ارزش، بهای تمام شده موجودی‌ها و…)، تکیه بر سود حسابداری مبتنی بر اصل بهای تمام شده تاریخی کار مقایسه اقلام را بسیار مشکل می‌سازد. سوم، تکیه بر سود حسابداری مبتنی براصل تحقق درآمد، بهای تمام شده تاریخی و محافظه‌کاری باعث می‌شود که نتوان داده‌ها را درک کرد (داده‌ها گمراه کننده شوند) یا اینکه برای استفاده کننده نامربوط گردند. نمونه قابل ذکر در این ارتباط، بی‌فایده بودن نسبت‌های مبتنی بر صورتهای مالی که با رعایت این اصول محاسبه شده‌اند.
2-2-3. ظهور نظریه کیفیت سود
نظریه کیفیت سود برای اولین بار توسط تحلیل‌گران مالی و کارگزاران بورس مطرح شد، زیرا آن‌ها احساس کردند سود گزارش شده میزان «قدرت سود» یک شرکت را آنچنان که در ذهن مجسم می‌کنند، نشان نمی‌دهد. آن‌ها دریافتند که پیش‌بینی سودهای آتی بر مبنای نتایج گزارش شده، کار مشکلی است. ضمنا تحلیل‌گران دریافتند که تجزیه و تحلیل صورتهای مالی شرکت‌ها به دلیل نقاط ضعف متعدد در اندازه‌گیری اطلاعات حسابداری کار مشکلی می‌باشد.
سوال اساسی این است که چرا تحلیل‌گران مالی در ارزیابی خود از سود خالص گزارش شده و یا سود هر سهم شرکت (بدون تعدیل) استفاده نمی‌کنند و جانب احتیاط را رعایت می‌نمایند. پاسخ این است که در تعیین ارزش شرکت فقط به کمیت سود نگاه نمی‌شود، بلکه باید به کیفیت آن نیز توجه شود. منظور از کیفیت سود زمینه بالقوه رشد سود و میزان احتمال تحقق سودهای آتی است. به عبارت دیگر ارزش یک سهم تنها به سود هر سهم سال جاری شرکت بستگی ندارد بلکه به انتظارات ما از آینده شرکت و قدرت سودآوری سال‌های آتی و ضریب اطمینان نسبت به سودهای آتی بستگی دارد (جهانخانی و ظریف فرد، 1374).
برداشت حسابداران و تحلیل‌گران مالی از واژه سود متفاوت می‌باشد. تحلیل‌گران مالی عموما سود گزارش شده (سود حسابداری) را متفاوت از سود واقعی می‌دانند. یکی از دلایلی که ممکن است تحلیل‌گران سود خالص گزارش شده را با سود واقعی متفاوت بدانند این است که این امکان وجود دارد که سود بوسیله مدیران دستکاری شود. این دستکاری از طریق بکارگیری روش‌های مختلف حسابداری توسط مدیریت امکان پذیر است. اعمال روش‌هایی نظیر تغییر روش ارزیابی موجودی کالا، استهلاک سرقفلی، هزینه جاری یا سرمایه‌ای تلقی کردن هزینه‌های تحقیق و توسعه، مثال‌هایی هستند که مدیران می‌توانند از طریق اعمال روش‌های مختلف حسابداری، سود را دستخوش تغییر نمایند. (همان).
تحلیل‌گران مالی تلاش می‌کنند تا چشم انداز سود شرکت‌ها را ارزیابی کنند. چشم انداز سود به ترکیب ویژگی‌های مطلوب و نامطلوب سود خالص اشاره دارد. برای مثال، شرکتی که عناصر و اقلام با ثباتی در صورت سود و زیانش وجود دارد نسبت به شرکتی که این اقلام و عناصر در صورت سود و زیان آن با ثبات نیست، کیفیت سود بالاتری دارد.
