلی، حرکت چشمگیری در عرصه کتابخانه‌های عمومی رخ نداد و این مجموعه در پایان دهه اول انقلاب اسلامی به عنوان اداره کل کتابخانه‌های عمومی ادامه فعالیت داد.
با ورود به دهه دوم پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به صورت مشخص از سال ۱۳۶۸، هیأتامناء مجدداً فعالیت خود را آغاز کرد. در این برهه، رشد کمی و ساخت‌وساز کتابخانه‌ها را شاهد هستیم به گونه‌ای که تعداد کتابخانه‌های عمومی از ۵۱۱ باب در این سال به ۱۵۸۴ باب در سال ۱۳۸۳ و در نهایت به ۱۷۶۳ باب تا پایان سال ۸۸ رسید. در حال حاضر بیش از ۸۳۱۲۸۰ مترمربع فضای کتابخانه‌های عمومی در کشورمان وجود دارد. به هر حال تنگناهای مربوط به منابع مالی محدود، فقدان مجوز جذب نیروی انسانی، وجود کتابخانه‌های غیر مصوب به دلیل منع گسترش تشکیلات و مدیریت غیر منسجم بر این مجموعه‌ها، لزوم ارائه لایحه جدید را از سوی دولت به مجلس مسلم ساخت و به لطف خداوند و تصمیم مجلس محترم شورای اسلامی قانون «تأسیس و نحوه اداره کتابخانه های عمومی» در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ ۱۷/۱۲/۸۲ مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۲۵/۱۲/۸۲ به تأیید شورای نگهبان رسید و کتابخانه‌های عمومی به «نهاد غیر دولتی» تبدیل شد (اداره کل کتابخانه‌های عمومی خوزستان،1393).
۲ – 4 – ۳ تاریخچه کتابخانه‌های عمومی در استان همدان
اولین کتابخانه عمومی استان همدان، در سال ۱۳۴۳ به بهره‌برداری رسید. پس از آن به تدریج تعداد کتابخانه‌های عمومی افزایش یافت. تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، کتابخانه‌های عمومی در استان همدان به تعداد ۹باب می‌رسید که زیر نظر شهرداری و اداره فرهنگ و هنر به وظایف خود عمل می‌نمود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کتابخانه‌های عمومی استان همدان زیر نظر اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی همدان قرار گرفت. اداره فرهنگ و ارشاد در آن زمان دارای دو معاونت اداری _ مالی و معاونت فرهنگی و هنری بود که هر معاونت شامل چندین اداره مستقل می‌شد و امور کتابخانه‌ها زیرمجموعه اداره امور فرهنگی، مطبوعات و تبلیغات تحت معاونت فرهنگی هنری قرار گرفت که تنها با یک نیرو اداره می‌شد. بعد از مدتی کتابخانه‌های عمومی با عنوان «معاونت امور کتابخانه ها» به صورت مستقل انجام وظیفه می‌نمود تا اینکه قانون نهاد کتابخانه‌ها به تصویب رسید و در سال ۱۳۸۴ به طور جدی به عنوان «اداره کتابخانه های استان همدان» به زیرمجموعه نهاد تبدیل گردید.
در ابتدا، مدیریت اداره کتابخانه‌های عمومی استان همدان به عهده آقای احسان قنبری و پس از آن، آقای فاضل عبادی مدیریت این اداره کل را بر عهده گرفت. هم اکنون مدیریت اداره کتابخانه‌های عمومی استان همدان با آقای ارشاد استعدادی می‌باشد. ساختمان اداری اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان همدان تا قبل از اتمام پروژه کتابخانه مرکزی در مجتمع ابن‌سینای اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی همدان مستقر بود و پس از افتتاح کتابخانه مرکزی امام رضاعلیه الاسلام با زیربنای ۸۵۰۰ مترمربع در سال ۱۳۸۷ به کتابخانه مذکور انتقال یافت.
