محیطی و حیات مدنی برخوردار هستند(کاشانی جو، 1393: 12). فضای عمومی و فضا برای عموم مفاهیمی متفاوتند. منظور از عمومی، جمهور یا جمع شهروندان با قابلیت تعامل و گفتمان اجتماعی است. بنابراین فضای شهری به عنوان سخت افزار زندگی اجتماعی و جنب و جوش شهری شرط لازم برای تمرین دموکراسی و تعامل سازنده بین شهروندان است (تیبالدز، 1383: 15).
فضای شهری جزئی است، لاینفک از ساخت اصلی شهر و از دو عنصر اساسی میدان و خیابان تشکیل می شود. فضای شهری به ترکیبی اطلاق می شود، که فعالیت ها، بناهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، اداری، تجاری و مانند آن وعناصر و اجزاء شهری به صورتی آراستۀ، هماهنگ و واجد نظم و بالطبع با ارزشهای بصری سازمان یافتۀ باشد (توسلی، 1379 :34). فضای شهری کلیه سازهای شهری از جمله خیابانها، ساختمان ها، میدان ها و آب نماها، پارک ها و سایر عناصر شهری است (بحرینی، 3:1378). فضاي شهري بخشي از فضاهاي باز و عمومي شهرها هستند که به عنوان تبلور ماهیت زندگي جمعي ميباشند، یعني جایي که شهروندان در آن حضور دارند. فضاي شهري صحنه ایست که داستان زندگي جمعي در آن گشوده ميشود. فضایي است که به همه مردم اجازه مي دهد که به آن دسترسي داشته باشند و در آن فعالیت کنند .فضاهاي شهري، مكانهايي هستند كه به عموم شهروندان تعلق داشته، منحصر به جنبه كالبدي و فيزيكي نبوده و درحقيقت با حضور انسان و فعاليت اوست كه معنا مي يابند( کاشانیجو،1389، 96). فضاهاي شهري عرصه اصلي زندگي و فعاليت مردم و مهمترين مكان براي نمايش دادن و اهميت بخشيدن به رويدادها و وقايع اجتماعي هستند (سلطاني و نامداريان، 126،1389). اين فضاها در هر سطح و عملكردي، بايد داراي ويژگيهايي باشند تا بتوانند نيازهاي استفادهكنندگان خود را تامين نموده و خواستههاي آنان را مرتفع گردانند. وجود آسايش، راحتي، تامين امنيت، رعايت استانداردهاي اقليمي در طراحي و نيز وجود خوانايي، سرزندگي و پويايي در فضاها و فراهم نمودن زمينه مشاركتهاي مردمي؛ به عنوان اصليترين ويژگيهايي هستند كه يك فضاي شهري در حالت ايده آل بايد داشته باشد. فضاي شهري ايدهآل فضايي است كه در آن عدالت شهروندي رعايت شده باشد و همه شهروندان، حتي اقشار آسيب پذير، بتوانند از اين فضا استفاده كنند. اگر يك فضاي عمومي بعد از گذشت سالها، همچنان به عنوان فضاي زنده شهر مطرح باشد و مردمان بارها به ديدارش بشتابند و از ديدار آن خاطرهايي به ياد ماندني و ويژه در ذهن ايشان شكل بگيرد، ميتوان گفت كه آن فضا به فضاي عمومي موفق تبديل شده است (پورجعفر و همكاران، 1389: 29).
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به استناد ماده 53 آیین نامه نحوه بررسی و تصویب طرحهای توسعه و عمران محلی، ناحیهای، منطقهای و ملی و مقررات شهرسازی و معماری کشور و در راستای وظایف محوله به وزارت مسکن و شهرسازی براساس ماده 30 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جلسه مورخ 7/5/1387 در ذیل ماده یک از فصل یکم (تعریف انواع طرحها) تعریف زیر را تحت عنوان «طراحی فضای شهری» تصویب و به انواع طرحها اضافه نمود:
بنابراين شرط اساسي براي اينكه يك فضاي عمومي فضاي شهري تلقي شود، اين است كه در آن تعامل و تقابل اجتماعي صورت گيرد (رفیعیان، 1381).
فضای شهری، فضای خالی بین ساختمان ها نیست، بلکه مفهومی است دربرگیرندهی محیط کالبدی، فعالیتها، رویدادها و روابط میان آنها (مدنی پور، 1384).
فضای شهری به باور اندیشمندان معماری و شهرسازی، فراتر از فضای کالبدی و مولفههای هندسی آن است. فضای شهری در یک تعریف عام، شامل فضای زندگی شهروندانی است که آگاهانه یا ناآگاهانه برای رسیدن به مقاصد مختلف طی میشود (پاکزاد، 1375).
ماتین، خیابان ها، بلوارها، میدانها، پارک های شهر به انضمام نماهای ساختمانی که آن فضا را تعریف نمودهاند جزء فضای شهری و در حیطه مطالعات طراحی شهری میداند (گلکار، 1387 (.
