شود (عازم، ۱۳۸۶، ص۴۱).
از آنجائیکه کتابخانه‌های عمومی، مراکزی هستند که باید در دسترس تمامی افراد و اقشار جامعه قرار گیرند، تعیین مکانی که کتابخانه عمومی در آن واقع شود بسیار مهم است. پژوهش‌ها نشان داده است که مکان، عاملی مهم برای کاربران می‌باشد و مکان مناسب باعث افزایش میزان استفاده از کتابخانه خواهد شد (دهداری راد و دیده گاه، ۱۳۸۸، ص۱۷۲).
با توجه به اینکه تمامی کتابخانه‌ها و به طور ویژه، کتابخانه‌های عمومی با جامعه پیوندی ناگسستنی دارند، باید به لحاظ موقعیت مکانی، در جایی مستقر باشند که اعضای جامعه به وضوح قادر به شناسایی کتابخانه باشند و به لحاظ مسافت نیز فاصله اعضای جامعه با کتابخانه، آن‌قدر طولانی نباشد که دسترسی به کتابخانه زمان بر و با مشکلاتی همراه باشد.
۲ – 17 مدیریت کتابخانه
تعاریف مختلفی از مدیریت ارائه شده است که برخی از آن‌ها به شرح ذیل است:
مدیریت عبارت است از هماهنگ کردن منابع انسانی و مادی برای نیل به هدف؛
مدیریت را می‌توان علم و هنر متشکل و هماهنگ کردن، رهبری و کنترل فعالیت‌های دسته‌جمعی برای نیل به هدف‌های مطلوب با حداکثر کارایی تعریف کرد؛
مدیریت فرایندی است که به وسیله آن کوشش‌های فردی و گروهی به منظور نیل به هدف مشترک هماهنگ می‌شود (جاسبی،۱۳۸۴)
می‌توان گفت که مدیریت در سیستم اداری رکن اساسی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود و تنها در این صورت است که نظام اداری به یک نیروی مولد، مبدل خواهد شد (علومی،۱۳۹۲، ص۳). با مدیریت صحیح و اثربخش است که یک سازمان می‌تواند به حفظ مشتریان و بقای خود ادامه بدهد.
کتابخانه‌ها نیز همچون سایر سازمان‌ها می‌بایست دارای نظم سازمانی و رهبری برای نظارت بر کتابخانه باشند. البته مدیران کتابخانه‌ها با شرایط دشواری نسبت به سایر سازمان‌ها مواجه هستند و آن متمایز بودن نقش و وظیفه کتابخانه‌ها نسبت به سایر نهادهای اجتماعی است (ریاحی نیا،۱۳۸۹، ص۵۶).
مراجعان به کتابخانه‌های عمومی از هر قشر و فرهنگی هستند، مدیریت در این نوع کتابخانه‌ها با مشکلات خاصی روبروست و فعالیت‌های خاص خود را می‌طلبد. نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی باید با توجه به تنوع کاربران و شرایط خاص هر منطقه اعمال شود و از قوانین خشک و دست و پاگیری که مخاطب را از کتابخانه دور می‌سازد و کتابخانه را به محیطی سرد و بی‌روح تبدیل می‌کند، جدا خودداری نمود.
۲ – 17– ۱ میزان امانت کتاب
تمامی اعضای کتابخانه‌های عمومی کشور، تنها می‌توانند پنج کتاب را به امانت بگیرند. این افراد چه محقق باشند و چه محصل فرقی ندارد، فقط و فقط پنج کتاب می‌توانند به امانت ببرند. اگر چه کتابخانه به عنوان یک سازمان، دارای تشکیلات و قوانین خاص خود می‌باشد ولی همان طوری که علومی (۱۳۹۲) می‌گوید: «برنامه ریزی در کتابخانه های مختلف می بایست منطبق با ویژگی های خدماتی و تخصصی و بخصوص در نظر گرفتن امکانات موضعی باشد». ممکن است برای یک مراجعه‌کننده، پنج کتاب زیاد باشد ولی محققی که روزانه باید چندین منبع را مطالعه کند، این تعداد کتاب امانتی برای او بسیار کم می‌باشد.
