لذا، بهره مندي از اين ابزار در ارتقاي توسعه اقتصادي در كشور، مستلزم برنامه ريزي هماهنگ علمي در راستاي توسعه منسجم و يكپارچه آن ميباشد. تحقيقات و به طور كلي تفكر علمي در جريان توسعه كسب و كار الكترونيكي از الزامات لاينفك روند توسعه آن ميباشد.
این نوع کسب و کار به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در دهه گذشته رشد بالایی را تجربه کرده است. به طوری که رویکرد سیاست اکثر مؤسسات تجاری در پذیرش و به کارگیری کسب و کار الکترونیک در جهت ورود به بازارهای جهانی و جذب مشتریان جدید و مؤثر و کارا در این راستاست. اما به کارگیری کسب و کار الکترونیک در فعالیت‌های تجاری نیازمند توجه به یک سری عوامل درونزا و برونزای تأثیرگذار بر آن است. به طوری که توجه بنگاه‌های تجاری به این عوامل و برنامه‌ریزی در جهت استفاده مطلوب از فناوری کسب و کار الکترونیک ضمن آنکه موفقیت بهره‌برداری از آن را تضمین خواهد کرد، زمینه رشد بنگاه‌های استفاده کننده را نیز فراهم میکند.
کسب و کار الکترونیک به مفهوم کلی شامل به کارگیری فناوری‌های جدید برای برقراری ارتباطات زنجیره‌ای بین سازندگان، فروشندگان، عرضه کنندگان و به طور کلی ارایه دهندگان کالا و خدمات از یک سو و خریدار و مصرف کننده و یا به طور کلی مشتری از سوی دیگر است و نتیجه آن اتخاذ تصمیم‌های بهتر، بهینه سازی کالا و خدمات، کاهش هزینه‌ها و گشودن کانالهای جدید است.
2-1 تعريف كسب و كار الكترونيك
مطالعه سیستم کسب و کار الکترونیک در دنیای متلاطم و پیچیده امروزی امری ضروری است، زیرا که روندهای کلیدی در کسب و کارهای سنتی بسیار متحول شده و به سمت دسترسی سریع و جهانی، سرعت در کل زنجیره تأمین و انجام کسب وکار به صورت الکترونیک پیش میرود. (بوکولد، 2000)
کسب و کار الکترونیک مفهومی گسترده است که شامل تمامی جنبههای استفاده از فناوری اطلاعات در کسب و کار است و تنها در برگیرنده خرید و فروش نیست. بلکه شامل ایجاد انسجام و یکپارچگی در کل فرآیندهای کسب و کار و ارتباطات در داخل و خارج از سازمان میباشد. (روولی، 2002)
به عبارتی دیگر، کسب و کار الکترونیک یک اصطلاح کلی مورد استفاده برای توصیف فرآیندهای کاری به کار گرفته شده در محیطهای مجازی یا الکترونیکی همچون شبکه جهانی وب میباشد. (بوتو، 2003)
از نظر زواس « کسب و کار الکترونیکی عبارت است از تبادل اطلاعات از طریق شبکه الکترونیکی، در هر مرحلهای از زنجیره عرضه، چه در درون یک شرکت یا بین شرکتها، بین شرکت و مشتری یا بین بخش خصوصی و عمومی اقتصاد، و چه توأم با پرداخت پول باشد یا اینکه پرداختی صورت نگیرد. »
توربان (2002) نیز کسب و کار الکترونیکی «چیزی فراتر از کسب و کار الکترونیکی میداند که در آن به غیر از فعالیت‌های تجاری شرکت، بسیاری دیگر از روابط بین سازمانی و بین مشتری و سازمان نیز ماهیت الکترونیکی به خود میگیرد. »
کسب و کار الکترونیک عبارت است از کسب مشتری و بازرگانان برای مبادلات تجاری از راه خود کار کردن تراکنشها، تبادلات، ارتباطات و تعاملات از راه فناوری‌های ارتباطی و کامپیوتری در جهت هدفهای اقتصادی که شامل سیستمهای بین سازمانی، مانند: تلفن، اینترنت، ایمیل، یا شبکه‌های کامپیوتری داخلی در جهت پشتیبانی معاملات آنلاین تجاری است. پس میتوان گفت هدف این نوع کسب و کارهای جدید، خودکار سازی تراکنشهای کسب و کار و جریان کار است. (حنفی زاده، 2006)
تعريف كلي كه شركتIBM از واژه كسب و كار الكترونيكي ارائه مينمايد عبارت است از: انجام كسب و كار با استفاده از رسانههاي الكترونيكي نظير اينترنت.
