دادن نحوه انجام محاسبات می‌باشند)
سایت وزارت صنایع
همان‌گونه که از نمودار مشخص است، در یک پروسه تولید تا مصرف یک کالا، عناصر هر زنجیره از واردات مواد اولیه تا مصرف نهایی کالای تولید شده هر عامل مبادرت به پرداخت و دریافت مالیات بر ارزش افزوده می‌نماید و در هر دوره مالیاتی مابه‌التفاوت مالیات‌های دریافتنی و پرداختنی خود را به سازمان امور مالیاتی واریز می‌نماید. در پایان زنجیره و مصرف نهایی کالای تولید شده میزان مالیات بر ارزش افزوده دریافتی بابت این زنجیره تولیدی معادل 6 درصد ارزش کل کالای عرضه شده به مصرف کننده نهایی خواهد بود و عملاً بار مالیاتی در طول زنجیره از هر عامل به عامل بعدی منتقل تا نهایتاً به مصرف کننده نهایی اصابت نموده است.
به منظور نشان دادن اصابت مالیات بر ارزش افزوده صرفاً به مصرف کننده نهایی مثال ساده دیگری را که زنجیره تولید – عرضه- مصرف صندلی چوبی را نمایش می‌دهد ارائه می‌شود. (لازم به ذکر است که، ارقام جهت نشان دادن نحوه انجام محاسبات می‌باشد و نرخ مالیاتی 6 درصد فرض شده است)
شکل 2 3: محاسبات مالیات بر ارزش افزوده در یک فرآیند 3 مرحله ای تولید صندلی چوبی (سایت وزارت صنایع)
همان‌طور که از نمودار فوق مشخص می‌شود، در هر بار معامله برای تولید صندلی، مالیات‌هایی به عنوان مالیات بر ارزش افزوده (VAT) از خریداران دریافت و سپس از میزان مالیات بر ارزش افزوده‌های پرداختی در هنگام خرید بنگاه‌های اقتصادی کسر و مابه‌التفاوت به حساب سازمان امور مالیاتی واریز می‌شود. این انتقال مالیات به عناصر بعدی زنجیره، آنقدر در طول زنجیره تولید – توزیع اتفاق می‌افتد تا نهایتاً مصرف کننده نهایی معادل کل مالیات‌های دریافتی توسط سازمان امور مالیاتی را پرداخت می‌کند.
عناصر زنجیره تولید – توزیع (تولید و توزیع کننده) تنها مالیات بر ارزش افزوده را برای سازمان امور مالیاتی از مشتریان خود وصول می‌نمایند.
آنچه که در اینجا اهمیت بسزایی دارد این است که، مجموع کل وصولی‌های سازمان امور مالیاتی از این پروسه تولیدی دقیقاً معادل 4 درصد کل ارزش (قیمت) صندلی عرضه شده به مصرف کننده نهایی می‌باشد. بنابراین کاملاً واضح است که این مالیات تنها توسط مصرف کننده نهایی پرداخت و فقط در طول زنجیره تولید از هر عنصر به عنصر دیگر منتقل و عاملان تنها به عنوان نماینده سازمان امور مالیاتی، مالیات موضوعه را از زنجیره بعد از خود اخذ نموده و در نهایت به حساب سازمان واریز می‌نمایند و خود پرداخت کننده واقعی این مالیات نخواهند بود.
