یافته و با زندگی اجتماعی آشنا شده ایم و به احتمال زیاد خود نیز به تشکیل خانواده مبادرت خواهیم کرد.(مبانی جامعه شناسی،وثوقی و نیک خلق،ص 171
خانواده از سه رکن مرد، زن و فرزند به وجود آمده و همانگونه که گفتیم کوچکترین نهاد اجتماعی در جامعه به حساب می آید. اما برخلاف سایر نهاد ها، رنگ و بوی عاطفی در آن بیشتر مشاهده می شود. بیشترین توجه دین، حفظ این روابط عاطفی در خانه و خانواده است و آداب معاشرت دینی در خانواده نیز بر همین اساس شکل گرفته است. در مورد آداب معاشرت که موضوع پژوهش ما نیز می باشد خداوند توصیه هایی را در قرآن فرمودند. به عنوان نمونه در آيه 9 سوره نساء که می فرماید: «و عاشروهنّ بالمعروف»، از مرد می خواهد که معاشرت نیکی در خانه نسبت به همسر برگزیند پس اعمالى چون سختگيرى در نفقه، آزار و اذيت يا بدخلقى و مانند آنها، مخالف با معاشرت به معروفى است كه قرآن بدان سفارش نموده است.(تفسیر المنار،رشید محمدرضا،ج4،ص456)
عاشرو هنَّ بالمعروف، به معناى رفتار و اعمالى است كه خداوند بدان امر نموده است. و نيز مراد از معاشرت به معروف، ادا نمودن حقوق زن، چون قسم، نفقه و داشتن رفتار و گفتارى مناسب با اوست. (مجمع البیان،طبرسی،ج3،35)
نه تنها مرد موظف به معاشرت نیک می باشد بلکه زن نیز می باید رفتار و آداب معاشرت خود را در خانه بر اساس نیکی متقابل قرار دهد و زوجین اینگونه فرزند را با آداب نیک معاشرت در خانه و حتی جامعه آشنا کنند. لذا به مؤلفه های رفتاری در خانه از نگاه دین می پردازیم.
2-13-1-1. محبت و مهرورزی
خداوند متعال مهر و محبت و علاقه همسران نسبت به هم را ، در وجود زوجين، قرار داده و فرموده:
« وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً »؛
و از نشانههاى او اينكه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد، و در ميانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در اين نشانههايى است براى گروهى كه تفكّر مىكنند . (سوره روم/ آيه 21)
اين محبت و علاقه با شروع زندگى مشترك تولد مىيابد و با ادامه زندگى، استحكام پيدا مىكند و تثبيت مىشود.
امام صادق (عليهالسلام) در رابطه با اهميت محبت به زن مىفرمايد: «مِنْ اَخلاقِ الأنبياء حُبُّ النِساء»؛ از اخلاق پيامبران دوست داشتن زنان است. ( حر العاملى، وسائل الشيعه، ج 20، باب استحباب حب النساء، حديث 2.)
و نيز در جايى ديگر فرمودند: «كُلّ مَنْ اِشْتَدَّ لَنا حُبّاً اِشْتَدَّ لِلنِّساءِ حُبّاً…»؛ هر كس ما را بيشتر دوست بدارد، زنان را بيشتر دوست خواهد داشت. ( همان، ص 24، حديث 12)
در فرهنگ غنى اسلام، اظهار محبت، يكى از لوازم دوست داشتن است. امّا در روابط بين زوجين كه مظهر كامل عشق و علاقه هستند، اين اظهار محبت، جايگاه ويژهاى دارد تا آن جا كه پيامبر اكرم (صلىاللهعليهوآله) فرمودهاند: «قَولُ الرَّجُلِ لِلْمَرأَةِ اِنّى اُحِبك لايَذهَب مِنْ قَلْبِهْا اَبَداً»؛گفتار مرد به همسرش: «همانا من تو را دوست دارم»، هرگز از قلب همسرش محو نمىگردد. ( همان، ص 23، حديث 9)
قوانين و توصيههاى اسلام، بر اساس فطرت و خصوصيات كلى انسانهاست. اين حديث، با توجه به خصوصيات خاص زن كه داراى احساسات و عواطفى بيش از مرد است، توصيه به اظهار محبت مرد نسبت به همسرش مىنمايد؛ چرا كه زن از نظر روحى، نياز به دوست داشتن و محبوب بودن دارد، و با اين جمله همسر، نياز روحى و روانى او تأمين و به زندگى دلگرم مىشود، و مىتواند همسرى مهربان براى شوهر و مادرى دلسوز و با عاطفه براى فرزندان باشد.