فضاهاي شهري بخشي از فضاهاي باز و عمومي شهرها هستند كه به همه مردم اجازه ميدهد كه به آن دسترسي داشته باشند و در آن فعاليت كنند (تيبالدز،1385 ،21). بنابراين، فضاي شهري را ميتوان مكان تبلور و تجمع انسانهايي دانست كه داراي الگوهاي رفتاري متفاوتي هستند. انسان در اين محيط شهري حضور يافته و با فعاليت و تعاملات اجتماعي به كالبد آن جان ميبخشد. به طور كلي، فضاهاي شهري به محلي اطلاق ميشود كه داراي سه مشخصه زير باشد:
– بازبودن و دسترس پذيربودن فضا
– عمومي بودن فضا
-برقراري تعاملات اجتماعي در فضا (اعتماد،53،1384).
فضاهاي شهري مكانهايي هستند كه در آنها رفتارهاي مدني، اجتماعي جاري گرديده و روابط و مناسبات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي موجود در بطن جامعه شهري تبلور مييابد (زال نژاد، 1389، 59). فضاهاي شهري داراي حيطه گسترده از عملكردها از جمله برخورد اجتماعي و تبادل افكار شهروندان، وقوع حوادث و رخدادها، ايجاد تصوير ذهني و ادراك از سيماي شهر، برقراري فعاليت ها و دادوستد ها، تردد و جابجايي، وقوع هنجارهاي اجتماعي، توجه به عوامل موثر بر پايداري محيطزيست بوده (رفيعيان و خدائي،1389 ،92) و نيازهايي همچون راحتي، آسودگي، حضور غير فعال در فضا، حضور فعال در فضا، كشف را براي شهروندان مرتفع مينمايد (عباس زادگان ،152،1384).
فضای شهری مکانی است برای جاری شدن رفتارهای مدنی- اجتماعی ناشی از روابط و مناسبات اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی موجود در بطن جامعه شهری که آن را نباید به صورت مجزا بلکه میبایست، همچون عنصری از ساخت فضایی شهر شناخت. فضای شهری علاوه بر دارا بودن ویژگیهای معمارانه که در ایجاد ارتباط بصری و حرکتی انسان با فضا نقش دارند، میبایست در بردارندهی امکانات ویژه دیگری در جهت تسهیل روابط انسانی با یکدیگر نیز باشد. فضای شهری بدین ترتیب با تسهیل جریان شهروندی از طریق حس تعلق انسان به محیط فضای ساخته شده از جنبه کالبدی و به اجتماع از طریق تسهیل کنشهای متقابل انسانها با یکدیگر حیات مدنی را به کالبدهای شهری تزریق خواهد کرد. به بیانی دیگر، فضای شهری به مفهوم صحنهای است که فعالیتهای عمومی زندگی شهری در آنها به وقوع میپیوندند. خیابانها، پارکها و میدانهای شهر فضای فعالیتهای انسانی را شکل میدهند این فضاهای پویا در مقابل فضاهای ثابت و بیتحرک محل کار و سکونت، اجزای اصلی و حیاتی شهر را تشکیل میدهند و شبکههای حرکت، مراکز ارتباطی و فضاهای عمومی بازی و تفریح را در شهر تأمین میکند.در سالهای اخیر توجه به فضاهای شهری در همه جا رواج یافته و فضاهایی از قبیل پارک، مجموعههای پیاده و باغچه و محورهای پیادهروی برای استفادههای مختلف مردم ساخته شده است (ایرانمنش، 1383، 13).
بنابراین شرط اساسي براي اینکه یک فضاي عمومي، فضاي شهري تلقي شود اینست که در آن تعامل و تقابل اجتماعي صورت گیرد. پس آندسته از نرم فضاها و سخت فضاها که بستر تعامل اجتماعي نیستند فضاي شهري نامیده نميشوند (خادمی و همکاران، 1386، 24-18).
2-3- انواع فعالیت در فضای شهری
بسته به میزان همخوانی و همنوایی کارکردی با اهداف مورد انتظار، مقیاس و حجم روابط، تطابق و تناسب با نیازهای روزمره گروههای اجتماعی و همخوانی با کلیت ساختار شهر، فضای شهری میتواند از وجوه برجستهتری از نظام مطلوب بهره گیرد. فضای شهری در عین دارا بودن ارزشهای اجتماعی و فرهنگی جامعه، ظرف فعالیتهای شهری و ضرورتهای مترتب بر آن نیز محسوب میگردد. این فعالیتها در حالت کلی سه طیف متفاوت را شامل میشود (Gehl, 1987). دسته اول فعالیتهای ضروری و با اهمیت که تحت هر شرایطی اتفاق میافتند و ارتباط خاصی با ویژگیهای منحصربفرد اجتماعی ندارند. فعالیتهایی نظیر رفتن به محل کار یا مدرسه، انجام خرید، انتظار در ایستگاه اتوبوس و سایر فعالیتهای عمومی و روزمره در این دسته جای میگیرند. این طیف از فعالیتهایی که در فضای شهری انجام میشوند را، فعالیتهای گزینشی و انتخابی تشکیل میدهند که در شرایط مناسب و وضعیت دلخواه افراد ضرورت پیدا میکنند. قدم زدن در هوای آزاد، توقف و مکث در مکانهای تفریحی، نشستن و استراحت در مکانهای جذاب و دیدنی جزء فعالیتهای انتخابی و موردی به شمار میآیند. دسته سوم از فعالیتهایی که در فضاهای شهری رخ میدهند فعالیتهای اجتماعی هستند که بسته به ویژگیهای فضای شهری طیف گستردهای از روابط متقابل افراد را در بر میگیرد.
