مي پذيرند. انسان از طريق روابط اجتماعي -فرهنگي به فضا، فرم و عملكرد و اهميت ميبخشد و سازماندهي فضا به نوبه خود به تغيير شكل اين روابط مي انجامد. بنابراين ساخت و طراحي فضاهاي شهري بر پروسه زندگي اجتماعي تأثير ميگذارد و ميبايست از نظر جسمي و رواني براي شهروندان كارايي داشته باشد (سيفايي، 1384). یک فضای شهری میتواند متناسب با نیازهای زمانی و مکانی افراد جامعه، خصلت مطلوب یا نامطلوب پیدا کند (Golany,1996:81). فضاهاي عمومي شهري يكي از مهمترين گونههاي فضاهاي شهري محسوب ميشود. فضاهاي عمومي فضاهايي هستند كه عموم شهروندان از هر قشر، سن، نژاد و صنفي بدون هيچ گونه محدوديتي حق استفاده از آن را دارا هستند.
2-5- فعالیت در فضاهای عمومی
در زیر سه گروه از فعالیتهای انجام شده در فضاهای عمومی معرفی می شوند. در میان این سه گروه متمایز از فعالیتهای انسانی که شامل فعالیتهای ضروری9، فعالیتهای اختیاری10 و فعالیتهای اجتماعی11 هستند که فعالیتهای نوع دوم و سوم در کیفیت بخشی به شهر بسیار مهم اند.
در نواحی بی کیفیت شهری صرفاً می توان فعالیتهای ضروری را یافت. به عبارتی، مردم به کارهایی می پردازند که ناچار به انجام آنها هستند:
در نواحی شهری با کیفیت، نه فقط فعالیتهای ضروری (که در شرایط مناسبی انجام می گیرند)، بلکه بسیاری از فعالیتهای تفریحی و اجتماعی مورد علاقه مردم نیز صورت می گیرد. با وجود این، این فعالیتها زمانی اتفاق می افتند که شرایط مناسب باشد؛ یعنی شهر فضاهایی با کیفیت خوب و وسوسه انگیز، ارائه دهد. به همین دلیل است که شهر خوب را می توان با یک مهمانی خوب مقایسه کرد: مردم طولانی تر از آنچه واقعاً لازم است در آنجا میمانند، چرا که از حضور در آنجا لذت میبرند.
سه گونه از فعالیتهای عابران پیاده
2-5-1- فعالیتهای ضروری
آنچه که حتما باید انجام شود: رفتن به مدرسه، انتظار کشیدن برای اتوبوس و رفتن به محل کار، کوتاه آنکه، این نوع فعالیتها بدعوت توجه به کیفیت محیط کالبدی اتفاق میافتند، زیرا مردم ناچار به انجام آنهایند. یک شهر خوب برای بسیاری از فعالیتهای ضروری شرایط مناسبی فراهم میآورد و در طی زمان این فعالیتها را حفظ و تقویت میکند.
2-5-2- فعالیتهای اختیاری (فراغت شهری)
مجموعه فعالیتهایی که به هنگام وجود شرایط اقلیمی، جذابیت و دعوت کنندگی محیط پیرامون، به وقوع میپیوندد. این گونه فعالیتها نسبت به کیفیت حساساند و تنها در شرایطی رخ می دهند که کیفیت محیطی مطلوب باشد. ویژگی بارز شهر خوب، وجود فعالیتهای اختیاری بسیار است. مردمی که به چنین شهری میآیند، مکانهایی را جذاب مییابند و مدت طولانیتری در آنجا اقامت میکنند. یک شهر بی نظیر و جذاب را می توان از میزان استفاده مردم شهر از فضاهای عمومی برای گذران اوقات فراغت شناخت.