2-2-3-1. مفهوم کیفیت سود
وجود زمینه‌های مناسب برای «دستکاری سود» ناشی از تضاد منافع و همچنین به علت پاره‌ای از محدودیتهای ذاتی حسابداری از جمله 1) نارسایی‌های موجود در فرآیند برآوردها و پیش‌بینی‌های آتی 2) امکان استفاده از روش‌های متعدد حسابداری باعث شده است که سود واقعی یک ینگاه از سود گزارش شده در صورتهای مالی متفاوت باشد. محققان و دست اندرکاران حرفه‌ای حسابداری بدلیل اهمیت سود به عنوان یکی از مهم‌ترین معیارهای ارزیابی عملکرد و تعیین کننده ارزش بنگاه‌های اقتصادی ناگزیر به ارزیابی سود گزارش شده توسط بنگاه‌های اقتصادی می‌باشند. برای ارزیابی این سود از مفهومی بنام کیفیت سود استفاده می‌شود.
در مقالات مختلف در تعریف مفهوم کیفیت سود به دو ویژگی برای تعیین کیفیت سود اشاره شده است: یکی سودمندی تصمیم و دیگری ارتباط بین این مفهوم و سود اقتصادی مد نظر هیکس می‌باشد. به عبارت دیگر کیفیت سود عبارت است از بیان صادقانه سود گزارش شده از سود مدنظر هیکس. منظور از بیان صادقانه تطابق بین توصیف انجام شده و آن چیزی که ادعای آن را دارد، می‌باشد (بیانیه مفهومی شماره 2 پاراگراف 63). یعنی کیفیت سود بالا نشان دهنده مفید بودن اطلاعات سود برای تصمیم‌گیری استفاده‌کنندگان و همچنین مطابقت بیشتر آن با سود اقتصادی هیکس می‌باشد. اما بدلیل آنکه افراد از اطلاعات در تصمیمات متفاوتی استفاده می‌کنند، امکان ارائه یک تعریف جامع از سود وجود ندارد. (فرانسیس و همکاران، 2008).
برخی تحلیل‌گران مالی، کیفیت سود را بعنوان سود عادی و مستمر، تکرارپذیر و ایجاد کننده جریان نقدی حاصل از عملیات می‌دانند، آن‌ها معتقدند که کیفیت سود رقمی بین سود خالص گزارش شده و جریان نقدی حاصل از عملیات منهای ارقام غیرتکراری می‌باشد (همان).
تاکنون متخصصان مالی نتوانسته‌اند به یک محاسبه مستقل از سود که از نظر آن‌ها کیفیت لازم را دارا باشد دست یابند. در این حالت، متخصصان مالی با انجام تعدیلات مناسب، می‌توانند به یک دامنه که به شکل صحیح‌تر نشانگر کیفیت سود نسبت به سود خالص گزارش شده باشد، دست یابند. بنابراین مفهوم کیفیت سود، یک امر تعریف شده ثابت نیست که بتوان به آن دست یافت، بلکه مفهومی است نسبی که به ارتباط آن با دیدگاه‌ها و نگرش‌ها بستگی دارد. دیدگاه‌های مختلفی در مورد ارزیابی کیفیت سود وجود دارد که ذیلا تعدادی از آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد (ظریف فرد، 1378):
«هانت40» مدیر مالی شرکت جنرال میلز معتقد است که در ارزیابی کیفیت سود دو مورد ارزیابی می‌شود: یکی تناسب داشتن سود فعلی شرکت با سودهای گذشته و دیگری برداشت بازار از کیفیت سود شرکت که در نسبت p/e متجلی می‌شود.
«هگن41» مدیر مالی شرکت رینولدز معتقد است که کیفیت سود را می‌توان با شناسایی یا حذف اثرات تغییر روش‌های حسابداری، اقلام غیر عادی و شرایط بازار یا هزینه های موقتی، اندازه‌گیری نمود.
«کونولی42» دیگر تحلیل‌گر مالی معتقد است که کیفیت سود را می‌توان از طریق اندازه‌گیری ارزش قابل بازیافتنی دارایی‌ها ارزیابی کرد.