فرآيندهاي كسب و كار مورد نظر در تعريف IBMشامل تحقيق و توسعه، بازاريابي، توليد و تداركات (پشتيباني) داخلي و خارجي، مبادلات سمت خريدار تجارت الكترونيكي با عرضه كنندگان و مبادلات سمت فروشنده با مشتريان ميشود. اين فرآيندها همان فرآيندهاي كليدي تجاري ميباشند.
» يك رويكرد امن، قابل انعطاف و يكپارچه براي دستيابي به ارزش در كسب و كارهاي متفاوت به وسيله ايجاد تركيب سيستمها و فرآيندهايي كه بر فعاليتهاي هسته اصلي كسب و كار با حفظ سادگي و استفاده از فناوري اينترنت استوار هستند. «(پاویک و همکاران، 2007)
DTI نیز کسب و کار الکترونیکی را این چنین تعریف میکند: به کارگیری فناوری ارتباطات و اطلاعات یکپارچه در فعالیتها، طراحی مجدد فرآیندهای تجاری و یا نوآوری کامل در مدل‌های تجاری توسط یک شرکت در فرآیندهای درونی. کسب و کار الکترونیکی تعریف دیگری نیز دارد؛ یکپارچگی و سیالیت بیش از پیش طرحها، فرآیندها، تجهیزات و سیستمهای تجاری که در راستای برآورده سازی نیازهای دایم التغییر مشتریان صورت میگیرد.
کسب و کار الکترونیک باعث می‌شود تا فرایندهای تجارت، روابط و داد و ستد جهانی گردد. محیط تجاری شرکت، ممکن است، شامل یک شبکه جهت دسترسی به سازمان‌های عمومی یا شبکه‌هایی که با محافظت خاص برای دسترسی افرادی خاص طراحی شده و یا حتی شبکه داخلی باشد که برای دسترسی افراد و کارمندان داخل شرکت طراحی شده است. کسب و کار الکترونیک تنها قرارداد یک صفحه شبکه‌ای نیست. بلکه محیط مدل‌های تجاری اعم از تجارت با کارمندان، مشتریان، تأمین‌کنندگان و شرکا است. (سرمد، 1382، ص3)
گامی فراتر از کسب و کارهای الکترونیک مفهومی به نام کسب و کارهای الکترونیک پویا است. کسب و کارهای الکترونیک پویا در رابطه با این است که چگونه سازمان‌ها میتوانند سیستمها را در سه بعد اینترانت، اکسترانت و اینترنت در یک حالت پویا، یکپارچه و منسجم کنند. کسب و کار الکترونیک پویا به آنها اجازه اصلاح سریع تر و ساده تر سیستمهای موجود در زمانی که فرآیندهای کسب و کار نیازمند تغییرات است را می‌دهد و تمرکز روی یکپارچگی و پیچیدگی زیر ساختاری روابط کسب و کار با کسب و کار، از طریق اهرم قرار دادن و قدرت نفوذ مزایای استانداردهای اینترنت و زیر ساختارهای عمومی برای ایجاد کاراییهای بهینه برای رشتههای کامپیوتری درون و بیرون سازمانی دارد. (اندرو و همکاران، 2006)
2-2 تفاوت کسب و کار الکترونیک و تجارت الکترونیک
توربان (2002) تجارت الكترونيكي را شامل خريد و فروش كالا، خدمات و اطلاعات از طريق ابزارهاي الكترونيكي نظير اينترنت ميداند.