ساختار کنونی نظام مالیات بر ارزش افزوده
ساختار فعلی مالیاتی کشور ما نیازمند اصلاح اقتصادی اساسی است، ساختاری که از نظر اداری و اجرای پیچیده، از لحاظ تناسب و هم‌خوانی با برنامه‌های توسعه اقتصادی انعطاف‌پذیر، از دیدگاه درآمدزایی غیرکارا و از جهت عدالت نسبی مالیاتی (تناسب در تحصیل مالیات بر اشخاص و مؤسسات در شرایط یکسان) به نظر غیرمنصفانه می‌رسد. در کشور ما سهم مالیات در هزینه‌های دولت پایین است. در حالی که در کشورهای توسعه یافته، بیش از 90 درصد هزینه دولت از طریق مالیات تأمین می‌شود. عدم تمایل مردم به پرداخت مالیات را ریشه در عوامل مختلفی دارد به لحاظ تاریخی بین مردم و حکومت فاصله وجود دارد که این مسئله نیز به اکنون مربوط نیست عمدتاً حکومت‌ها را غاصب تلقی کرده و پرداخت هرگونه مالیات را کمک به حکومت عادلانه نمی‌دانستند. غیر از فرهنگ مذهبی مردم، در فرهنگ ملی نیز همین رابطه بین دولت و مردم بوده به طوری که این رابطه، رابطه بین ارباب و رعیت و زور بوده است. مبتنی بر این فرهنگ ارباب می‌کوشد تا کمتر به رعیت بدهد و رعیت می‌گشود تا در ازای خدماتی که دریافت می‌کند، کمترین پرداخت را داشته باشد. در چنین فضایی مردم در مقابل دولت احساس وظیفه نکرده و دولت نیز حقی برای مردم قائل نبوده است.
ایران فاقد نظام جامع اطلاعاتی از وضعیت مالیاتی مردم است.
این اقتصاددان اضافه کرد: در ایران، نظام جامع اطلاعاتی از وضعیت مالیاتی مردم وجود ندارد. در حالی که در کشورهای دیگر جهان، یک نظام جامع اطلاعاتی از ثروت و درآمد تک تک افراد وجود دارد. به واسطه همین نظام، هرگونه تخلف در میزان دارائی‌ها در حداقل زمان قابل کشف و پیگیری و مجازات است. وی افزود: به دلیل عدم وجود چنین نظامی در ایران، امکان کشف تخلفات و به همین سبب امکان مجازات وجود ندارد. چون منافع مردم در همین مسئله است به همین دلیل، تمایل به ادامه روند فعلی دارند.
موسایی گفت: نظام مالیاتی فعلی کشور، غیر از مشکل عدم امکان ثبت، نظام عادلانه و کارآمدی نیست. به این دلیل عادلانه نیست که متناسب با درآمد و ثروت افراد، از آن‌ها مالیات دریافت نمی‌شود. هر جا که دولت امکان دریافت مالیات از افراد را داشته این مالیات را اخذ کرده و در غیر این صورت، این کار صورت نگرفته است. وی افزود: در خصوص برخی مشاغل غیر آزاد، مانند کارمندان و کارگران، بدون آنکه آن‌ها نیز اطلاع داشته باشند، مالیات از حقوقشان کسر می‌شود. علاوه بر این برخی مراکز شبه دولتی از پرداخت مالیات معاف هستند. این‌ها همه باعث می‌شود که نظام مالیاتی، نظام غیر عادلانه‌ای جلوه کند و مردم با احساس دوگانگی، احساس خوبی نسبت به پرداخت مالیات نداشته باشند.
نظام بروکراسی پیچیده ای در نظام مالیاتی ایران وجود دارد
موسایی با بیان اینکه نظام بروکراسی پیچیده ای در نظام مالیاتی ایران وجود دارد گفت: پرونده‌های بی‌شماری در وزارت امور اقتصادی و دارایی کشور وجود دارد که رسیدگی به آن‌ها دشوار است. کسی نیست که آن‌ها را سامان دهد. در این میان قطعاً رسیدگی به چند پرونده بزرگ راحت‌تر از پرونده‌های کوچک است. به دلیل همین کثرت پرونده‌های کوچک، امکان گردآوری اطلاعات درست وجود ندارد.