2-5-3- فعالیتهای اجتماعی
این فعالیتها زمانی اتفاق می افتد که مردم در فضای همسانی تردد کنند. مواردی همچون تماشا کردن، گفت و شنود، تجربه مواجهه با دیگران و مشارکت فعال یا غیر فعال را شامل میشود. یک شهر خوب، طیف گسترده ای از فعالیتهای اختیاری را عرضه میکند و از آنا که مردم بسیاری در شهرها حاضر هستند، افراد زیادی برای تجربه کردن، تماشا کردن و صحبت کردن وجود دارند. در نتیجه شهر، به شهری سرزنده و فوق العاده تبدیل می شود: شهری برای مردم (یان گل، 1389: 5-4).
جدول (2-3): فضاهای عمومی- نیازهای کیفی
محافظت
آسایش
لذت
محافظت در برابر رفت و آمد و تصادفات
امکاناتی برای قدم زدن (فضای کافی برای راحت قدم زدن، عدم وجود موانع فیزیکی و دسترسی خوب به نقاط کلیدی)
امکاناتی برای دیدن (مشاهده فواصل دور، چشم اندازهای بدون مزحمت بصری، مناظر لپذیر، نورپردازی)
مقیاس (ابعاد بناها و فضاها در تناسب با ابعاد مهم انسانی مرتبط با حواس، حرکت، اندازه و عملکرد انسان)
محافظت در برابر جرایم و خشونتها (ایمنی)
امکاناتی برای ایستادن و توقف (لبه هایی که برای توقف مناسب اند، تثبیت مکانهای توقف، نقاط تعریف شده برای توقف)
امکناتی برای گفت و شنود (سطح پایین اغتشاشات صوتی، چیدمان نیمکت ها طوری که ارتباط صوتی بین آنها برقرار شود)
امکاناتی برای لذت بردن از موقعیتهای مساعد آب و هوایی (آفتاب، سایه- گرمی، خنکی- وزش نسیم، تهویه)
محافظت در برابر شرایط بد آب و هوایی (باد، باران و برف، سرما، آفتاب و …)
امکاناتی برای نشستن (نیمکت و نشستنگاه)
امکاناتی برای بازی / اکتششاف/ فعالیت (دعوت کنندگی فضا برای فعالیت)
کیفیت زیبایی شناسی/ تجربه احساس مثبت ( طراحی خوب و توجه به جزئیات، چشم اندازها و دورنماها، درختان، گیاهان و آب)
(یان گل، 1389: 8).
2-6- صفات اصلی فضاهای شهری
2-6-1- زیبایی
برخی از متخصصین اصولاً فضایی را به عنوان فضای شهری میشناسند که در کالبد آن فضا تناسبات فضایی زیبایی شناسانه وجود داشته باشد. زیبایی بارزترین ویژگی یک فضای شهری مطلوبی است که همه اجزاء آن هنرمندانه خلق و کنار هم قرار گرفتهاند. علاوه بر عناصر و اجزاء انسان ساخت فضا، عناصر طبیعی به ویژه انواع گیاهان و آب از عواملی هستند که میتوانند زیبایی فضا را ارتقاء ببخشند و فضای ساخت را زیباتر نمایند.
2-6-2- جاذبه
به معنای وجود ویژگیهای در فضاست که به عنوان جاذب و مشوق مردم برای حضور در فضا ایفای نقش میکند. این ویژگیهای جاذب اعم از زیبایی، امکانات تفریح و سرگرمی، عملکردها و کاربری های پاسخگو به نیازهای مختلف انسان، مشارکت در فعالیتهای جمعی، ملاقاتهای دوستانه، تعاملات اجتماعی، بهرهمندی از طبیعت مناسب، گذران اوقات فراغت، دسترسی مناسب و امثالهم میباشند.
2-6-3- روزآمدی
فضاهای شهری باید به گونهای طراحی و ایجاد شوند و مورد بهرهبرداری قرار گیرند، که این فضاها از کهنگی و بی فایدهگی و ناکارآمدی مصون بمانند. در واقع، رعایت انعطاف پذیری و همچنین چند عملکردی بودن و قابلیت مورد استفاده بودن در زمانهای مختلف که اصول مهمی در طراحی فضاها هستند.