زن نیز متقابلا با محبت کردن می تواند نعمت محبت را به مرد ارزانی دارد. او می تواند با محبت کردن به شوهر محبوب او نیز باشد.
حضرت رضا علیه السلام فرمود: «بعض زنها براى شوهرشان بهترین غنیمت هستند: زنانیکه به شوهرشان اظهار عشق و محبت کنند.» (مستدرک ج 2 ص 532)
پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «بهترین زنان شما ، زنهایىهستند که داراى عشق ومحبت باشند.» (بحار ج 103 ص 235)
امام صادق علیه السلام فرمود: «وقتى کسى را دوست دارى به او خبر بده.» (بحار ج 74 ص 181)
محبت به فرزندان نیز اگرچه امرى درونى است و خداوند آن را در دل والدين به وديعت نهاده است اما آنچه در اين ميان مهم مى نمايد و آثار تربيتى در پى دارد ابراز آن است. چه بسيارند والدينى كه در برابر فرزندان خود محبت فراوان دارند اما آن را ابراز نمى كنند در حالى كه محبت وقتى سازنده وتاثير گذار خواهد بود كه فرد مورد محبت از آن آگاهى يابد. در آداب معاشرت علی(علیه السلام) در خانه و با فرزندان آمده است:
« قیل:لَمّا کان العباس و زینب- ولدی علی- صغیربن قال، علیٌّ للعباس:قل: واحد،فقال واحد فقال: قل: اثنان،قال: استحیی اَن اَقُولَ بِاللّسانِ- الَّذی قُلتُ واحد- اثنان، فَقَبَّلَ عَلی عَینَیه، ثُمَّ التَفَتَ اِلی زینبَ- و کانَت عَلی یَسارِهِ و العَبّاسُ عَلی یمینِهِ- فقالت: یا اَتَباه، اَتِحُّبُّا؟ قالَ: نعم یا بُنی، اَولادنا اَکبادُنا،فَقالَت: یا اَبتَاه ، حُّبان لاَیجِتمَّعانِ فی قلب المؤمن: حُبُّ الله و حُبُّ الاَولادِ، وَ اِن کانَ لابُّدَلنا، فَالشَّفَقَةُ لَنا وَ الحبُّ لِهِبّ خالِصاً فازداد عَیُّ بِهِما حُباً»
زمانی که عباس و زینب- دو فرزند علی علیه السلام- کودک بودند. روزی علی علیه السلام به فرزند خود عباس علیه السلام : فرزندم! بگو یک عباس علیه السلام: گفت: یک. حضرت فرمود: بگو:دو. عباس علیه السلام گفت: خجالت می کشم با زبانی که یک گفتم،دو بگویم.امام علیه السلام از عقل و هوش و درایت فرزند خود بسیار مسرور شد.چشمان فرزند خود را بوسید،آنگاه به زینب کبری که در طرف چپش قرار گرفته بود، نگاه کرد.زینب عرض کرد:پدر جان!آیا ما را دوست داری؟ امام فرمود: آری دخترم،فرزندانمان جگر گوشه هایمان هستند.زینب عرض کرد:پدر جان ! دو محبت است که با هم در قلب مومن جمع نگردد،”حب خدا” و “حب اولاد” و اگر از مهر ما گریزی نیست پس عطوفت و شفقت از آن ما و محبت خالصانه از آن خدا. این سبب شد که مهر و عاطفه علی علیه السلام به آن دو فزونی گیرد.(مستدرک الوسائل- جلد 15)
امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: « اِنَّ اللّهَ لَيَرحَمُ العَبدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ» ؛
بدون ترديد، خداوند بر بنده خود به خاطر شدّت محبّت به فرزندش، رحم مىكند.(كافى ، جلد 6، ص50) در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز آمده است:
روزی پیامبر با مردم نماز می خواند، امام حسین علیه السلام که کودکی خردسال بود، نزد آن حضرت نشسته بود و هرگاه پیامبر به سجده می رفت وی بر پشت پیامبر می نشست و دو پای خود را تکان می داد و می گفت: حل حل و هرگاه پیامبر می خواست سر از سجده بر دارد او را می گرفت و در کنار خود می نشاند،اما همین که به سجده می رفت بار دیگر امام حسین علیه السلام بر پشت آن حضرت قرار می گرفت و کلمات: حل حل را تکرار می کرد. تا اینکه آن حضرت از نماز فارغ شد یک یهودی “که نظاره گر مهربانی پیامبر صلی الله علیه و آله به حسین علیه السلام بود” به سخن درآمد و گفت: ای محمد!شما با فرزندان خود رفتاری میکنید که هرگز ما چنین نمیکنیم! پیامبر فرمود: اگر شما به خدا و رسول او ایمان داشتید بی تردید نسبت به فرزندان خود مهربان بودید.مرد یهودی گفت: پس من به خدا و رسول او ایمان می آورم، و اسلام آورد، زیرا مشاهده کرد که پیامبر با آن عظمت چگونه بزرگوارنه با کودکان رفتار می کند.(بحار الانوار- جلد 43)
محبت کردن از واژه های نیک در خانه آغاز شده تا در آغوش گرفتن و نوازش کردن و حتی خرید هدیه، همسفره شدن با خانواده را نیز در بر می گیرد. مؤمن باید خانواده خود را در همه خوشی ها و نعمت ها سهیم سازد. حتی در غذا خوردن نیز با آنان باشد. قرآن می فرماید:
« و خدا برخی از شما را در بهره وری از روزی، بر برخی دیگر برتری بخشیده است، پس کسانی که برتری داده شده اند، حاضر نیستند روزی خود و امکان بهره برداری آزادانه از آن را در اختیار بردگان خود قرار دهند تا در آن باهم برابر باشند.»(نحل/71)
امام صادق در تطبیق این آیه فرمود: شایسته نیست کسی غذایی را به خود اختصاص دهد و خانواده اش را در آن سهیم نسازد. رسول خدا نیز یکی از نشانه های تواضع را هم غذا شدن مرد با خانواده اش می داند.(مفاتیح الحیاه،جوادی آملی،237)
2-13-1-2. احترام گذاشتن در خانواده
اكرام و احترام به زن
اسلام دو جنس زن و مرد را در گوهر انسانى و شرافت، يكى مىداند و از اين لحاظ تفاوتى بين ايشان قائل نيست. قرآن كريم تمام انسانها را بدون در نظر گرفتن جنسيت و نژاد و… داراى كرامت مىداند و مىفرمايد: «و لَقَد كَرَّمنا بَنى ءادَمَ»،( سوره اسراء/ آيه 70) كه اشاره به اين اصل مهم و اساسى است. امّا در اين ميان، اكرام و احترام نسبت به زن جايگاه خاص و ممتازى دارد. پيامبر اكرم (صلىاللهعليهوآله) در اين مورد فرمودهاند: «ما اَكْرَمَ النِساءَ اِلاّ كَريمِ وَ لا اَهانَهُنَّ اِلاّ لَئيم»؛جز كسى كه بهرهاى از كرامت برده باشد، زنان را احترام و اكرام نمىكند و به زنان، اهانت نمىكند، مگر انسان پست.» و نيز امام صادق (عليهالسلام) به نقل از پدر بزرگوارشان مىفرمايند: «مَنِ اتَّخَذَ امراةً فليكرِمْها فإنّما الْمَرأَة لُعبةٌ فَمَنِ اتّخَذَها فَلا يُضَيِّعها»؛( مجلسى، بحارالانوار، ج 100؛ پيشين، باب 2، ص 224، حديث 5) هر كس زنى بگيرد، بايد احترامش كند. زن شما لعبت و دلبر است؛ هر كسى لعبتى به دست آورد، نبايد آن را ضايع سازد.
از ديدگاه اسلام، زن ميهمان محترمى است كه اكرام و احترام نسبت به او لازم و ضرورى است. چه زمانى كه او دخترى در خانه پدر است و چه زمانى كه همسرى در كنار شوهر و يا مادرى مهربان براى فرزندان باشد. در همه حالات فوق توصيههاى فراوانى در روايات آمده است كه دليل بر لزوم احترام و اكرام نسبت به اوست.
در حديث ديگرى وارد شده كه پيامبر اكرم (صلىاللهعليهوآله) فرمودند: «الا خيركم خيركم لنسائه و انا خيركم لنسائى»؛( الحر العاملى، وسائل الشيعه، ج 20؛ باب استحباب الاحسان الى الزوجه، حديث 11.) بهترين شما مردى است كه با زنش خوش رفتارتر باشد و من از همه شما نسبت به زنانم خوشرفتارترم.
در حقيقت سيره عملى نبى مكرم اسلام (صلىاللهعليهوآله) نيز به خوبى نشان مىدهد كه ايشان در نهايت احترام با زنان، خصوصاً دختر گراميشان حضرت فاطمه (عليهاالسلام) و ه