۲ – 17– 2 تعداد روزهای امانت کتاب
تعداد روزهایی که یک منبع به امانت داده می‌شود می‌تواند به عنوان مانعی بر سر راه مراجعان کتابخانه‌های عمومی باشد. یک محقق ممکن است برای پژوهشی که انجام می‌دهد به طور همزمان از چندین کتابخانه، کتاب به امانت بگیرد. با توجه به تعداد روزهایی که تمامی اعضای کتابخانه می‌توانند یک کتاب را به امانت ببرند ۱4روز می‌باشد، ممکن است محقق مورد نظر به دلیل کوتاهی زمان امانت، از امانت گرفتن کتاب منصرف شود و یا اینکه، فردی اهل مطالعه می‌خواهد به یک مسافرت سه ماهه برود، با توجه به محدودیت زمان در امانت گرفتن کتابها، این فرد از امانت گرفتن کتاب منصرف خواهد شد.
2 – 17– 3 ساعات باز بودن کتابخانه
از آنجایی که کتابخانه‌های عمومی تسهیلات و خدمات خود را بدون تبعیض به طیف گسترده‌ای از افراد و گروه‌های جامعه (کودکان، بزرگ‌سالان، جوانان، کهن‌سالان، افراد بومی و غیربومی منطقه) ارائه می‌دهند و اکثر این گروه‌ها در ساعات مشخصی از روز درگیر کارهای اداری و جاری زندگی هستند، تغییر در ساعات ارائه خدمات کتابخانه‌ها، امری ضروری به نظر می رسد(رحیمی،۱۳۹۱، ص۱۹۴). با توجه به اینکه تمامی افراد جامعه، اعضای کتابخانه‌های عمومی محسوب می‌شوند و دیگر اینکه، ممکن است برخی از این افراد تمامی ساعات روز خود را در محل کار خود و یا دیگر امور زندگی صرف کنند؛ بنابراین، این افراد از مراجعه به کتابخانه عمومی محروم شده و نخواهند توانست به اطلاعات مورد نظر خود دست یابند.
این فرض رایج است که کتابخانه‌های عمومی در اصل به عنوان نهادهای «طبقه کارگر45» بنا شد و در مراکز بزرگ شهری مانند منچستر46 و لیدز47 که در آن زمان فقیرنشین بودند اقدام به ایجاد کتابخانه‌های زنجیره‌ای شد (پیتمن و وینسنت،1393). بنابراین، اگر کتابخانه‌های عمومی نتوانند به طبقه کارگر که معمولاً در ساعاتی که کتابخانه به ارائه خدمات می‌پردازد، در کار مشغول‌اند؛ خدمات ارائه دهد، به هدف اولیه خود که همانا ارائه خدمات به طبقه کارگر بوده است، دست نخواهند یافت.
عواملی که بر میزان ساعات باز بودن کتابخانه اثر می‌گذارد عبارت است از:
ماهیت جامعه، مثل کهولت، جوانی، خانوارهای جوان؛
میزان نزدیکی کتابخانه به دیگر مراکز تسهیلات اجتماعی، مثل مؤسسات آموزشی، فروشگاه‌ها، مراکز کار و پیشه و حمل‌ونقل عمومی و ساعات کار آن‌ها؛
میزان نزدیکی کتابخانه به کتابخانه‌های دولتی همسایه و ساعات باز بودن آن‌ها؛
تغییرات جمعیتی جامعه، مثل نوسانات فصلی؛
احتمال استفاده در تعطیلی‌های صبح، بعدازظهر و شب؛
مشابهت ساعات کار کتابخانه با مرکز خریدی که کتابخانه در آنجا واقع شده است؛
شرایط محلی مثل روزهای حراج و روزهای مربوط به معاینات زمانبندی شدهی کلینیکی/ پزشکی (شورای کتابخانه‌های کوئیزلند48)
۲ – 17– 4 شیفت کاری کتابخانه‌ها
بسیاری از کتابخانه‌های عمومی کشور در ارائه خدمات خود به آقایان و خانم‌ها، به صورت شیفتی عمل می‌کنند. تعدادی از کتابخانه‌ها، شیفتهای صبح به ارائه خدمات خود به خانم‌ها می‌پردازند و در نوبت بعدازظهر به آقایان خدمات ارائه می‌دهند و یا عکس این قضیه. با توجه به اینکه بیشتر مراجعان کتابخانه‌های عمومی دانش‌آموزان و دانشجویان می‌باشند و حداقل نیمی از روز را (صبح یا بعدازظهر) در مدرسه و دانشگاه بسر می‌برند؛ ممکن است که در بسیاری از مواقع به دلیل تداخل شیفتها، قادر به استفاده از امکانات کتابخانه نباشند.