از نظر ریپورت و جاورسکی (2001) تجارت الکترونیکی عبارت است مبادله فناورانه بین بخشها (افراد یا سازمان‌ها) و فعالیتهاي الکترونیکی درون سازمانی و بین سازمانی که چنین مبادلاتی را تسهیل میکند.
« ونیستون کالاکاتا » (2005) تجارت الکترونیک را از چهار منظر زیر تعریف میکند:
1) دیدگاه ارتباطی: تجارت الکترونیک ارایه دهندة اطلاعات، محصولات/ خدمات یا پرداختها از طریق خطوط تلفن، شبکه‌های رایانهای و یا هر وسیلة الکترونیک دیگر است.
2) دیدگاه فرآیند کسب و کار: تجارت الکترونیک کاربردی از فناوری در خودکار کردن معاملات تجاری و جریانهای کاری است.
3) دیدگاه خدماتی: تجارت الکترونیک ابزاری است که علایق و خواستههای شرکتها، مشتریان و مدیریت را مخاطب قرار داده و اداره میکند، از هزینه‌های خدمات میکاهد، کیفیت کالاها را بهبود می‌بخشد و سرعت تحویل کالا را افزایش می‌دهد.
4) دیدگاه برخط: تجارت الکترونیک ظرفیتی برای خرید و فروش محصولات و اطلاعات و همینطور سایر خدمات پیوسته بر تار جهان گستر را فراهم می‌سازد. واضح است که تجارت الکترونیک در بسیاری از زمینه‌ها قابل توصیف است. اما شاید مفیدترین توصیف آن با تجارت ارتباط پیدا میکند.
جدول 2-1 سطوح پیاده سازی تجارت الکترونیک
(منبع توربان (2002)، صفحه 704)
کسب و کار الکترونیک به مفهوم کلی شامل به کارگیری فناوری‌های جدید برای برقراری ارتباطات زنجیره‌ای بین سازندگان، فروشندگان، عرضه‌کنندگان و به طور کلی ارایه‌دهندگان کالا و خدمات از یک سو و خریدار و مصرف‌کننده و یا به طور کلی مشتری از سوی دیگر است و نتیجه آن اتخاذ تصمیم‌های بهتر، بهینه سازی کالا و خدمات، کاهش هزینه‌ها و گشودن کانالهای جدید است. ولی تجارت الکترونیک به هر شکلی از نقل و انتقالات در تجارت اطلاق می‌شود که در آن طرفین، بیشتر از طریق الکترونیکی با یکدیگر در تماس هستند تا از طریق نقل و انتقالات فیزیکی. به عبارت دیگر، تجارت الکترونیک زیربخشی از کسب و کار الکترونیک در سازمان‌ها است، زیرا در کسب و کار الکترونیک، شکل الکترونیکی کلیه فرایندهای کسب و کار سازمان از قبیل تولید، تحقیق و توسعه امور اداری، مالی، مدیریت نیروی انسانی، پشتیبانی و تجارت مطرح است. در حالی که در تجارت الکترونیک تنها فرآیند تجارت سازمان به صورت الکترونیک یک جزء بنیادی از کسب و کار الکترونیک به حساب می‌آید.
دپارتمان تجارت و صنعت انگلستان (۲۰۰۳ ) تجارت الكترونيكي را چيزي بيش از يك فناوري ميداند. اين دپارتمان معتقد است تجارت الكترونيكي به نحوه نگرش شركتهاي تجاري به مشتري مربوط ميشود. شركتها در كسب و كار الكترونيكي از اينترنت و ساير ابزارهاي ارتباطي و اطلاعاتي براي ارتقاي عملكرد كسب و كار و حصول به موفقيت استفاده ميكنند.
DTI معقتد است كسب و كار الكترونيكي با تجارت الكترونيكي تفاوت دارد. در حالي كه تجارت الكترونيكي تعريف وسيع تري از فعاليتهاي تجاري است كه بصورت الكترونيكي انجام ميشود اما كسب و كار الكترونيكي سطح بالاتري از يكپارچگي فناوريهاي ارتباطي با فرآيندهاي كسب وكار و كارهاي مديريتي است. مهمترين مسئله موفقيت در كسب و كار الكترونيكي درك اين واقعيت است كه مشتريان شما چگونه كار ميكنند و چگونه كسب و كار خود را به سمت مشتري هدايت كنيد.