بی نیازی دولت به مالیات از دیگر دلایل گریز مالیاتی مردم است
موسایی با اشاره به اینکه خود دولت و بی نیازی آن به مالیات از دیگر عوامل مؤثر در شکل گیری نظام مالیاتی کنونی و گریز مالیاتی مردم است گفت: در حال حاضر حدود 100 سال است که درآمد نفت وارد بودجه دولت شده است. به طوری که وابستگی و چسبندگی بالایی بین هزینه‌های دولت با نفت ایجاد شده است. در این شرایط، دولت احساس عدم نیاز به مالیات کرده و خود را در مقابل مردم بی نیاز و غیر پاسخگو می‌بیند.
وجود دوگانگی بین نظام مالیاتی و وجوهات شرعی در گریز مالیاتی مؤثر است
این اقتصاددان گفت: از نظر شرعی ما باید خمس و زکات پرداخت کنیم. زکات که رقم آن نیز چندان قابل توجه نیست به زراعت و دامداری … مربوط است و خمس، که اهل تسنن آن را مربوط به غنایم می‌دانند، در فرهنگ شیعه به پس انداز و در واقع درآمد فرد مربوط است. وی افزود: علاوه بر خمس که باید به حکومت اسلامی پرداخته شود، فرد باید مالیات نیز بپردازد. در این شرایط، فرد با نوعی احساس دوگانگی مواجه می‌شود. خمس را با اختیار و داوطلبانه و به خاطر رضای خدا می‌پردازد و در پرداخت دومی یعنی مالیات، با تصور آنکه آن را پول زور می‌داند، در حالی که با ادغام خمس و مالیات می‌توان این دوگانگی را از بین برد. چرا که همین دوگانگی به فرهنگ گریز از مالیات دامن می‌زند.
عدم در نظر گرفتن مالیات برای مالیات گریزان
در سایر کشورها، چنانچه فرد مالیات نپردازد مرتکب بزرگ‌ترین جرم‌ها شده و مجازات‌های سختی چون محرومیت از مسئولیت و … برای وی در نظر گرفته می‌شود، گفت: در ایران چون فرهنگ جامع مالیاتی نیست، فرد با گریز از مالیات، با مجازات‌های چندان جدی مواجه نیست مگر پرداخت جریمه آن هم به صورت اقساطی.
حذف مطلق استثنائات در پرداخت مالیات
موسایی با ذکر این نکته که استثناهای بسیاری در نظام مالیاتی ایران وجود دارد که از مالیات معاف هستند گفت: همین استثناها نیز خود در عدم شکل گیری فرهنگ مالیاتی به معنای واقعی دارای نقش هستند. وی افزود: بسیاری از بنیادهای خیریه و نهادها از مالیات معاف هستند که باید با حذف مطلق آن‌ها، تبعات منفی این حرکت را کاهش داد.
بنابراین ارتقای کیفیت نظام مالیاتی کشور، تلاش برای رضایتمندی شهروندان، جلب اعتماد عمومی و تکریم مؤدیان، استفاده از فناوری‌های نوین و تسهیل خدمت رسانی به مردم، افزایش دسترسی مؤدیان به مراکز و حوزه‌های مالیاتی و تشکیل یک گروه اجرایی برای تعیین اولویت‌ها، بررسی مسائل و موضوعات مرتبط با نحوه اجرا، روش‌های اجرایی و عملیاتی و جنبه‌های حقوقی، کارایی، خلاقیت در مدیریت، عدم تسلط برخی از کارکنان، هماهنگ بودن با سازمان دیگر، و.. از مهم‌ترین موضوعاتی است که سازمان امور مالیاتی باید در زمان کنونی به آن‌ها توجه ویژه داشته باشد.
مروری بر تحقیقات انجام گرفته
– خلاصه تحقیقات انجام شده راجع به فرهنگ مالیاتی در کشورهای مختلف در جدول شماره 7-2 نمایش داده شده است.
جدول 2 8: ویژگی‌های فرهنگ مالیاتی و راه‌های ارتقای آن در کشورهای مختلف
کشور
ویژگی‌های شناسایی شده
راه‌های ارتقاء
محقق
آمریکا
احساس نوعی مزاحمت، برخورد
نامناسب با مالیات دهندگان، افزایش تعداد فرار مالیاتی، مسئولیت پذیری شهروندان، قوانین شفاف و قابل درک، عادلانه بودن قوانین
اعمال راهکارهای تشویقی.