2-6-4- ایمنی و امنیت
احراز شرایط امن و ایمن، مطلوب فضا را افزایش داده و فضا را برای فعالیتهای عمومی فراهم میکند. امنیت مورد نظر، به امنیت فیزیولوژیکی منحصر نشده و جنبههای روانی و معنوی و فرهنگی آن که میتواند از سوی بسیاری موارد، از جمله کالاها و رفتارها و افراد و فرمها و تبلیغات و گروههای دیگر خدشهدار شوند نیز باید به جد مورد توجه قرار گیرند.
2-6-5- راحتی، آسایش و آرامش
فضای شهری وقتی مطلوب تلقی میشوند و مناسب زندگی جمعی و حیات اجتماعی هستند که بتوانند متضمن راحتی، آسایش و آرامش شهروندان باشند. بدون تأمین راحتی، آسایش و آرامش، فضای شهری امکان پذیرش مردم و ایفای نقش به عنوان فضای حیات اجتماعی را دارا نبوده و نخواهد توانست پذیرای مردم باشد.
2-6-6- دسترسی آسان
مراد اصلی این است که هر کس با هر وسیلهای اعم از وسیله نقلیه شخصی، حمل و نقل عمومی و حتی پیاده بخواهد به فضای شهری مراجعه کند مشکلی نداشته باشد. مثلاً ایستگاههای مناسب، تواتر تردد وسیله کارآمد، پارکینگ کافی، مسیر پیادهی ایمن و سرپناههای مناسب ضرورتهای دسترسی آسان و سهل و کارآمد هستند.
2-6-7- مقیاس انسانی
نکتهی اصلی در این زمینه این است که اگر به تواناییها و تناسبات فیزیولوژیک انسان توجه میشود، باید تواناییها و نیازها و ظرفیتها و غایتهای روانی و معنوی و فرهنگی انسان نیز به جد مورد توجه و ملاک عمل قرار گیرند. تا فضا بتواند بالاترین درجهی مطلوبیت را داشته باشند. برای نمونه، موضوعاتی چون تبلیغات، فرمها مورد استفاده، شدت صدا، رنگها، اثاثه شهری، نورپردازی، میزان آلودگیها و تناسبات زمینهها و عواملی هستند که میتوانند به عنوان جلوههای مختلف مقیاس انسانی مطرح شوند و رعایت آنها مطابق با ویژگیهای که هر فرهنگ جامعهای برای انسان تعریف میکند، مطلوبیت فضا را برای مردم آن فرهنگ و جامعه ارتقاء خواهد بخشید.
2-6-8- هویت
موضوع هویت به تناسب و نسبت رابطه انسان با خداوند جل و علا مربوط میشود. مولفههای هویتی در دو گروه اصلی شکل و محتوا قابل طبقهبندی هستند. در گروه اول (گروه بارزههای شکلی) میتوان از نشانه، اندازه، تعداد جمعیت، تمیزی، آلودگی، عملکرد، شلوغی، تاریخ و امثالهم نام برد. در گروه دوم (بارزههای محتوایی) هویت نیز موضوعاتی چون نمادها، معنی، تاریخ، فرهنگ مردم، عملکرد، رفتار، زیبایی، پاکی و از این قبیل قابل ذکر هستند.