جدول (2-1): اندازه فعالیت ها در فضای مساعد و نامساعد شهری
شرایط نامساعد
شرایط مساعد
فعالیت های ضروری
0
0
فعالیت های انتخابی
0
0
فعالیت های اجتماعی
0
0
ماخذ: 1987، Gehl
2-4- شاخصهای فضاهای شهری
به طور كلي ميتوان فضاهاي عمومي شهري را داراي شاخصهايي دانست كه در ارزيابي و كنترل كيفيت آنها تاثير دارند. اين شاخصها را ميتوان در مواردي همچون نظافت و پاكيزگي، عملكرد و كاركردي، دسترسي، تمايز و هويت مكاني، جذابيت و مقبوليت پذيري، ايمني و امنيت، راحتي و آسايش، سرزندگي و پويايي، عموم پذيري و سلامتي بررسي نمود (پورجعفر و محمودي نژاد، 94،1388).
جدول (2-2): تحلیل شاخص های موثر در طراحی یک فضای شهری موفق و فاقد مشکل
ردیف
معیار
شاخص
1
راحتی و آسایش
• عدم وجود آلودگی صوتی و بصری
• مناسب بودن روکش ها و کفپوشهای پیاده رو جهت عبور و مرور وسایل چرخدار و معلولین
• عدم استفاده از مصالح لغزنده و مسأله ساز
• تعبیه رواق ها و سایبان ها جهت نشستن و استراحت کردن افراد
• تعبیه امکانات نشستن جهت استفاده آسان و راحت تمامی اقشار جامعه بخصوص سالمندان و مسئولین
• استفاده از رمپهای کم شیب به جای پله جهت راحتی رفت و آمد معلولین و وسایل چرخدار
• رعایت ملاحظات اقلیمی در طراحی فضاها و مکان های نشستن و استراحت افراد
2
ایمنی و امنیت
• وجود نورپردازی کافی و مناسب در هنگام شب
• کنترل و نظارت محسوس و ناحسوس فضاهای شهری و استفاده از دوربین های مدار بسته
• استقرار تلفن های عمومی و تجهیزات امدادی در دسترس افراد
• کاشت بوته های تیغ دار
3
مشارکت شهروندی
• طراحی محیطی تفریحی جهت گذراندن اوقات فراغت و ایجاد امکان ملاقات و گفتگوی آزادانه افراد
• تجهیز فضاهای شهری با رواق ها، سایبان ها و سایر مکان های نشستن جهت بحث و تبادل نظر افراد
• طراحی فضا جهت استفاده تمامی اقشار و سنین جامعه خصوصاً سالمندان و معلولین و فراهم کردن امکان فعالیت آنان در فضای شهری
4
سرزندگی و پویایی
• فراهم کردن امکان انجام فعالیت های متنوع در فضاهای شهری
• فراهم کردن امکان کشف توسط افراد
• فراهم نمودن امکان انجام فعالیت های شاد و زندگی بخش در فضا
5
خوانایی
• تعبیه تابلوهای راهنما در مسیر
• بکار بردن علائم و نشان های شاخص
6
کنترل و نظارت
• نصب دوربین های مدار بسته
• الزام رعایت نظافت و پاکیزگی
• افزودن عصاره چشم های خیابان در طراحی و برنامه ریزی فضاها جهت مراقبت های نامحسوس مکانهای رها شده که امکان وقوع جرم در آنها وجود دارد.
• نظارت و کنترل محسوس و نامحسوس بر فضاهای شهری جهت جلوگیری از شکل گیری و حضور گروه های آشوبگر، معتادین، مجرمین و بزهکاران
• فراهم نمودن امکان انتخاب و مداخله شهروندان در امور مرتبط با مدیریت فضاها
فضاهای عمومی شهری، فضاهایی برای انجام فعالیتهای اجباری، اختیاری و مهمتر از همه فعالیتهای اجتماعی هستند (Gehl, 1987). فضايي كه در آن تعاملات اجتماعي شهروندان شكل ميگيرد و فرهنگ جامعه در بستر آن ارتقا مي يابد. فضاهاي عمومي شهري از ديرباز تاكنون بستر كالبدي تعاملات اجتماعي مردم بوده است. هر چند ويژگيهاي كمي و كيفي فضاهاي شهري طي زمان و در اثر عوامل گوناگون چندي تغيير كرده است، اما همواره شهروندان و ساير استفاده كنندگان از شهر به چنين فضاهايي نيازمند بودهاند(رفیعیان و خدائی، 1388، 228).
نمودار (2-1): فضای شهری، ارتباط متقابل میان روابط و فعالیت ها
(رفیعیان و خدائی، 1388، 228)
فضاي شهري و روابط جاري در آن با هم ارتباط متقابل داشته و از هم تأثير