۲ – 17– 5 جریمه‌های دیرکرد منابع
امروزه تمامی سازمان‌ها بر سر این رقابت می‌کنند که مشتریان خود را حفظ و سایر اعضای جامعه را نیز به مشتریان خود اضافه نمایند. دریافت جریمه نیز بحثی است که حفظ مشتری و جذب مشتریان جدید را با چالش روبرو کرده است. بحث‌های زیادی درباره دریافت و یا عدم دریافت جریمه و نحوه دریافت جریمه بین صاحبنظران مختلف شده است. برخی مانند اسمیت49 اعتقاددارند که مشتریان در قبال جریمه‌هایی که به آن‌ها تحمیل می‌شود واکنش نشان می‌دهند و حتی علیه آن‌ها شکایت می‌کنند. برخی نیز اعتقاددارند که عده‌ای از مشتریان در صورت جریمه شدن، وِجه ای منفی از سازمان در بین سایر مشتریان بوجود می‌آورند. تعدادی از صاحبنظران نیز بر این عقیده‌اند که دریافت جریمه باعث کسب درآمد و بقای سازمان‌ها می‌شود (ملاحسینی، جبارزاده کرباسی وکولک، ۱۳۹۰، ص۱۳۰).
ما در اینجا با کتابخانه عمومی سر و کارداریم که یک سازمان غیر انتفاهی است و کاربران آن نیز از هر قشری می‌باشند. ممکن است حتی یک جریمه ناچیز، باعث شود که کاربری به کتابخانه مراجعه نکند. چنانچه یکی از اعضای کتابخانه در این‌باره گفته است: «من به مدت پنج سال از کتابخانه استفاده نمی کردم، چون فکر می کرم جریمه شده ام. سرانجام جرأت کردم و به کتابخانه برگشتم، و دیدم که در این مدت هیچ جریمه ای نداشتم» (پیتمن و وینسنت،۱۳۹۲، ص۲۶۶). طبق رهنمودهای ایفلا/یونسکو دریافت جریمه دیرکرد منابع، گاهی اوقات برای تضمین اینکه منابع یا کتابها در جریان باشند و همه از آن استفاده کنند، ضروری است ولی جریمه نباید در سطحی باشد که مانع استفاده مردم از کتابخانه باشد (جیل50،۱۳۸۶، ص۳۸).
۲ – 17– ۶ عدم امانت کتب مرجع
طبق مجموعه دستورالعمل‌های اداره کتابخانه‌های عمومی (۱۳۹۰) منابع موجود در بخش مرجع، فقط مختص استفاده در داخل کتابخانه است و بیرون بردن آن ممنوع است. ولی گاهی ممکن است که مراجعه‌کننده‌ای بخواهد مدت زمان بیشتری را به مطالعه کتب مرجع بپردازد که با مطالعه کتب مرجع در داخل کتابخانه، نیازهای اطلاعاتی وی مرتفع نمی‌شود و یا اینکه محققی با توجه به مشغله‌ای که دارد، بخواهد کتب مرجع را به امانت برده و در خانه به مطالعه آن بپردازد که در این صورت، با توجه به سیاستی که نهاد کتابخانه‌های عمومی، مبنی بر امانت ندادن کتب مرجع در پیش گرفته است، نتواند از منابع بخش مرجع استفاده نماید.
