موضوع با خبر است به دختر مأمون بی توجهی می‌کند. دختر مأمون بارها برای پدرش از بی‌توجهی شوهرش گزارش می‌دهد. مأمون دخترش را به تحمل شرایط پیش آمده، نصیحت می کند.
دختر که از ناحیه‌ی پدر ناامید شده و از شوهر خود صاحب فرزند نمی‌شود، کینه ی شوهر را در دل می‌پروراند.
پایان قصه:
مأمون از دنیا می‌رود، برادرش به جای او خلیفه می‌شود. خلیفه جدید تحت تأثیر مشاورانش و من جمله برادر زاده‌اش(جعفر بن مأمون) امام را از مدینه به بغداد فرا می خواند. دختر مأمون با کمک برادرش سعی در گرفتن انتقام از شوهر خود(امام) دارد. نقشه‌های او و برادرش، کار به جایی نمی‌برد. خود خلیفه دست به کار می‌شود، ابتدا سعی می کند امام را به محافل بزم و عیش به کشاند که مؤفق نمی شود. خلیفه راه‌های متعددی را امتحان می کند ولی مؤفق نمی‌شود تا اینکه سر وکله ی یکی دیگر از مخالفان امام(ابن ابی دواد) پیدا می شود. او خلیفه را مجاب می کند هرطور شده باید از دست ابن الرضا خلاص شوند، طرح او جواب می‌دهد و گروه جنایت کار با تطمیع دختر مأمون، امام را مسموم و به شهادت می رسانند.
اگر بخواهیم بر اساس قصه‌ای که در بالا روایت کردیم، عناصر دراماتیک را برشماریم این قصه چیزی کم ندارد با اینکه مبانی این قصه، گونه‌ی ادبی مناظره است و ما تمام این موارد را از دل مناظرات بیرون کشیدم. برای نمونه به چند عنصر دراماتیک اشاره می‌شود.
قهرمان قصه: امام جواد(ع)
ضد قهرمان:
مأمون، یحیی ابن اکثم، ابن ابی‌دواد، ام الفضل و معتصم(هر کدام در محدوده‌ی زمانی خاص)
کشمکش در کل قصه :
1- فرد با جامعه(مأمون با بنی العباس)
2- فرد با فرد(امام با مأمون)
3- فرد با فرد(امام با یحیی)
4- فرد با فرد(امام با ابن ابی دواد )
5- فرد با فرد( امام با ام الفضل)
6- فرد با فرد( امام با معتصم).
موانع:
خلیفه(به عنوان کسی که حق امام را غصب کرده است)، علمای درباری(به عنوان کسانی که توان مقابله علمی با امام را ندارند.)، شرایط حاکم(که حکومت برای فرزندان علی(ع) جایز نمی‌دانست). فرق و گروه های منحرف شیعی(که با امامت و رهبری جامعه توسط امام جواد(ع) مخالف بودند.)
بحران:
بار اول آوردن اجباری امام از مدینه به بغداد. ازدواج اجباری امام با دختر مأمون. بار دوم آوردن اجباری امام از مدینه به بغداد.
اوج قصه:
شکست یحیی ابن اکثم (بزرگترین عالم حکومت) به دست کودکی هشت ساله. شکست علماء و قضات حکومت به دست امام .
فرود:
عملیاتی کردن طرح شهادت امام توسط معتصم و همراهانش
پایان:
شهادت امام جواد(ع)
شناسایی ظرفیت‌های مشترک ژنریک(ویژگی‌های ژنریک)
گونه‌ی ادبی مناظره از نظر ژنریک، زیرمجموعه ژانرهای متعددی می‌شود. ردپای گونه‌ی مناظره را می‌توان در ژانرهای سینمایی به خوبی مشاهد کرد برای نمونه وقتی در ژانر وسترن با دوئل دو شخصیت(قهرمان و ضدقهرمان) قصه مواجه می‌شویم به خوبی مشهود است که هم از نظر ظاهری، جدال بین دو شخصیت نمایان است و هم از نظر فیزیکی که نهایتا منجر به نابودی یکی از شخصیت‌ها می‌شود. اگر اساس این ژانر را مورد مداخله قرار دهیم، متوجه می‌شویم که شکل گیری فیلم بر اساس تضاد و خصومت دو شخصیت شکل گرفته است.