«والن43» مدیر مالی شرکت American broad casting معتقد است که کیفیت سود را می‌توان از طریق تفاضل بین سود تورمی و سود گزارش شده اندازه‌گیری کرد.
سولان44 (1996)، اثبات کرد که شرکت‌های با سود گزارش شده بالاتر از جریان وجوه نقد عملیاتی (حجم بالای اقلام تعهدی)، در سال‌های آتی یک کاهشی در سود عملیاتی را تجربه خواهند کرد. بنابراین حجم اقلام تعهدی یک شاخص خوب برای کیفیت سود می‌باشد.
«هاکینز45» استاد حسابداری دانشگاه هاروارد، کیفیت سود را به شرح زیر توصیف می‌کند (ظریف فرد، 1378):
در ارزیابی کیفیت سود هر سهم شش عامل ارائه شده در شکل شماره (2-2) و رابطه بین آن‌ها و تغییر سود هر سهم نقش دارد.
شکل 2-2. ارزیابی کیفیت سود هر سهم
در متون حسابداری و مالی برخی از ویژگی‌های بنگاه تجاری شناسایی شده‌اند که وجود آن‌ها باعث افزایش کیفیت سود می‌گردد.
اگر شرکتی ویژگی‌های زیر را دارا باشد، کیفیت سود آن بالا خواهد بود:
روش‌های باثبات محافظه کارانه حسابداری.
جریان درآمد قبل از مالیات ناشی از فعالیتهای عملیاتی و تکرارپذیر.
کسب سطحی از سود خالص و نرخ رشد، مستقل از ملاحظات مالیاتی (مثل کاهش نرخ مالیات که منجر به معافیت مالیاتی می‌شود).
داشتن سطح مناسبی از بدهی.
داشتن ساختار سرمایه مناسب.
سود شرکت ناشی از تورم نباشد.
همانطور که ملاحظه گردید، تعریف یکسانی از واژه کیفیت سود وجود ندارد. بسیاری از تحقیقات انجام شده در کشورهای توسعه یافته مؤید این مطلب است که سود خالص گزارش شده توسط بنگاه‌های اقتصادی دارای محتوای اطلاعاتی است. ولیکن در رابطه با تعریف یکسانی از سود توفیق چندانی حاصل نگردیده است. لذا، سوال اساسی این است که چگونه می‌توان ایرادهای وارده بر سود را مرتفع ساخت و به عبارت دیگر سودی را گزارش نمود که امکان ارزیابی را فراهم نموده و توان سودآوری بنگاه اقتصادی را نشان دهد. چنین سودی که اصطلاحا سود کیفی نامیده می‌شود در تصمیمات اقتصادی نقش بسیار مهمی دارد و استفاده از آن در شرایط کنونی ایران حائز اهمیت فراوان است.
2-2-3-2. اهمیت ارزیابی کیفیت سود
مطابق با مفهوم سودمندی تصمیم که توسط FASB ارائه گردید، کیفیت سود و بصورت عام‌تر کیفیت گزارشگری مالی مورد علاقه کسانی است که از گزارشات مالی برای تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری و انعقاد قراردادهای مختلف استفاده می‌کنند. علاوه بر این می‌توان گفت که از دیدگاه تدوین کنندگان استاندارد کیفیت گزارشات مالی بصورت غیرمستقیم نشان دهنده کیفیت استانداردهای گزارشگری مالی می‌باشد. سود گزارش شده و روابط بدست آمده از آن معمولا در قراردادهای حقوق و پاداش و قراردادهای استقراض استفاده می‌شوند. تصمیم‌گیری برای قراردادی که براساس کیفیت سود پایین باشد باعث انتقال ناخواسته ثروت خواهد شد. برای مثال سودهای بیش از حد نشان داده شده که به عنوان معیار ارزیابی عملکرد مدیریت قرار می‌گیرد، منجر به تعلق حقوق و مزایای بیش از اندازه به مدیریت خواهد شد. به گونه ای مشابه، سودهای متورم ممکن است ورشکستگی ناگهانی شرکت را پنهان سازد که این خود باعث اعتبار دادن نادرست از سوی اعتبار دهندگان خواهد شد (اسكيپر و وينسنت، 2003).