۲ – 17- ۷ امکانات رفاهی
این مسئله که کتابخانه‌های عمومی کشور به لحاظ امکانات رفاهی، برای کاربران خود در سطح مطلوبی قرار ندارند، برای همگان کاملاً آشکار است. به طوری که بسیاری از کتابخانه‌ها فاقد ابتدایی‌ترین امکانات رفاهی، مانند آب‌سردکن می‌باشند. برای مثال، در بسیاری از کتابخانه‌ها حتی جای پارک برای یک ماشین هم وجود ندارد. در این صورت کاربری که می‌خواهد ماشین خود را در محوطه کتابخانه پارک نماید، در صورتی که جای مناسبی نیابد، قطعاً از رفتن به کتابخانه منصرف خواهد شد.
۲ – 18 خدماتی که کتابخانه ارائه می‌دهد
۲ – 18 – ۱ اینترنت
امروزه کتابخانه‌ها را مرکز اطلاعات می‌نامند و اطلاعات مانند گذشته، فقط به طور انحصاری در قالب کتاب و مجله ارائه نمی‌شود. در واقع حجم وسیعی از اطلاعات، در شکل‌های الکترونیکی مانند سی دی، دی وی دی، اسلاید و… ارائه می‌گردد. بنابراین، اگر کتابخانه‌های عمومی، چنانچه امروزه شاهد آن می‌باشیم، تمرکز خود را فقط بر روی کتاب و منابع چاپی معطوف کرده و یا اینکه حداقل بیشتر توجه خود را به منابع چاپی معطوف نمایند؛ کاربران نسل امروز را از دست خواهند داد. چنانچه برندسون51 (۱۳۹۱) می‌گوید: «خطر تهدید کتابخانه های عمومی زمانی احساس می شود که به محیط در حال تغییر خود نگاه می کنیم، محیطی که در آن حجم زیادی از اطلاعات از طریق شبکه در دسترس است و مردم می توانند موسیقی، فیلم و حتی کتابها را از اینترنت بارگذاری کنند».
آیا هنوز هم به کتابخانه نیاز داریم؟ درحالی‌که همه اطلاعات از طریق شبکه در دسترس است و می‌توانیم موسیقی، فیلم و حتی کتابها را از اینترنت بارگیری کنیم؟(برندسون،۱۳۹۱، ص۱۲). بسیاری از افراد با این گمان که با وجود اینترنت، دیگر از رفتن به کتابخانه و راهنمایی‌های کتابدار بی‌نیاز شده‌اند؛ به جستجوی اطلاعات خود از طریق اینترنت می‌پردازند. به احتمال فراوان، این افراد یا اطلاعات مورد نظر خود را نمی‌یابند و یا اینکه آنچه را که می‌یابند، کافی نمی‌باشد و به ناچار و یا ندانسته آنچه را که یافته‌اند کافی دانسته و به آن بسنده می‌کنند. همان طوری که کتس52(۱۳91) می‌گوید: «اینترنت مانند مغازه سمساری است». این گفته کتس به این معنا است که در اینترنت همه چیز یافت می‌شود، ولی همه نمی‌توانند آنچه که لازم دارند را در اینترنت بیابند. بنابراین لازم است که افراد با مراجعه به کتابخانه و استفاده از راهنمایی‌های کتابدار متخصص، به صورت دقیق و در کوتاه‌ترین زمان، به اطلاعات مورد نیاز خود دست یابند.
بسیاری دیگر ممکن است به دلیل اینکه استفاده از اینترنت در کتابخانه‌ها نیاز به پرداخت هزینه دارد به کتابخانه مراجعه نکنند. همان طوری که در صفحات قبل اشاره شد، تبلیغ یکی از کتابخانه‌ها این بود که «استفاده از اینترنت رایگان می باشد». در واقع اگر بپذیریم که کتابخانه‌ها را مرکز اطلاعات می‌نامند و این اطلاعات