در نوعی دیگر از فیلم‌های هالیودی، شروع فیلم یا اتفاق اصلی فیلم در دادگاه است اگر بخواهیم مصداق خوبی برای گونه‌ی مناظره پیدا کنیم، دادگاه یکی از بهترین لوکیشن‌هایست که بیشترین قرابت را با صحنه‌ی مناظره دارد. در گونه ی ادبی مناظره و آنچه که از نظر شکلی در آن دیده می‌شود، حضور دو شخصیت(مدعی و منکر) یا ( مخالف و مؤافق) یا (طرف سلب و طرف ایجاب) از نظر شکلی هسته اصلی مناظره را شکل می دهد. این نکته در تطبیق آن با فیلم‌هایی چون؛ وکیل مدافع شیطان، جدایی نادر از سیمین، سِون و ….مشهود است.
اگر صحنه ی اول فیلم را از آن حذف کنیم کل فیلم از نظر ساختمان(روایت و قصه) فرو می‌یزد. این نشانگر تأثیر گونه‌ی ادبی مناظره در شکل گیری ژانرها سینمایی می‌باشد. این گونه به قدری مورد توجه است که به بعضی از صاحب نظران ادبیات دراماتیک قائل به، شکل‌گیری ژانری به نام “ژانر دادگاهی” هستند.
تضاد و تنافی نهفته در گونه‌ی ادبی مناظره می‌تواند پایه و اساس شکل‌گیری آثار دراماتیک باشد. هرچند در گونه‌ی ادبی مناظره گفت وگو محور اصلی بحث است و از طریق آن ماجرا پیش می رود و نهایتا منجر به پیروزی یا شکست یکی از طرفین مناظره می شود، ولی به سادگی می توان حضور این شکل از روایت و داستان را در آثار هنری مشاهد کرد.
امکان شناسی بازنمایی مناظرات امام جواد(ع)
یکم: بازنمایی برای نمایش رادیویی:
یکی از ظرفیت‌های مهم گونه ی ادبی مناظره قابلیت تبدیل پذیری و خوانش پذیری آن برای نمایش رادیوی است. آنچه مسلم است و تاکنون از مناظرات امام جواد(ع) برنامه‌ای با این عنوان تهیه نشده است. در تاریخ چندین مناظره از امام جواد(ع) روایت شده است که مهمترین آنها سه مناظره‌ای است که در این نوشتار به بررسی آن پرداخته شد اما بخشی از احتجاجات امام و پرسش‌هایی که از امام در طول زندگی ایشان، صورت گرفته است به خوبی ظرفیت پرداخت هنری در قالب نمایش رادیویی را دارد.
برای نمونه جریان حضور تعدادی از شیعیان بعد از شهادت امام رضا(ع) برای بیعت با امام جواد(ع) در مدینه را می‌توان نام برد. اگر بخواهیم این روایت تاریخی را در قالب نمایش رادیویی، بازنمایی کنیم به جرئت می‌توان گفت این روایت از ظرفیت نمایشی قابل ملاحظه‌ای برای نمایش رادیویی برخوردار می باشد.
آنچه این روایت را جذاب می‌کند، حضور تعدادی از شیعیان در مجلسی است که برای بیعت با شخصی آمده‌اند که جز افراد اندکی از آنها تا آن لحظه امام جواد(ع) را ندیده است. آنها می خواهند شخصی را ملاقات کنند که در کودکی دایه‌دار امر امامت شده است و این مسئله برای اولین بار در تاریخ تشیع رخ نموده است. مسئله اصلی برای حضار دیدن امام و پرسش از اوست. یکی از ویژگی‌های که در نمایش رادیویی وجود دارد، عدم تصویرگری است و این موضوع پرداختن به روایت‌هایی از این دسته را به راحتی امکان پذیر می نماید.