از دیدگاه سرمایه‌گذاری کیفیت سود پایین مطلوب نمی‌باشد چرا که نشانگر وجود ریسک در تخصیص منابع به آن بخش می‌باشد. کیفیت سود پایین کارایی نداشنه چرا که باعث کاهش رشد اقتصادی از طریق تخصیص نادرست سرمایه‌ها خواهد شد. از طرفی کیفیت سود پایین باعث انحراف منابع از طرح‌های با بازدهی واقعی به طرح‌های با بازدهی غیرواقعی شده که کاهش رشد اقتصادی را در پی خواهد داشت (همان).
بالاخره اینکه زمانی که تدوین کنندگان استانداردهای حسابداری در جستجوی بازخورد استانداردها در مورد اینکه آیا استانداردهای تدوین شده کارا بوده اند یا خیر، می‌باشند به خروجی‌های سیستم حسابداری از جمله سود گزارش شده توجه خواهند کرد. معیار ارزیابی کارایی مطابق چارچوب مفهومی FASB، سودمندی تصمیم می‌باشد. علاوه بر آن می‌توان میزان بیان صادقانه سود حسابداری گزارش شده از سود هیکسی را به عنوان معیار ارزیابی در نظر گرفت.
2-2-3-3. عناصر تاثیر گذار بر کیفیت سود
2-2-3-3-1. روش‌های حسابداری
طبق منابع متعدد (بریف46، 2002؛ توکر و زاروین47، 2006)، کیفیت سود متاثر از روش‌های حسابداری است که نتایج عملیات شرکت را بطور روشن و صریح نشان می‌دهد. روش‌های محافظه کارانه حسابداری با کیفیت سود مرتبط بوده و بر آن می‌افزاید. یعنی سودی که بر اساس روش‌های حسابداری محافظه کارانه محاسبه شده باشد در مقایسه با سودی که بر اساس روش‌های حسابداری غیر محافظه کارانه بدست آمده باشد، از کیفیت سود بالاتری برخوردار است. تحلیل‌گران مالی نیز با این دیدگاه موافقند و به ساختار سودی خالصی که طبق روش‌های محافظه کارانه بدست آمده باشد به عنوان راهنمایی برای پیش‌بینی درآمدهای آتی اتکاء می‌کنند. علیرغم مبحث فوق، نیاز به ذکر است که استفاده از روش‌های محافظه کارانه افراطی نیز سبب خواهد شد که سود گزارش شده گمراه کننده و قابلیت استفاده برای پیش‌بینی درآمدهای آتی را نداشته باشد.
بسیاری از استفاده‌کنندگان صورتهای مالی معتقدند که روش‌های حسابداری مورد استفاده باید به نحوی محافظه کارانه اعمال شوند که روندی به سوی جریان نقدی داشته باشد.
بطور خلاصه در رابطه با روش‌های حسابداری محافظه کارانه و غیر محافظه کارانه، می‌توان چنین ادعا کرد که سودی که «واقعیت اقتصادی» را منعکس می‌نماید از کیفیت بالاتری برخوردار است. واقعیت اقتصادی بدین معناست که فراز و نشیب‌های موقعیت تجاری شرکت بدون هموارسازی مصنوعی مورد شناسایی قرار گیرد.
اقتصاد هر صنعت دارای یکسری ویژگی‌های ذاتی نظیر فصلی بودن فعالیت، ماهیت تقاضا برای محصول و … می‌باشد. به منظور ارزیابی کیفیت سود هر شرکت بایستی روش‌های حسابداری شرکت در مقایسه با واقعیت اقتصادی هر صنعتی مدنظر قرار گیرد.
علاوه بر تاثیر روش‌های حسابداری بر کیفیت سود، تغییرات غیرقابل توجیه در روش‌های حسابداری ممکن است موجب افزایش سود با کیفیت پایین شود. تغییرات غیرقابل توجیه بدین معنی است که