در حال حاضر (ابتدای سال ۱۳۹۳) ۷۲ باب کتابخانه عمومی نهادی می‌باشد و ۱۲باب کتابخانه مشارکتی و یک باب کتابخانه مستقل (در نهاوند) با جمع زیربنای ۳۷۲۳۰ مترمربع؛ یعنی سرانه زیربنا به ازای هر صد نفر 12/۲ مترمربع در استان همدان فعال و در حال خدمات‌دهی به مراجعین است که به تفکیک شهرستان‌ها عبارتاند از:
1) همدان: ۱۶ باب نهادی (با زیربنای ۱۵۳۲۰ مترمربع) – ۶ باب مشارکتی (با زیربنای ۹۸۲ مترمربع)
2) ملایر: ۱۶ باب نهادی (با زیربنای ۴۵۹۷ مترمربع) – 1 باب مشارکتی (با زیربنای ۱۵۰ مترمربع)
3) نهاوند: ۷باب نهادی (با زیربنای ۳۱۰۰ مترمربع) – ۱ باب مستقل (با زیربنای ۳۰۰ مترمربع) – ۱ باب مشارکتی (با زیربنای ۱۰۰مترمربع)
4) تویسرکان: ۵باب نهادی (با زیربنای ۲۹۴۱ مترمربع)
5) اسدآباد:۳باب نهادی (با زیربنای ۶۳۶ مترمربع)
6) کبودرآهنگ: 6 باب نهادی (با زیربنای ۲۰۴۱ مترمربع) -۲ باب مشارکتی (با زیربنای ۵۹۰ مترمربع)
7) بهار: ۸ باب نهادی (با زیربنای ۳۱۱۸ مترمربع)
8) رزن: 7 باب نهادی (با زیربنای ۲۵۴۰ مترمربع) – ۱ باب مشارکتی (با زیربنای ۲۰۰ مترمربع)
9) فامنین۱باب (با زیربنای ۴۰۰ مترمربع) (اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان همدان،۱۳۹۱).
2 – 5 هدف کتابخانه‌های عمومی
رانگاناتان19 عقیده داشت پیشرفت‌های اجتماعی و خدمات کتابداری چون حلقه‌های زنجیر به یکدیگر وابسته‌اند. به عقیده دانشمندان دیگر نیز، اهداف کتابخانه‌ها مستقیماً به اهداف و نیاز جامعه بستگی دارد (علومی،۱۳۹۱، ص۲). کتابخانه‌های عمومی برای رسیدن به اهداف مورد نظر خود، باید به نیازسنجی از جامعه‌ای که می‌خواهند به آن خدمات اطلاعاتی ارائه کنند، بپردازند. چرا که همان طوری که برندسون20(۱۳۹۱) اظهار می‌دارد: ذهن خود را به این محدود نکنید که آیا این جزء وظایف کتابخانه هست یا نه؟ به گونه‌ای دیگر فکر کنید و از خودتان بپرسید که آیا چیزی هست که در حال حاضر جامعه و شهروندان به آن نیاز دارند. چرا که کتابخانه به منزله نهادی اجتماعی که در متن جامعه کار می‌کند، مقام والایی دارد و عمدتاً در این متن نیازهای آن مورد تحلیل قرار می‌گیرد (موکهرجی21، ۱۳۸۸).
همان طوری که در چشم‌انداز ایران ۱۴۰۴ آمده است: «نهاد کتابخانه های عمومی کشور با امید به عنایات الهی و تلاش برنامه ریزی شده در سال1404 نهادی است: فرهنگی، با هویت اسلامی- ایرانی، نافذ و اثرگذار بر جامعه، دارای کارکردهای آگاهی بخشی، اطلاع رسانی، آموزشی و ارشادی، زمینه ساز ارتقای مطالعهی مفید، دارای نیروی انسانی متعهد، متخصص و آموزش دیده، با حفظ جایگاه اول کشور در منطقه و موفق در رساندن کشور در زمره