دوم:بازنمایی برای تله تئاتر:
یکی از ظرفیت‌های مناسب مناظرات امام جواد(ع) بازنمایی آن برای تله تئاتر می باشد. نیاز مبرم جامعه به شناخت دقیق زندگی معصومین، خاصه‌ی امام جواد(ع) نقش قالب‌های هنری چون تله تئاتر را به خوبی نمایان می‌کند. مناظره به خاطر شکل روایتش که مبتنی بر گفت وگو است و از گذشته در حضور احاد جامعه به اجرا در می‌آمده است، می‌تواند با ورود به مدیوم تلویزیون آن هم از دریچه ی تئاتر به تأثیرگذاری خوبی منجر شود.
قصه‌ها و روایت های تاریخی متعددی حول زندگی حضرت جواد(ع) وجود دارد که به آن پرداخته نشده است. به نظر می رسد بیان نمونه‌ای از این روایات می تواند راهگشای هنرمند عزیز در پرداختن هنرمندانه به زندگی امام جواد(ع) باشد.
در کتب تاریخی به دو نفر اشاره شده است که با وجود انتساب از ناحیه خلفیه ی عباسی به سمت فرماندار یا حاکم در سرزمین‌های اسلامی مشغول بودند ولی وجوهات شرعی اشان را محضر امام جواد(ع) می‌فرستادند. یکی از آنها حاکم سیستان و دیگری حاکم بحرین بوده است.
اگر بخواهیم قصه‌ی این دو شخصیت و ارادت آنها به امام جواد(ع) و تبعیت آنها از ولایت معصوم(ع) را بازنمایی کنیم، از مناسبترین بسترهای پرداختن به آن گونه ی هنری تله تئاتر است. شخصیت‌های که در دوران اختناق حکومت عباسی با پذیرش هر گونه خطری حاضر بودند، وظیفه دینی خود را اداء کنند و برای این مهم از مال، جاه و جان خود می‌گذشتند، بسیار دیدنی و قابل تماشا هستند.
در دل این روایت هرچند غیر مستقیم به امام پرداخته می‌شود اما بحث‌هایی چون تبعیت از امام، ارتباط با امام، حمایت از امام، تقیه در برابر دشمنان و حفظ تشیع در زمان بحران، به خوبی در متن روایت دیده می‌شود.
از این دسته قصه‌های تاریخی پیرامون زندگی امام جواد(ع) و شخصیت‌های مرتبط با ایشان، در تاریخ زیاد دیده می شود که می‌توان با استفاده از قالب‌های هنری بخش مهمی از معارف و اصول شیعه را در هر روایتی گنجاند و برای مخاطب خود بیان کرد.
تله تئاتر به دلیل همخوانی بیشتر با روایات تاریخی و استفاده از دیالوگ‌های تاریخی در بیان هنری آن، قرابت بیشتری با گونه ی مناظره دارد.
پیشنهاد قالب‌های برنامه سازی با موضوع مورد پژوهش:
1- نمایش رادیویی:
در این بخش می‌توان با تحلیل شخصیت‌ها و واقعیات زمان امام جواد(ع) به ساخت برنامه‌های متعدد رادیویی پرداخت. در این بخش نویسنده ی این پایان نامه با نوشتن نمایش رادیویی با عنوان”راز اشک‌های بلورین” به عنوان کار عملی پایان‌نامه خود به زندگی دو شخص مؤثر در به شهادت رسیدن امام جواد(ع) می‌پردازد و ضمن بیان چگونگی زندگی آنها بعد از شهادت امام به بیان قصه ی شهادت از از زبان آنها می‌پردازد.در ادامه نویسنده با دادن اطلاعات ضروری از اشخاص نمایش به علت فلاکت و دربه دری ام الفضل و ابن ابی دواد اشاره می‌کند.نویسنده سعی کرده از شیوه‌ی جدال(مناظره) در نوشته خود استفاده کند و با استفاده از این تکنیک، قصه نمایش خود را پیش ببرد. در این نمایش ما با درگیری لفظی بین کارکترها مواجه هستیم که به نوعی در به وجود آمدن مناظرات امام و شهادت ایشان دخیل بوده‌اند.