برخورد مناسب.
آموزش کارکنان
اسلمرد
روسیه
عدم شفافیت و ضعف در سیستم اجرائی، پرداخت به از جنس کالا، مالیات غیرمستقیم، فرار مالیاتی، عدم صلاحیت مودیان، عدم وجود عدالت مالیاتی و عدم شفافیت در قوانین
بازنگری در قوانین و اجرا.
جذب افراد متخصص
و آموزش کارکنان.
اعمال سیاست‌های تشویقی.
مارتینز
اتریش
احساس دین به جامعه، سیستم ناکارآمد مالیاتی، کارکرد نامناسب سازمان مالیاتی، عدم وجود عدالت مالیاتی، احساس افتخار از نپرداختن مالیات، عدم اعتماد به مسئولین مالیاتی، فرار مالیاتی، نرخ مالیاتی بالا، عدم وجود متخصصین کارآمد و باتجربه، بی‌اعتمادی مردم به سیاست‌های مالیاتی دولت، فراگیر بودن فرار مالیاتی و پذیرفته شدن آن از نظر اجتماعی
تنظیم مجدد قوانین و سیستم اجرایی.
اعمال سیاست‌ها و قوانین تشویقی.
آموزش و فرهنگ‌سازی مردم ومودیان مالیاتی.
کنوسن
کرواسی
فرار مالیاتی، مقاومت در پرداخت.
روش‌های نادرست اخذ مالیات، عدم
توانایی پرداخت توسط مردم عادی.
فساد مسئولان مالیاتی و بی عدالتی مالیاتی
بازنگری در قوانین و اجرا.
جذب افرادم تعهد و کارآمد.
آموزش کارکنان و
ارائه تخفیف به مالیات دهندگان.
کین
همان گونه که در جدول شماره 8-2 مشاهده می‌گردد؛ در کشورهای مطالعه شده نقش قوانین اجرائی و آموزش از اهمیت و ارزش بالاتری برخوردار می‌باشد. در نظام مالیاتی آمریکا به خاطر شفافیت قوانین مالیاتی در راهکارهای ارتقای به آن توجهی نشده است. ویژگی‌های فرهنگ مالیاتی شناسایی شده که تا حدودی در بین کشورهای مختلف مشترک می‌باشند عبارت‌اند از: فرار مالیاتی و برخورد نامناسب مسئولین مالیاتی، عدم وجود قوانین شفاف و نبودن عدالت مالیاتی، عدم آموزش کافی، معافیت‌های نابجا، عدم اعتماد و احترام مودیان شفریم و تری است31 (2007) که در ایران علاوه بر عوامل ذکرشده عوامل دیگری همچون نبود زیرساخت‌های لازم، نبود بانک اطلاعات جامع از مودیان مالیاتی و … وجود دارد.
تحقیقات انجام گرفته در داخل ایران
1- بازارباشی (1376) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود، سیستم مالیات بر ارزش افزوده را با توجه به تجربیات به دست آمده در سایر کشورها مورد بررسی قرار داده اندکه نتایج حاصل از آن گویای این مطلب است که با توجه به مسائل اقتصادی، امکانات و ابزارهای موجود دارائی سیستم مالیاتی کشور احتمال چندانی نمی‌رود که این سیستم به شکل مطلوبی امکان پیاده سازی داشته باشد.
2- کمیجانی در سال 1378 نیز در کتاب خود تحت عنوان «تحلیلی بر مالیات بر ارزش افزوده و بررسی مقدماتی امکان اجرای آن در اقتصاد ایران» در فصل مربوط به تأثیر مالیات بر ارزش افزوده بر متغیرهای اقتصاد کلان این مطلب را این‌گونه مطرح نموده است که: دلائل موجه و قابل قبولی در خصوص رابطه ای