توربان ( ۲۰۰۲) نيز كسب و كار الكترونيكي را معنايي عام تر از تجارت الكترونيكي ميداند كه شامل خريد و فروش الكترونيكي، خدمات مشتريان، مشاركتهاي تجاري و مديريت زنجيره تأمين ميباشد.
نمودار 2-1 تعریف تجارت الکترونیکی و کسب و کار الکترونیکی
2-3 فلسفه شکلگیری کسب و کار الکترونیکی
بطور کلی عقیده بر این است که همگرایی بین روند توسعه اطلاعات و روند توسعه فناوری اطلاعات منجر به انقلابی تحت عنوان انقلاب ارتباطات شد. از طرف دیگر تحولات درآمد محور و هزینه محور (مزیت رقابتی) در تئوری سازمان و مدیریت، باعث ایجاد تضاد ارتباطات (ضعف ارتباطات ناشی از نگرشهای هزینه محور مزیت رقابتی و لزوم تقویت ارتباطات با مشتری ناشی از نگرشهای درآمد محور مزیت رقابتی) در این حوزه شد. در این راستا، حل تضاد مذکور با استفاده از انقلاب ارتباطات، شیوه جدیدی را برای روابط درون سازمانی و برون سازمانی شکل داد. این شیوه جدید ارتباطات، تحت عنوان تجارت الکترونیکی و کسب و کار الکترونیکی نام گرفت.
شکل 2-1 فلسفه شکلگیری کسب و کار الکترونیکی
2-4 تعریف مدل کسب و کار
ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺪﻝ ﮐﺴﺐ ﻭ ﮐﺎﺭ، ﻏالباً ﺑﺎ ﺩﺷﻮﺍﺭﻱ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺍﺳﺖ ﺯﻳﺮﺍ ﺩﺭ ﺯﻣﻴﻨﻪﻫﺎﻱ ﻣﺘﻔـﺎﻭﺕ ﮐـﺴﺐ ﻭﮐـﺎﺭ، ﻣﻌـﺎﻧﻲ ﻣﺘﻔـﺎﻭﺗﻲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺑﺮﺩﺍﺷـت ﻣﻲﺷﻮﺩ. ﺍﻳﻦ ﻧﻘﻴﺼﻪ ﺩﺭ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺪﻝﻫﺎﻱ ﻧﻮﻳﻦ ﮐﺴﺐ ﻭ ﮐﺎﺭ ﺍﻟﮑﺘﺮﻭﻧﻴﮏ ﺑﻴﺶ ﺍﺯ ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻮﺯﻩﻫﺎ ﺍﺣﺴﺎﺱ ﻣﻲﺷـﻮﺩ. ﺩﺭ ﺍﻳـﻦ ﺑـﺎﺭه ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎﺕ ﻭ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎﻱ ﺁﮐﺎﺩﻣﻴﮏ ﻭ ﻗﺎﺑﻞ ﺍﺗﮑﺎء ﺍﻧﺪﮐﻲ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ.
مدل کسب و کار مشخص میکند که یک شرکت چگونه میتواند پول به دست بیاورد و به این منظور مشخص میکند، این شرکت در زنجیره ارزش در کجا قرار دارد. به بیان ساده مدل کسب و کار بین وروديها و خروجیهاي یک سازمان ارتباط برقرار میکند. مرکزیت قرار گرفتن مدل کسب و کار نشان از اهمیت آن دارد. بنابراین اگر میخواهیم بدانیم چگونه میتوان وروديهاي یک سازمان را به خروجیهاي مناسب تبدیل نمود و یا چگونه میتوان خروجیهاي یک سازمان را در جهت کنترل و نقشآفرینی وروديهاي سازمان به کار گرفت، باید مدل کسب و کار را به درستی طراحی نمود و آن را به درستی درك کرد. (امیررضا مهربان و همکاران، 1386)
تعاریف متعددی از مدل‌های کسب و کار الکترونیک شده است. در جدول زیر برخی از مهمترین تعاریف