سوژه‌های پیشنهادی برای نوشتن نمایش رادیویی:
1. پرداختن به قصه تولد امام جواد(ع) در قالب جمله معروف امام رضا(ع) که به هنگام تولد ایشان فرمودند: مولودی با برکت‌تر از ایشان برای شیعه به دنیا نیامده است.
2. قصه رسیدن وجوهات حاکم بحرین به دست امام جواد(ع)
3. قصه رسیدن وجوهات حاکم سیستان به دست امام جواد(ع)
4. قصه، فرستادن هدایای مأمون برای امام جواد(ع) و باز پس فرستادن آنها توسط امام
5. قصه، چگونگی سفر امام از مدینه به بغداد در زمان مأمون
6. قصه ازدواج ایشان با ام الفضل دختر مأمون عباسی
7. قصه، تشکیک بعضی از سران شیعه در امامت حضرت جواد(ع) به خاطر سن کم ایشان (با محوریت جمله یونس بن عبد الرحمن در باب خردسالی امام).
8. قصه، چگونگی سفر دوم امام از مدینه به بغداد در زمان معتصم عباسی.
9. جریان شهادت امام و توطئه‌های پشت پرده.
2 – تله تئاتر:
در این بخش با محور قرار دادن حوادث جاری بین سال‌های 195 تا 220 هجری می‌تواند با پرداختن به بخشی از تاریخ زندگی امام به آثار هنری در قالب تله‌تئاتر، دست یافت.
موارد پیشنهادی و قصه‌های قابل ساخت و اجر برای تله‌تئاتر:
1- قصه، چگونگی ورود سرداران ترک به قلمرو خلفای عباسی و نقش آنها در به شهادت رساندن ائمه(امام جواد(ع) و امام هادی و امام حسن عسگری(علیهم االسلام).
2- قصه، جریانات منحرف شیعی با محوریت گروه واقفیه و دشمنی آنها با امام جواد(ع)
3- قصه، شیعیان قم و چگونگی ارتباط آنها با امام جواد(ع) با محوریت اشعری‌های قم
4- قصه، شیعیان اهواز و ارتباط آنها با امام جواد(ع) با محوریت علی ابن مهزیار
5- قصه، شاگردان امام جواد(ع) و کسب فیض از محضر ایشان با محوریت عبدالعظیم حسنی(ع).
فصل پنجم: خاتمه و نتیجه‌گیری
نتیجه گیری:
گونه‌ی ادبی مناظره، جزء در دو مورد که در متن پایان‌نامه به آن اشاره شد، در موارد دیگر با داستان و نمایش فرق‌های زیادی دارد. البته همین دو وجه اشتراک(شخصیت و دیالوگ) باعث شد تا نگاهی تازه به ظرفیت‌های نمایشی در گونه‌ی ادبی مناظره بشود. در این نوشتار با محور قرار گرفتن سه مناظره ی معروف امام جواد(ع) با مخالفانش، به جنبه‌های نمایشی نهفته در مناظرات اشاره شد.
مناظرات یکی از شیوه‌های مهم اطلاع رسانی و گسترش علم در جامعه بوده است که انجام آن بحث‌های دامنه‌داری را در پی داشته است. با آنکه مناظره در فرهنگ اسلامی و دیدگاه معصومین برگرفته از کلام خداوند و بر مبنای جدال احسن است و بارها در برخورد علمی پیامبر و ائمه با خصم، رخ نموده است ولی در برهه‌ای از زمان به ابزاری برای مفاخره و مجادله‌های مرگبار توسط نااهلان بدل شده است.
در زمان مأمون