2-6-9- پاسخگویی به نیازهای فرهنگی جامعه
این پاسخگویی زمانی میسر خواهد بود که انتظار افراد از فضا مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال، در گذشته فضاهای عمومی جهت انجام فعالیتهایی برای برپایی مراسم آئینی (ملی – مذهبی) و تجمعات خاص صورت میگرفته است و به این ترتیب فضاها و مکانها دارای صبغهای معنوی و روحانی بودند. این در حالی است که فضاهای عمومی امروز اکثراً به منظور تفریح، وقت گذرانی و شادمانیهای کاذب ایجاد میشوند. این موضوع، موضوع بنیادینی است که غفلت از آن تبعات منفی متعددی را برای جامعه در پی خواهد داشت. اصلیترین تبعات مغفول نهادن این موضوع دگرگونی و شبیه شدن بافت، سیما و سازمان فضایی شهرها به فضای بیگانه و همچنین تغییر در شیوه زیست میباشد. امروزه به دلایلی از قبیل به اسارت ماشین درآمدن انسان و به جهت تغییر در شیوهی زیست و در معماری و از همه مهمتر به دلیل تغییر نگرش به حیات و برای جوامعی به جهت تقلید از الگوهای غربی نوع فضای مورد نیاز، نوع تعریف از اوقات فراغت و گذران آن، و به طور کلی شیوهی زیست انسان تغیر نموده است. به عنوان مثال در گذشته خانه و طبیعت در ارتباط هم بودند و نیاز افراد به طبیعت را برطرف میکرد اما امروزه افراد نیاز به رفتن پارک دارند.
2-6-10- تقویت حس وحدت در جامعه
اصلی ترین عامل دوام و پایداری هر امت و جامعه و ملت و تمدنی وجود وحدت آحاد آنهاست. اهم موضوعاتی که میتوانند به عنوان تأثیرات فضای شهری بر ایجاد و تقویت حس وحدت در جامعه منجر شود عبارتند از:
احساس هویت جمعی، احساس تعلق به مکان و امکان تماس رو در رو بین افراد جامعه
– حضور انسان
حضور انسان یکی از معیارهای مطلوبیت فضاست.
– دلپذیری
دلپذیری که به همراه زیبایی و جاذبه و سایر ویژگیها میتواند ضمن دعوت مردم به حضور در فضا پاسخگویی نیازهای آنان نیز باشد. برای دلپذیری یک فضا ویژگیهایی وجود دارد، اصلیترین آنها که در واقع تعریفی برای دلپذیری است عبارت است از:
تطابق ویژگیهای ذهنی و عینی انسان در مورد فضا یا آن چیز است. به عبارت دیگر، میزان تطبیق انتظاراتی که هر کس از یک فضا دارد، با وضع موجود (به بیان دیگر پاسخگویی و تطبیق ویژگیهای فضا با انتظارات انسان) میزان دلپذیری فضا را تعیین خواهد کرد.
– پیاده مداری
موضوعی است که با ماهیت فضای شهری که حضور انسان را را طلب میکند و با تعاملات اجتماعی و برپایی آیینها و مراسم و زندگی جمعی رابطه دارد. هر شهری ویژگی خاص خود را دارد به همین دلیل به برخی از نکات بحث پیاده مداری اشاره میشود.
– یکی از بهترین حالتها آن است که عملکردهای پیرامون یک فضای شهری پیاده، مجموعهای از عملکردهای مورد نیاز و مورد مراجعهی مردم باشند.
– شبکه ای مرتبط و هماهنگ از فضاهای پیاده مدار میتواند به انحاء مختلف مطلوبیت محدودهی وسیعی از شهر را افزایش دهد.
– وجود خدمات متناسب و مورد نیاز مراجعین در حاشیه پیرامونی فضا.
اصل قرار دادن انسان (مراجعین) و نیازهای او، در مقابل اصل قرار دادن خواستههای صاحبان و مالکان عملکردهای مجاور فضای پیاده.
– ارتباط قرار دادن بین فضاهای شهری (فضاهای باز و عمومی) و فضاهای طبیعی (سواحل، مسیرهای دسترسی به جنگلها، کنارهها و کوهها) (موسوی، 1392، 171-157)
2-7- کیفیت فضاهای شهری
تاکنون معيارها و عوامل متفاوتي براي بررسي كيفيت فضاهاي شهري بيان گرديدهاند كه ميتوان آنها را در غالب شش دسته مؤلفه؛ كالبدي، ادراكي يا معنايي، مولفه اجتماعي، مولفه بصري، مولفه عملكردي و مولفه زماني بررسي نمودCarmona
